Μια τριμελής οικογένεια μαύρων, ο δεκατριάχρονος Τζότζο, η μικρή του αδελφή και η ναρκομανής μητέρα τους, διασχίζουν την πολιτεία του Μισισίπι για να συναντήσουν τον άρτι αποφυλακισθέντα λευκό πατέρα. Το «Τραγούδα, άταφο πουλί» (εκδ. Παπαδόπουλος) της Τζέσμιν Γουόρντ είναι ένα «φωκνερικό» road novel που αναπτύσσεται πολυφωνικά, αποκτώντας ενίοτε μια μεταφυσική διάσταση, αλλά διατηρώντας την κατεύθυνσή του που είναι ρεαλιστική, σύγχρονη, πολιτική. Η συγγραφέας υφαίνει ένα αριστούργημα για την Αμερική των σκιών και των προκαταλήψεων, που χάρη στην αφηγηματική της επιδεξιότητα αποκτά ένα ενδιαφέρον παγκόσμιο. Το βιβλίο κυριάρχησε στις λίστες με τα κορυφαία μυθιστορήματα της περσινής χρονιάς και τιμήθηκε με το National Book Award των ΗΠΑ – το παράδοξο δεν είναι ότι μια τόσο νέα συγγραφέας (41 ετών) κέρδισε αυτή τη σημαντική διάκριση, αλλά το ότι συνέβη για δεύτερη φορά (η πρώτη και μόνη γυναίκα ιστορικά) μετά το 2011 και το αμετάφραστο στα ελληνικά «Salvage the Bones». Η φήμη της πλέον
διαμορφώνεται ως μιας συγγραφέα-διαχειρίστριας της μεγάλης κληρονομιάς της Γιουντόρα Γουέλτι (1909-2001) και της Τόνι Μόρισον (γεν. 1931). Όσον αφορά την πρώτη, γεννήθηκε, όπως και η Γουόρντ, στην πολιτεία του Μισισίπι. Στην εξαιρετική συλλογή διηγημάτων της «Το μεγάλο δίχτυ» (εκδ. Καστανιώτη) η Γουέλτι ζωντανεύει την καθημερινότητα στον αμερικανικό Νότο με έναν τρόπο «τσεχοφικό», μπαίνοντας «στο μυαλό, στην καρδιά, στο πετσί» των ηρώων της, όπως σχολιάζει στον πρόλογό της. Όσο για τη δεύτερη, τη νομπελίστρια Τόνι Μόρισον, επανακυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Jazz» (εκδ. Παπαδόπουλος), το δεύτερο μέρος της τριλογίας που ξεκινά με το εμβληματικό «Αγαπημένη». Από τις πρώτες γραμμές δημιουργεί μια συνθήκη εντυπωσιακά δυνατή: ένας μεσόκοπος άντρας δολοφονεί την 18χρονη ερωμένη του. Η γυναίκα του, τυφλωμένη από τη ζήλια, πηγαίνει στην κηδεία να χαρακώσει το πρόσωπο του νεκρού κοριτσιού.
Μπόνους στα παραπάνω το διήγημα «Ο αχυρώνας φλέγεται» (εκδ. Κίχλη) του Ουίλλιαμ Φώκνερ – είναι ένα από πιο γνωστά του, μια ιστορία στη μετεμφυλιακή Αμερική όπου ξεδιπλώνονται με μια γλώσσα πυκνή, σχεδόν απτή, με χρώματα και μυρωδιές, όλες οι παθογένειες του Νότου. Κεντρικό πρόσωπο ο μικρός Σάρτι που ενηλικιώνεται σε ένα μονίμως συγκρουσιακό περιβάλλον.
Από όλο τον κόσμο
Μία από τις μεγάλες εκδοτικές στιγμές της σεζόν ήταν η κυκλοφορία του «4 3 2 1» (εκδ. Μεταίχμιο), του άνω των χιλίων σελίδων magnus opus του Πολ Όστερ, ο οποίος χωρίζει το μυθιστόρημα σε τέσσερα μέρη, ισάριθμες εκδοχές ζωής του βασικού του ήρωα. Μια ιστορία για την Αμερική του 20ού αιώνα, για την ενηλικίωση, για τις διαστάσεις του τυχαίου. «Το βιβλίο ήταν μέσα στο κεφάλι μου, δεν κρατούσα καν σημειώσεις», είπε στο «Κ» ο Όστερ, που έγραψε τελικά το μυθιστόρημα που ήθελε σε όλη του τη ζωή. Νέες εκδόσεις και για δύο από τους δημοφιλέστερους συγγραφείς στη χώρα μας, τον Τζέφρι Ευγενίδη και τον Τζούλιαν Μπαρνς. Ο πρώτος επιστρέφει έξι χρόνια μετά το «Σενάριο Γάμου» με μια συλλογή δέκα διηγημάτων, τα «Δελτία Παραπόνων» (εκδ. Πατάκη). Τον απασχολούν οι εκπρόσωποι μιας μάλλον καλλιεργημένης μεσαίας τάξης και επενδύει με χιούμορ στις αποτυχίες και στις απογοητεύσεις των ζωών τους. Ο Μπαρνς, από την πλευρά του, περιγράφει μια, ας πούμε, ερωτική ιστορία, τη «Μοναδική Ιστορία» (εκδ. Μεταίχμιο). Ο Βρετανός συγγραφέας χειρίζεται τη γλώσσα με στυλ και άνεση, σε ένα μυθιστόρημα που θυμίζει αρκετά το δικό του «Ένα κάποιο τέλος», που του χάρισε το Booker. Δεν θα απογοητεύσει κανέναν.
Καινούργιο βιβλίο και από τον νομπελίστα Ορχάν Παμούκ: στη «Γυναίκα με τα κόκκινα μαλλιά» (εκδ. Πατάκη) ο έφηβος Τζεμ παρασύρεται από ιστορίες και μύθους πατροκτόνων και παιδοκτόνων: ο Παμούκ θέτει ως βασικό άξονα τη σχέση του νεαρού με τον πατέρα του. Όσο για τον εν ενεργεία νομπελίστα (η «θητεία» του οποίου θα παραταθεί μέχρι η Σουηδική Ακαδημία να λύσει τα προβλήματά της), τον Καζούο Ισιγκούρο, επανακυκλοφόρησε το «Μη μ’ αφήσει ποτέ» (εκδ. Ψυχογιός), μια τρόπον τινά ιστορία επιστημονικής φαντασίας που έγινε γνωστή και μέσω της ομώνυμης ταινίας.
Ισπανία: Ο Χουάν Μαδρίδ «σκαλίζει» το παρελθόν της πατρίδας του στα «Σκυλιά που κοιμούνται» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα), συνδέοντας τα χρόνια του ισπανικού εμφυλίου με το σήμερα, όταν ένας άντρας παραλαμβάνει την κληρονομιά ενός προσώπου που δεν γνώριζε. Ο Μαδρίδ συνθέτει ένα πολύπλοκο κείμενο που ακροβατεί ανάμεσα στο αστυνομικό, το ιστορικό και το πολιτικό μυθιστόρημα. Στον εμφύλιο τοποθετεί την πλοκή του και ο Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε, στο κατασκοπικού χαρακτήρα νέο του μυθιστόρημα «Φαλκό» (εκδ. Πατάκη), με ήρωες τυχοδιώκτες σε κομβικές στιγμές της ιστορίας. Ελάχιστοι συγγραφείς μπορούν να αφηγηθούν μια περιπέτεια τόσο συναρπαστικά.
Και καθώς ο όρος «κατασκοπικό» παραπέμπει αυτόματα στον Τζον Λε Καρέ, προτείνουμε το τελευταίο βιβλίο του Βρετανού μετρ του είδους, την «Κληρονομιά των κατασκόπων» (εκδ. Bell), όπου ο Λε Καρέ επανεμφανίζει (για λίγο) τον θρυλικό Τζορτζ Σμάιλι, σε ένα μυθιστόρημα το οποίο ειδικά όσοι έχουν επαφή με το παρελθόν του εν λόγω ήρωα θα απολαύσουν μετά βεβαιότητας.
Από τη Λατινική Αμερική
Κάθε νέα έκδοση του Ρομπέρτο Μπολάνιο γίνεται αυτόματα προτεραιότητα. Ακόμα και αν πρόκειται για ένα «μυθιστορηματάκι», όπως αυτοαποκαλείται το νέο βιβλίο που μεταφράστηκε στη γλώσσα μας: το «Λούμπεν μυθιστορηματάκι» (εκδ. Άγρα) είναι το τελευταίο που πρόλαβε να εκδώσει εν ζωή ο Χιλιανός συγγραφέας, ένα σύντομο αφήγημα στο οποίο η Μπιάνκα, η ηρωίδα, θυμάται τα αδιέξοδα και παράδοξα χρόνια της νεότητάς της στη Ρώμη. Στα νεότερα από τη Λατινική Αμερική προτείνουμε τη «Μορφή των Λειψάνων» (εκδ. Ίκαρος) του Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες, ένα βιβλίο πολιτικό, με αναδρομές στην ιστορία της Κολομβίας και στον τρόπο που την ερμηνεύουμε. «Κάθε φορά που η επίσημη ιστορία αποτυγχάνει να μας δώσει μια πειστική εκδοχή των σημαντικών γεγονότων, γεμίζουμε τα κενά με τις δικές μας, επινοημένες ιστορίες», δήλωσε ο συγγραφέας στο «Κ». Λιγότερο γνωστός και πρωτοεμφανιζόμενος στη γλώσσα μας είναι ο Μεξικανός Άλβαρο Ενρίκε με το μυθιστόρημα «Ξαφνικός θάνατος» (εκδ. Αλεξάνδρεια), το οποίο ξεκινά με έναν αγώνα τένις τον 16ο αιώνα! Παρελαύνουν υπαρκτά πρόσωπα και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού και το αποτέλεσμα είναι μια ευρηματική παραλλαγή της ιστορίας, γεμάτη απολαυστικές επινοήσεις, πάθη και τρέλα. Μόλις κυκλοφόρησε και το νέο μυθιστόρημα του μεγάλου Κουβανού Λεονάρδο Παδούρα, η «Διαφάνεια του χρόνου» (εκδ. Καστανιώτη). Ο αναγνώστης βουτάει στο παρελθόν και αναδύεται στον υπόκοσμο της Αβάνας.
Πέραν αυτών, ασφαλώς και αποτελεί είδηση η επανέκδοση και η νέα μετάφραση δύο εκ των πέντε-δέκα σημαντικότερων μυθιστορημάτων του μεταπολεμικού κόσμου: το ένα είναι το «Εκατό χρόνια μοναξιά» (εκδ. Ψυχογιός) του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες – δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις για το έπος του μαγικού ρεαλισμού. Το άλλο είναι το «Κουτσό» (εκδ. Opera) του Χούλιο Κορτάσαρ. Το μνημειώδες έργο του Αργεντινού συγγραφέα προσφέρεται «φρέσκο», ώστε ένα νέο κοινό να γνωρίσει τις αλλόκοτες στιγμές του Οράσιο Ολιβέιρα στο Παρίσι και στο Μπουένος Άιρες και να μάθει τι σημαίνει ένα βιβλίο να έχει «προαιρετικά κεφάλαια».
Τέλος, οι εκδόσεις Αντίποδες παρουσιάζουν ένα ακόμα βιβλίο της μεγάλης κυρίας της βραζιλιάνικης λογοτεχνίας Κλαρίσε Λισπέκτορ, «Τα κατά Α.Γ. πάθη» – η Α.Γ. αποφασίζει να τακτοποιήσει το διαμέρισμά της, αλλά αυτό δεν είναι καθόλου απλό.
Η γοητεία των κλασικών
Οι κλασικοί είναι κλασικοί. Ποτέ δεν παλιώνουν, ποτέ δεν χάνουν το κοινό τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στο 2018 κυκλοφόρησαν στα ελληνικά πέντε βιβλία του Τσέχοφ και τέσσερα του Μπαλζάκ!
Προτείνουμε επίσης δύο βιβλία που εκδόθηκαν μετά θάνατον των συγγραφέων τους: το ένα είναι το «Τζάκομο Τζόις» (εκδ. Τόπος) του Τζέιμς Τζόις, που κυκλοφόρησε το 1968, αλλά γράφτηκε το 1914. Είναι σύντομο, πειραματικό, αινιγματικό. Απλουστευτικά θα λέγαμε ότι πρόκειται για την ερωτική επιθυμία ενός καθηγητή Αγγλικών, alter ego του Τζόις, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα στην Τεργέστη. Η έκδοση είναι εξαιρετική, με πλήθος συνοδευτικών σημειώσεων για την κατανόηση τόσο του εν λόγω κειμένου όσο και της ιδιαιτερότητας του συγγραφέα του. Το άλλο είναι μια συλλογή διηγημάτων του Τρούμαν Καπότε, «Στην αρχή του κόσμου» (εκδ. Πατάκη). Ο Καπότε είναι πιο γνωστός για τα μυθιστορήματά του, αλλά υπήρξε και εξαιρετικός διηγηματογράφος· όσοι αγαπούν το έργο του θα αγαπήσουν και αυτή τη συλλογή που βρέθηκε πρόσφατα, με διηγήματα γραμμένα στην εφηβεία και στην πρώτη νεότητα του συγγραφέα.
Εν τω μεταξύ, μετά το εξαιρετικό «Δόκτωρ Γκλας», οι εκδόσεις Printa συνεχίζουν να μεταφράζουν το έργο του Σουηδού Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ, εν προκειμένω το κλασικό ερωτικό μυθιστόρημα «Το σοβαρό παιχνίδι» του 1912.
Νέες παγκόσμιες φωνές
Οι επιλογές των Ελλήνων εκδοτών μας αποκάλυψαν τους τελευταίους μήνες μια παγκόσμια (και ετερόκλητη) συγγραφική γενιά πέριξ των σαράντα ετών. Ένας εξ αυτών είναι ο Ισπανός Αντρές Μπάρμπα, ο οποίος παρουσιάζει μια οικογενειακή τραγωδία: «Ο πατέρας της πέθανε επιτόπου, η μητέρα της στο νοσοκομείο», είναι η πρώτη πρόταση του «Χέρια Μικρά» (εκδ. Μεταίχμιο). Η επτάχρονη Μαρίνα οδηγείται στο ορφανοτροφείο και ο Μπάρμπα δημιουργεί ένα σύντομο, αλλά ψυχικά εξαντλητικό μυθιστόρημα. Ο αναγνώστης γονατίζει ενώπιον ενός αποκαλυπτικού παιδικού κόσμου. Ως παιδί γνωρίζουμε και τον ήρωα του πολυσυζητημένου «Οχτώ Βουνά» (εκδ. Πατάκη) του Ιταλού Πάολο Κονιέτι. Εν μέρει, βέβαια, θέση πρωταγωνιστή έχουν οι Ιταλικές Άλπεις: ο Κονιέτι γράφει ένα μυθιστόρημα με φυσιολατρική βάση. Μια ιστορία φιλίας και ενηλικίωσης. Αντίστοιχα, ο Γερμανός Αντρέ Κούμπιτσεκ γράφει για την ιστορία μιας παρέας εφήβων που περνούν το καλοκαίρι του ‘85 στο Πότσνταμ προσπαθώντας να μεγαλώσουν. Το «Σκίτσο ενός καλοκαιριού» (εκδ. Κριτική) είναι «γρήγορο», διασκεδαστικό, ρομαντικό, με φόντο την ψυχροπολεμική Γερμανία και πρώτο πλάνο την τρέλα και την ατέλειωτη γοητεία της νεότητας.
Ο Βρετανός Ζία Χάιντερ Ράχμαν, γεννημένος στο Μπανγκλαντές, κατάφερε με το πρώτο του μυθιστόρημα να προσελκύσει πολλά έκπληκτα βλέμματα: το «Υπό το φως των όσων γνωρίζουμε» (εκδ. Πόλις) είναι μία από αυτές τις πληθωρικές αφηγήσεις που απαιτούν από τον αναγνώστη να επενδύσει χρόνο και νου. Δύο παλιοί φίλοι επανασυνδέονται και κουβεντιάζουν, προσφέροντας στον αναγνώστη ένα ταξίδι σε όλο τον κόσμο, σε ζωές ξένες, σε ιστορίες δύσκολες και όμορφες, που όλες μαζί συνθέτουν ένα προφίλ της σημερινής εποχής. Ένας συγγραφικός άθλος.
Η 32χρονη Καουτέρ Αντιμί είναι κάτοικος Παρισιού, γράφει στα Γαλλικά, έχει όμως γεννηθεί στο Αλγέρι και γράφει για το Αλγέρι. Για τις αξίες που χάνονται, για το τραύμα της λήθης, για τη λογοτεχνία, για τον πρώτο εκδότη του Καμί, η ζωή και το βιβλιοπωλείο του οποίου στάθηκαν ικανές αφορμές για τη συγγραφή αυτού του θαυμάσιου, στοχαστικού μυθιστορήματος, «Τα πλούτη μας» (εκδ. Πόλις), που κέρδισε τις εντυπώσεις πέρυσι στη Γαλλία. Αντίστοιχα σε δύο γεωγραφικούς τόπους πατά και ο Βούλγαρος Μίροσλαβ Πένκοφ, μόνιμος κάτοικος Αμερικής, που στο πρώτο του μυθιστόρημα, «Το βουνό των πελαργών» (εκδ. Αντίποδες), καταπιάνεται με την ψυχή, τις παραδόσεις και την ιστορία των Βαλκανίων. Κάτι ανάλογο αλλά με εντελώς διαφορετικό τρόπο κάνει και ο επίσης Βούλγαρος Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ στο εξαιρετικό «Περί φυσικής της μελαγχολίας» (εκδ. Ίκαρος). Ο ήρωας-alter ego του συγγραφέα βιώνει το πριν και το μετά της πτώσης του ανατολικού μπλοκ, μόνο που ο Γκοσποντίνοφ επιλέγει ένα λαβυρινθώδες αφηγηματικό μοτίβο, εν μέρει πειραματικό και εν μέρει μεταμοντέρνο, περίτεχνο, καθηλωτικό.
Ένα «ρώσικο» μυθιστόρημα γραμμένο από έναν Αμερικανό; Ο Άμορ Τόουλς βρίσκει έναν καταπληκτικό μυθιστορηματικό τρόπο να παρατηρήσει τη σοβιετική ιστορία: το «Ένας τζέντλεμαν στη Μόσχα» (εκδ. Διόπτρα) ξεκινά το 1922, όταν ο κόμης Αλεξάντερ Ίλιτς Ροστόφ «περιορίζεται» στο ξενοδοχείο Μετροπόλ, όπου περνά τα επόμενα τριάντα χρόνια.
Και, τέλος, προτείνουμε τον «Συνοδοιπόρο» (εκδ. Utopia) του Βιέτ Θαν Νγκουγιέν (Βιετναμέζος, κάτοικος ΗΠΑ), που σάρωσε προ διετίας τα βραβεία (το Πούλιτζερ μεταξύ αυτών). Ο συγγραφέας περιγράφει τον πόλεμο της πατρίδας του από μια οπτική γωνία που δεν έχουμε συνηθίσει, αυτή δηλαδή του μη Αμερικανού, γεγονός πολύ ενδιαφέρον από μόνο του. Ο ήρωάς του είναι ένας διχασμένος διπλός πράκτορας, από τους πιο θαυμαστούς χαρακτήρες που έχουμε συναντήσει εδώ και καιρό.
Αποτύπωμα του Β' Παγκοσμίου
Παραδοσιακά η ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτελεί ισχυρή πηγή έμπνευσης για τη λογοτεχνία, και αυτό δεν αλλάζει παρά το ότι απομακρυνόμαστε από την εποχή εκείνη και το ότι οι λίγοι σύγχρονοι συγγραφείς είχαν γεννηθεί τη δεκαετία του ‘40. Όπως ο Νταβίντ Φοενκινός (γεν. 1974) που συνθέτει μια γεμάτη συναίσθημα βιογραφία της ζωγράφου Σαρλότ Σάλομον που εκτελέστηκε ούσα έγκυος στο Άουσβιτς σε ηλικία 26 ετών. Το «Σαρλότ» (εκδ. Εστία) είναι γραμμένο σε μια ελεύθερη ποιητική μορφή, με κοφτές προτάσεις που προκαλούν ασφυξία. Την εποχή του θανάτου της Σαρλότ έφτανε στο Άουσβιτς ως γιατρός του στρατοπέδου ο Γιόζεφ Μένγκελε, ο δαιμονικός επιστήμονας που έκανε πειράματα σε ανθρώπους, για να μείνει στην ιστορία ως ο «άγγελος του θανάτου». Τα δικά του ίχνη ακολουθεί μέχρι τη Λατινική Αμερική, όπου διέφυγε μετά τον πόλεμο, ο συγγραφέας Ολιβιέ Γκεζ στο πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα «Η εξαφάνιση του Γιόζεφ Μένγκελε» (εκδ. Κριτική). Άλλωστε, η μοίρα των κομβικών προσώπων του Γ΄ Ράιχ αποτελεί συχνά πρόκληση για τους σύγχρονους συγγραφείς: ο Σεμπαστιάν Σπιτζέρ περιγράφει στο «Αυτά τα όνειρα που ποδοπατούνται» (εκδ. Εικοστού Πρώτου) τις τελευταίες μέρες της Μάγδα Γκέμπελς, συζύγου του πανίσχυρου υπουργού των Ναζί. Σαν να κοιτάμε από την κλειδαρότρυπα έναν κόσμο που σήμερα δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε ότι πράγματι υπήρξε.
Σε πολύ διαφορετικό κλίμα κινείται ο άγνωστος στη χώρα μας, αλλά καταξιωμένος διεθνώς, Ντράγκο Γιάντσαρ. Ο Σλοβένος συγγραφέας συστήνεται στο ελληνικό κοινό με το συγκινητικό μυθιστόρημα «Αυτή τη νύχτα την είδα» (εκδ. Καστανιώτη), στο οποίο πέντε διαφορετικοί αφηγητές συνθέτουν το προφίλ μιας πολύ ιδιαίτερης γυναίκας, της Βερόνικα Ζάρνικ, στα χρόνια της γερμανικής κατοχής της Σλοβενίας.
Πολύ πρωτότυπη και άριστα εκτελεσμένη η ιδέα του Ραφαέλ Τζερουσάλμι, που παραθέτει σε ημερολογιακή μορφή τις σκέψεις ενός νοσηλευόμενου Αυστριακού μουσικοκριτικού – οι σελίδες του ημερολογίου ξεκινούν το 1939, λίγο μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία. Στο «Να σώσουμε τον Μότσαρτ» (εκδ. Μελάνι) ο συγγραφέας πλάθει μια ιστορία για τη δύναμη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (και της μουσικής). Λίγο νωρίτερα, αλλά επίσης στην Αυστρία, τοποθετεί τη δική του ιστορία ο Ρόμπερτ Ζέεταλερ. Στον «Καπνοπώλη» (εκδ. Ποταμός) ένας νεαρός μεγαλώνει στη Βιέννη εργαζόμενος στο καπνοπωλείο από όπου ψωνίζει ο Ζίγκμουντ Φρόιντ. Μυθιστόρημα ενηλικίωσης στη σκιά του πολέμου, που αφήνει στον αναγνώστη μια επίγευση γλυκόπικρη.
Ομαδική δουλειά
Ένας τόπος τσακισμένος, ένας λαός εγκλωβισμένος στη φτώχεια και στις ενοχές, μια ιστορική στιγμή αμήχανη· η μεταπολεμική Γερμανία. Εκεί εμφανίζεται η «γενιά των ερειπίων», οι Γερμανοί και οι γερμανόφωνοι συγγραφείς των μεταπολεμικών ετών, ένα δείγμα της δουλειάς των οποίων παρατίθεται στην ανθολογία «Οι λύκοι επιστρέφουν» (εκδ. Gutenberg). Συνολικά 29 διηγήματα σπουδαίων εκπροσώπων της γενιάς αυτής (Μπελ, Μπρεχτ, Μαξ Φρις κ.ά.) μεταφέρουν στον αναγνώστη το βάθος της πληγής που άφησε το ναζιστικό καθεστώς στην ίδια τη Γερμανία.
Στις «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας» (εκδ. Αλεξάνδρεια) διαβάζουμε 11 διηγήματα από επιστήμονες και συγγραφείς με «ειδίκευση» στην επιστήμη. Η ανθολογία (όμορφες επιλογές, ισορροπημένη θεματολογία) επιβεβαιώνει τη σχέση αγάπης ανάμεσα στη λογοτεχνία και τη θετική σκέψη.
Στην ανθολογία «Επικίνδυνες γυναίκες» (εκδ. Κλειδάριθμος) ο τίτλος μαρτυρά το φύλο και τη φύση των πρωταγωνιστών της. Γυναίκες, λοιπόν, σε πρώτο πλάνο, ισχυρές και δυναμικές. Λογοτεχνία του φανταστικού, περιπέτειες μυστηρίου και τρόμου, μεταφυσική και ιστορία. Από τους συγγραφείς που ανθολογούνται ξεχωρίζει το όνομα του Τζ. Μάρτιν του «Game of Thrones». Στην περίπτωση των «Γοτθικών ιστοριών» (εκδ. Ars Nocturna) το γυναικείο στοιχείο μεταφέρεται στην υπογραφή, με την ανθολογία να περιέχει διηγήματα από «μοντέρνες συγγραφείς», ως συνέχεια της προηγούμενης σχετικής συλλογής από «Βικτωριανές συγγραφείς». Η έκδοση συνυπογράφεται από τις Βιρτζίνια Γουλφ, Κάρεν Μπλίξεν, Αγκάθα Κρίστι κ.ά.
Τέλος, ως ένα «αλλόκοτο γραφικό μυθιστόρημα» αυτοχαρακτηρίζεται το λεύκωμα «Ωρολογιακοί μηχανισμοί» (εκδ. Νεφέλη) του Δημήτρη Καλοκύρη, στο οποίο 71 φωτογραφημένες δημιουργίες του με θέμα μηχανισμούς ρολογιών συνοδεύονται από ισάριθμα κείμενα, εν είδει λεζάντας, κορυφαίων Ελλήνων λογοτεχνών. Θαυμάσια σύλληψη, το ξεφυλλίζεις και δεν το χορταίνεις.
Έγκλημα και φαντασία
Ως κατεξοχήν περίοδος ανάγνωσης αστυνομικών ιστοριών, οι σχετικές εκδόσεις πολλαπλασιάζονται το καλοκαίρι. Ακόμα και αν πολλές από τις περιπέτειες που διαβάζουμε διαδραματίζονται σε τόπους ψυχρούς, όπως το Αμπερντίν, η πόλη του αστυνόμου Λόγκαν Μακ Ρέι που κυνηγά έναν κατά συρροή δολοφόνο (παιδιών μάλιστα) στον «Ψυχρό γρανίτη» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα) του μπεστ-σελερίστα Στούαρτ Μακ Μπράιντ. Είναι το πρώτο μιας μεγάλης σειράς θρίλερ με τον ίδιο πρωταγωνιστή, που έκανε διάσημο τον 49χρονο Σκωτσέζο. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ο Μάικλ Κόνελι υπογράφει τη «Γραμμή αίματος» (εκδ. Διόπτρα) με τον «τηλεοπτικό» ντετέκτιβ Χάρι Μπος στο κλασικό μοτίβο του αστυνομικού βιβλίου της δυτικής ακτής· σκληρό, σκοτεινό, γρήγορο.
Άλλες επιστροφές γνωστών εκπροσώπων του νόμου: ο Μορίς Ατιά επαναφέρει τον Πάκο Μαρτίνεθ στη «Λευκή Καραϊβική» (εκδ. Πόλις) και ο Πιερ Λεμέτρ τον Καμίγ Βεροφέν στο «Ιρέν» (εκδ. Μίνωας). Δεν θα μπορούσε να λείπει ο Ζιλ Μαιγκρέ. Ο εμβληματικός ήρωας του Ζορζ Σιμενόν εμφανίζεται στο «Ο Μαιγκρέ και ο νεκρός του» (εκδ. Άγρα), όπου ο Παριζιάνος επιθεωρητής ξετυλίγει ένα κουβάρι ξεκινώντας από το πτώμα ενός άντρα που προσπαθούσε να επικοινωνήσει μαζί του – παρεμπιπτόντως, είναι σπουδαίο ανάγνωσμα το ντεμί αυτοβιογραφικό «Πεντιγκρή» του Σιμενόν από τις ίδιες εκδόσεις. Γενικά, το γαλλόφωνο αστυνομικό βιβλίο χρωστάει πολλά στον Εμίλ Γκαμποριό (1832-1873), θεμελιωτή του είδους και επιδραστικού παγκοσμίως. Μεταφράστηκε στα ελληνικά για πρώτη φορά φέτος και μάλιστα δις, με την «Υπόθεση Λερούζ» (εκδ. Gutenberg) και το «Έγκλημα στο Ορσιβάλ» (εκδ. Εξάντας).
Ο πολυπράγμων Ντέιβιντ Μάμετ, γνωστός περισσότερο για τα σενάρια και τα θεατρικά του, υπογράφει ένα νουάρ μυθιστόρημα, το «Σικάγο» (εκδ. Μεταίχμιο), που μας μεταφέρει στην εποχή της ποτοαπαγόρευσης: γκάνγκστερ, νυχτερινά κλαμπ, ο Αλ Καπόνε κόντρα σε Ιρλανδούς και στη μέση ένας σκληρός ρεπόρτερ που αγάπησε τη λάθος γυναίκα. Ο ρυθμός των διαλόγων είναι απίθανος.
Από τα ελληνικά αστυνομικά βιβλία (που είναι επίσης πολλά και αρκετά εξ αυτών υψηλού επιπέδου) ξεχωρίζει το «Σεμινάρια φονικής γραφής» (εκδ. Γαβριηλίδης) του Πέτρου Μάρκαρη σε μία ακόμα υπόθεση του αστυνόμου Χαρίτου, που ερευνά τις δολοφονίες πανεπιστημιακών που ανέλαβαν υπουργικές θέσεις. Την ίδια στιγμή, η Ευτυχία Γιαννάκη ολοκληρώνει με την «Πόλη στο φως» (εκδ. Ίκαρος) την πολύ πετυχημένη «τριλογία της Αθήνας» με πρωταγωνιστή τον αστυνόμο Χάρη Κόκκινο. Τα βιβλία της βρήκαν ανταπόκριση από το κοινό χάρη στην επαφή τους με τη σύγχρονη αθηναϊκή πραγματικότητα σε ένα επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό, ακόμα και αισθητικό. Εντελώς διαφορετικό είναι το μυθιστόρημα του Ανδρέα Λύκου «Το πιστόλι του Νεύτωνα» (εκδ. Τραυλός), με τον τίτλο να μαρτυρά ότι πρόκειται για μία από τις πολύ αγαπητές ιστορίες όπου το έγκλημα συνδυάζεται με τα μαθηματικά. Μπορεί μια σειρά φόνων να σχετίζονται με τη λύση ενός μέχρι πρότινος άλυτου θεωρήματος;
Και κάτι ακόμα: Ο μεγάλος Μεξικανός Κάρλος Φουέντες πειραματίστηκε προς το τέλος της ζωής του με το στοιχείο του φανταστικού και το αποτέλεσμα ήταν ο «Κόμης Βλαντ» (εκδ. Κλειδάριθμος), μια νουβέλα με βαμπίρ στην Πόλη του Μεξικού. Ο Φουέντες μεταφέρει στην πατρίδα του τον μύθο του Βλαντ Τσέπες και αποτίνει φόρο τιμής στον «Δράκουλα» του Στόκερ. Δικαίως ή αδίκως, το είδος θεωρείται «ελαφρύ», οπότε ίσως αξίζει να το δοκιμάσετε από μια πένα αδιαμφισβήτητης ποιότητας.
Ελληνική πεζογραφία
Σε 50 ψευδοαυτοβιογραφικά κεφάλαια η Αμάντα Μιχαλοπούλου μεταμορφώνεται στον Μπέντζαμιν Μπάτον, μικραίνοντας αντί να μεγαλώνει όσο προχωρούν οι σελίδες του «Μπαρόκ» (εκδ. Καστανιώτη), που πάντως προσδιορίζεται ως μυθιστόρημα – και ως τέτοιο διαβάζεται, καθώς ο αναγνώστης αφήνεται στο κείμενο αδιαφορώντας για τα όρια της μυθοπλασίας. «Μόνο στον Μεσοπόλεμο εκτίμησαν το Μπαρόκ όσο το άξιζε», αντιγράφουμε από την πρώτη σελίδα. «Ήταν εποχή διαποτισμένη από τρυφερή απαισιοδοξία και εκζήτηση, όπως η δική μας».
Κατά τον Χρήστο Χρυσόπουλο, το στοιχείο που χαρακτηρίζει περισσότερο τη δική μας εποχή είναι ο θυμός. Και το υποστηρίζει μέσα από μια σειρά σύντομων περιστατικών στη νουβέλα του «Η γη του θυμού» (εκδ. Νεφέλη). Η ροή του κειμένου «σπάει» από πολύ σκληρούς θεατρικούς διαλόγους που ορίζουν και τον χαρακτήρα του βιβλίου. Την εποχή μας περιγράφει και η Λίλα Κονομάρα στον «Χάρτη του κόσμου στο μυαλό σου» (εκδ. Κέδρος) μέσα από την ιστορία μιας οικογένειας (πατέρας, κόρη, γιος) σε ένα από τα μυθιστορήματα που δικαίως ξεχώρισαν τους τελευταίους μήνες. Πολύ αληθινό, όλοι θα βρουν κομμάτια από τις ζωές τους στις σελίδες του.
Στη νουβέλα «Οι Κυριακές, το καλοκαίρι» (εκδ. Ίκαρος) της Μαριαλένας Σεμιτέκολου μας παρασύρει η ραθυμία του τίτλου, υπνωτιζόμαστε μεθοδικά μέσα από τις σκέψεις και τις αναμνήσεις της πρωταγωνίστριας, η οποία βέβαια στο τέλος του κειμένου έχει μετατραπεί σε ένα πρόσωπο οικείο. Σε αυτό το πρώτο της βιβλίο η συγγραφέας περιγράφει τη βαθιά εσωτερική μοναξιά και τη μελαγχολία στη σημερινή Ελλάδα. Ίδιος τόπος, ίδια εποχή, αλλά εντελώς διαφορετική προσέγγιση από τον Μάκη Μαλαφέκα στο «Δε λες κουβέντα» (εκδ. Μελάνι): ο ήρωάς του μπλέκει σε απίθανες καταστάσεις στην Αθήνα του περσινού καλοκαιριού, στην Αθήνα των μνημονίων, της Ντοκουμέντα, του καύσωνα, των ταξί. Ο συγγραφέας έχει ένα σπάνιο προσόν στη γραφή του, το χιούμορ. Το ίδιο στοιχείο εντοπίσαμε και στα διηγήματα του πρώτου βιβλίου της Σοφίας Μπραϊμάκου, «Ματάμπρε» (εκδ. Νεφέλη). Επιδέξια γραμμένες οι ιστορίες της, με μια φρέσκια ματιά, συνδέονται μεταξύ τους (φαινομενικά) μέσω του φαγητού.
Από την Αθήνα του σήμερα στην Αθήνα του χθες: ο Αλέξης Πανσέληνος συνθέτει στα «Ελαφρά Ελληνικά Τραγούδια» (εκδ. Μεταίχμιο) ένα ψηφιδωτό καταστάσεων από την πρωτεύουσα της δεκαετίας του ’50, όταν η χώρα μας έβγαινε από τη δεκαετία του πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου. Το βιβλίο συνομιλεί με τα διηγήματα-στάσεις του «Λεωφορείου» (εκδ. Πατάκης) του Γιώργου Σκαμπαρδώνη, που αποτυπώνει την ίδια εποχή, αλλά στη Θεσσαλονίκη.
Συνέχεια εκτός Αθηνών: στη Δράμα, με τα ποιητικής υφής πεζά και τις φωτογραφίες του Κυριάκου Συφιλτζόγλου («Δραμάιλο», εκδ. Αντίποδες), στην Ηλεία του Δημήτρη Κανελλόπουλου, με τα ηθογραφικά διηγήματα για τον γενέθλιο τόπο που παλεύει να διασωθεί από τη λήθη («Ο θάνατος του αστρίτη», εκδ. Κίχλη), στην Καβάλα του Βασίλη Βασιλικού, με το μυθιστόρημα που έγραψε στην εφηβεία του («Τα σιλό», εκδ. Gutenberg), και πάλι στη Θεσσαλονίκη του Θωμά Κοροβίνη, για ένα ρομάντζο το 1917 («Ο θρύλος του Ασλάν Καπλάν, εκδ. Άγρα).
Δύο νεαρής ηλικίας συγγραφείς δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους στο ιστορικό μυθιστόρημα και αμφότερες οι προσπάθειες είναι εντυπωσιακές και επιτυχημένες. Ο Άγης Πετάλας μας μεταφέρει με το «Εις την ψυχήν ελπίδα» (εκδ. Εστία) στην τριετία 1917-1920 της βασιλείας του Αλεξάνδρου Α’, ο οποίος γνωρίζεται με έναν ιταλοτραφή ποιητή και μέσα από την παράδοξη φιλία τους ξεδιπλώνεται ένας κόσμος που αλλάζει. Από την πλευρά του ο Γιάννης Σκαραγκάς μάς μεταφέρει λίγο ακόμα πιο παλιά, στην Αθήνα της Μπελ Επόκ και των Ολυμπιακών Αγώνων. Το «Λαχτάρα που περίσσεψε από χτες» (εκδ. Κριτική) είναι ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα που μας συστήνει τους ανθρώπους και τις ανησυχίες τους βαδίζοντας προς τον 20ό αιώνα.
Τέλος, δεν είναι απόλυτα σαφές πού πρέπει να ενταχθεί ένα βιβλίο όπως το «Ονειρολόγιο» (εκδ. Στερέωμα) του Αλέξανδρου Ίσαρη. Ο συγγραφέας περιγράφει (αντιγράφοντας από το προσωπικό του ημερολόγιο) τα όνειρα που είδε σε μια περίοδο από το 1981 μέχρι πέρυσι. Τα επεξεργάστηκε, όπως αναφέρει στην εισαγωγή του, ώστε να διαβάζονται σαν διηγήματα. Σε κάθε περίπτωση μεταφέρουν αυτό το μυστήριο του κόσμου των ονείρων, το ανεξήγητο, το παράλογο.
Με δικά τους λόγια
Ο Χισάμ Ματάρ κέρδισε πέρυσι για την «Επιστροφή» (εκδ. Παπαδόπουλος) το βραβείο Πούλιτζερ – πολύ λογικά. Στο συγκλονιστικό αυτό χρονικό περιγράφει την επιστροφή του στον τόπο καταγωγής του, τη Λιβύη, αναζητώντας τα ίχνη του πατέρα του, που κάποτε χάθηκε στις φυλακές της Τρίπολης, θύμα της μανίας του συνταγματάρχη Καντάφι.
Δεν ξέρω αν είναι απαραίτητο να αγαπάει κάποιος τη μουσική της Πάτι Σμιθ για να απολαύσει το αυτοβιογραφικού περιεχομένου βιβλίο της «M Train» (εκδ. Κέδρος), αλλά σε κάθε περίπτωση το προτείνουμε, καθώς δεν είναι πολλές οι φορές που ξεκινάς ένα κείμενο και δεν μπορείς να σταματήσεις. Με την ωριμότητα ενός φτασμένου συγγραφέα η Σμιθ καταγράφει ιστορίες από τη ζωή της και μιλάει για την αγάπη της για τον καφέ και τα ταξίδια. Ταξίδια πολύ διαφορετικά από αυτά του Τζόζεφ Κόνραντ, ο οποίος πέρασε είκοσι χρόνια στα καράβια, κάτι που αποτυπώθηκε και στο έργο, και στον ψυχισμό του, και στο αυτοβιογραφικό «Ο καθρέφτης της θάλασσας» (εκδ. Ίνδικτος). Ναυτικές εμπειρίες υπό ένα υπαρξιακό πρίσμα, «εξομολόγηση συναισθημάτων», όπως αναφέρει ο ίδιος.
Μόλις κυκλοφόρησε και η αυτοβιογραφία του Ίρβιν Γιάλομ. Στο «Αυτό ήταν η ζωή; Τότε άλλη μια φορά!» (εκδ. Άγρα) ο διάσημος ψυχίατρος και πεζογράφος μιλάει και για τις δύο ιδιότητές του, αλλά και για την προσωπική του ζωή. Γράφει: «Απ’ όλες τις ξένες χώρες στις οποίες έχουν μεταφραστεί τα έργα μου, η Ελλάδα, μία από τις μικρότερες, καταλαμβάνει τον μεγαλύτερο χώρο στην ψυχή μου».
Ποίηση εντός και εκτός
Η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Τίτου Πατρίκιου σε δύο όμορφους, πολυσέλιδους τόμους, με τίτλο «Ποιήματα» (εκδ. Κίχλη), ήταν από τις σημαντικές στιγμές της εκδοτικής παραγωγής της σεζόν όσον αφορά την ποίηση. Το έργο του ξετυλίγεται σελίδα με τη σελίδα και χρόνο με τον χρόνο, από το ’43 μέχρι σήμερα, φανερώνοντας τη μεγάλη του πορεία και τη σπουδαία του τέχνη. Στολίδια για κάθε βιβλιοθήκη.
Από τη νεότερη γενιά προτείνουμε (ενδεικτικά) δύο συλλογές. Η μία ανήκει στον 32χρονο Φάνη Παπαγεωργίου, «Διώρυγα μεταξύ νεφών» (εκδ. Θράκα), με στίχους γεμάτους ιδέες που περιστρέφονται γύρω από το τώρα. Η άλλη είναι της Ιφιγένειας Ντούμη, το «Love Me Tender» (εκδ. Σαιξπηρικόν). Αν δεν το ξέρεις, δεν το πιστεύεις ότι πρόκειται για μια ποιήτρια πρωτοεμφανιζόμενη. Η άνεσή της είναι αξιοθαύμαστη, οι ιδέες της οργανωμένες, η φαντασία της ώριμη και αστείρευτη. Στην έκδοση περιλαμβάνονται και μικρά πεζά.
Από τη μεταφρασμένη ποίηση (επίσης ενδεικτικά) αναφέρουμε δύο δίγλωσσες εκδόσεις που τράβηξαν την προσοχή μας: το «Γκονγκ εγώ δίχως ήχο» (εκδ. Gutenberg) του πρωτοπόρου Αργεντίνου με τη μαγική γλώσσα Ολιβέριο Χιρόντο (1891-1967) και την «Καμπή πνοής» (εκδ. Κίχλη) του Ρουμάνου, αλλά γερμανόφωνου, Πάουλ Τσέλαν (1920-1970) – ο ποιητής βρίσκεται εδώ στην ώριμη περίοδό του, τρία χρόνια πριν αποφασίσει τον θάνατό του. «Τότε / ήμουν / ακόμα ολόκληρος», γράφει.
Non fiction
Η «Γεωγραφία της μεγαλοφυΐας» (εκδ. Τραυλός) μπορεί να διαβαστεί ως ταξιδιωτικός οδηγός, ως πνευματώδες ημερολόγιο, ως εγχειρίδιο για την ιστορία της σκέψης. Ο Eric Weiner υπογράφει αυτό το διεθνές μπεστ σέλερ έχοντας πρώτα ταξιδέψει σε επτά σημεία του κόσμου (Αθήνα, Χανγκτσόου, Φλωρεντία, Εδιμβούργο, Καλκούτα, Βιέννη και Σίλικον Βάλεϊ) αναζητώντας τα σημεία εκείνα που συνέβαλαν ώστε να «ανθίσουν» ιδιοφυή μυαλά, από τον Σωκράτη και τον Ντα Βίντσι μέχρι τον Στιβ Τζομπς. Ο Weiner γράφει ελεύθερα (ακούμε τις σκέψεις του), με χιούμορ και φαντασία – το βιβλίο του διαβάζεται σαν μυθιστόρημα. Το ίδιο ισχύει και για την εκπληκτική μελέτη του Χόρχε Καριόν «Βιβλιοπωλεία» (εκδ. Ποταμός), ένα ταξίδι από τα βάθη της ιστορίας μέχρι το παρόν, από τη Δύση στην Ανατολή και από τον Βορρά στον Νότο, με άξονα πάντα τα βιβλιοπωλεία, την κουλτούρα τους, την επιδραστικότητά τους. Καταιγισμός ονομάτων και παραπομπών. Οι βιβλιόφιλοι θα το λατρέψουν.
Δεν υπάρχει μάλλον μεγαλύτερο επιστημονικό επίτευγμα στον 20ό αιώνα από την ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA και δεν υπάρχει πιο κατάλληλος άνθρωπος να εξηγήσει τη σημασία της από αυτόν που την πιστώνεται. Το «DNA: Ιστορία της γενετικής επανάστασης» (εκδ. Πεδίο) είναι γραμμένο διά χειρός του νομπελίστα επιστήμονα Τζέιμς Γουότσον, ένα αφήγημα πλούσιο και προσιτό.
Νομπελίστας είναι και ο Μάικλ Λούις (οικονομίας), αλλά και γνωστός συγγραφέας («Το μεγάλο σορτάρισμα», «Moneyball» κ.ά.). Τον τελευταίο καιρό κυκλοφόρησαν δύο ακόμα βιβλία του στα ελληνικά: στη «Μεγάλη ανατροπή» (εκδ. Παπαδόπουλος) ο Λούις περιγράφει πώς επηρέασε τον σύγχρονο κόσμο η φιλία και η συνεργασία των ψυχολόγων Kahneman και Tversky, ενώ στο «Flash boys» (εκδ. Κέδρος) γράφει για την ηθική του σκοτεινού παρασκηνίου της Wall Street.
Κυκλοφόρησε και το σχεδόν χιλίων σελίδων χρονικό «Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος» (εκδ. Γκοβόστη) του γνωστού Βρετανού ιστορικού Antony Beevor, ενώ, επ’ ευκαιρία και του Μουντιάλ της Ρωσίας, προτείνουμε την «Κατάρρευση μιας αυτοκρατορίας» (εκδ. Παπαδόπουλος), όπου ο Γιέγκορ Γκαϊντάρ παραδίδει «μαθήματα για τη σύγχρονη Ρωσία». Μια ενδελεχής μελέτη για τα χρόνια μετά το 1991.
Ενάμιση αιώνα νωρίτερα, δύο λαϊκοί ζωγράφοι από τη Σπάρτη, οι Παναγιώτης και Δημήτριος Ζωγράφος, ακολούθησαν τις συμβουλές του Ιωάννη Μακρυγιάννη και του παρέδωσαν 24 πίνακες-απεικονίσεις κομβικών στιγμών της Επανάστασης. Τους βλέπουμε στο πολύτιμο λεύκωμα «Ιωάννης Μακρυγιάννης. Ζωντανή Έκφραση» που ετοίμασαν οι εκδόσεις Καπόν σε συνεργασία με τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.
Συμβουλές ζωής: ο Χενίμ Σουνίμ (βουδιστής μοναχός και καθηγητής στις ΗΠΑ) υπήρξε διάσημος πριν ακόμα εκδώσει το βιβλίο του, χάρη στους εκατομμύρια ακολούθους του στα σόσιαλ μίντια που τον αποκαλούσαν «δάσκαλο θεραπευτή». Το «Όσα μπορείς να δεις μόνο όταν δεν βιάζεσαι» (εκδ. Πεδίο) έγινε μπεστ σέλερ σε όλο τον κόσμο. Η ζωή έτσι κι αλλιώς είναι ένα δώρο, όπως λέει ο Στέφανος Ξενάκης («Το Δώρο», εκδ. Key Books), όπου περιγράφει μικρά, διδακτικά «θαύματα» της ζωής (του).
Κλείνουμε με μια αθηναϊκή βόλτα. Με το βιβλίο του Νίκου Βατόπουλου, επίμονου παρατηρητή της πόλης, ο οποίος στο «Περπατώντας στην Αθήνα» (εκδ. Μεταίχμιο) καταθέτει σκέψεις και γνώσεις, αναμνήσεις και εικόνες, περιγράφοντας έτσι πρωτότυπα την ιδιαίτερη προσωπικότητα της πρωτεύουσας. ■
http://www.kathimerini.gr/971020/gallery/periodiko-k/reportaz/vivlia-gia-to-kalokairi
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου