Καιρός να μάθουμε ποιος ήταν ο Γιώργος Ζογγολόπουλος

Η ζωή και το έργο ενός σπουδαίου καλλιτέχνη σε μια μεγάλη έκθεση στην Άνδρο

Κείμενο: Χρήστος Γραμματίδης

Στο καράβι για την Άνδρο, ξεχωρίζεις εύκολα τις παρέες που πάνε Μύκονο και τις κυρίες που πάνε Τήνο για προσκύνημα. Stereotyping λέγεται αυτό και, ομολογουμένως, δεν είναι καλό πράγμα. Εμείς στο πάνω-πάνω κατάστρωμα, αγκαλιά με το φουγάρο (ευτυχώς φυσάει) κι εγώ σκέφτομαι ότι πάω να δω την έκθεση έργων του Γιώργου Ζογγολόπουλου και, επί της ουσίας, δεν ξέρω σχεδόν τίποτα γι’ αυτόν. Θυμάμαι το μνημείο του Ζαλόγγου που το είχε σε φωτογραφία κάποιο σχολικό βιβλίο ιστορίας. Δεν το έχω δει ποτέ από κοντά, αλλά μου δημιουργήθηκε η περιέργεια να ταξιδέψω στην Ήπειρο διαβάζοντας την ιστορία του στον κατάλογο της έκθεσης.

Μνημείο Ζαλόγγου, Ήπειρος

Φτάνοντας στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Άνδρου ξεφυσάω με ανακούφιση: το αφιέρωμα στο Ζογγολόπουλο δεν είναι μόνο για μυημένους. Ο διευθυντής του μουσείου Κυριάκος Κουτσομάλλης λέει ότι ο βασικός στόχος της έκθεσης είναι: «ο επισκέπτης φεύγοντας να ξέρει ποιος ήταν ο Ζογγολόπουλος». Σκέφτομαι ότι το λέει για μένα (ή έστω και για μένα) και βουτάω με τα μούτρα να γνωρίσω τον καλλιτέχνη.
Όπως μαθαίνουμε από την Ειρήνη Στρατή, που επιμελήθηκε το βιογραφικό κομμάτι της έκθεσης και μας χάρισε μια ευχάριστη, ευσύνοπτη και κατατοπιστική ξενάγηση σ’ αυτήν, ο Γιώργος Ζογγολόπουλος γεννήθηκε το 1903 (ή το 1901 αν πιστέψουμε τον ίδιο) και πέθανε το 2006, δημιουργώντας από νεαρή ηλικία και μέχρι σχεδόν την τελευταία του στιγμή: μέτρησε 103 χρόνια βιολογικής παρουσίας εκ των οποίων τα 80 στη δημιουργία και τα 60 μαζί με τη γυναίκα του Ελένη, ζωγράφο και μαθήτρια του Παρθένη, με την οποία παντρεύτηκαν το 1933. Έζησε μαζί της μια ζωή ολόκληρη, στα καλά και στα άσχημα (κάποτε αναγκάστηκε να πουλήσει μέχρι και τη βέρα του για να εξασφαλίσει τα προς το ζην).

“Πεντάκυκλο” στην πλατεία Ομονοίας

Όσοι τον γνώρισαν μιλούν για έναν «απόλυτο καλλιτέχνη», δοσμένο στην τέχνη του αλλά και για έναν τρομερά ζωντανό άνθρωπο, σχεδόν «αλητάκο», με τσαχπινιά, χιούμορ και αγάπη για τη ζωή και τους ανθρώπους (ιδίως τις ωραίες γυναίκες). Ήταν άνθρωπος αριστερών πεποιθήσεων, μάλιστα το 1965 απέρριψε το παράσημο που του πρόσφερε ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος για τις υπηρεσίες του στην τέχνη, αλλά δεν στρατεύθηκε ποτέ πολιτικά αφού όπως έλεγε «δεν μου αρέσουν τα όπλα».
Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση στην Άνδρο είναι χωρισμένη σε τέσσερα τμήματα, όχι βάσει χρονολογικών περιόδων αλλά βάσει θεματολογίας, υλικού και επιρροών του καλλιτέχνη. Τα περισσότερα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση είναι μικρογραφίες/μακέτες των πολύ μεγάλων έργων που έστησε ο δημιουργός στην ύπαιθρο και στο δημόσιο χώρο και για τα οποία είναι περισσότερο γνωστός.

“Αίθριο”, σταθμός μετρό Συντάγματος

Η βασική μου σχέση (αν νοείται τέτοια) με το έργο του Ζογγολόπουλου ήταν αυτή με τα έργα του που βρίσκονται εντός του αστικού ιστού και τα οποία βλέπω όπως όλοι βιαστικά, αφηρημένα στη διάρκεια της ημέρας, χωρίς ίσως να τα πολυπροσέχω: το «Αίθριο» στο μετρό του Συντάγματος, το «Πεντάκυκλο» στην πλατεία Ομονοίας, οι «Ολυμπιακοί Κύκλοι» στο αεροδρόμιο Ελ. Βενιζέλος, οι εμβληματικές «Ομπρέλες» του στη Νέα Παραλία της Θεσσαλονίκης και στη Λεωφόρο Κησιφίας («στραμμένες για να κρυφακούν το σύμπαν» σύμφωνα με τον καλλιτέχνη),  αλλά και το αρχετυπικό «Tel Néant» στον ΟΤΕ στο Μαρούσι με τα δορυφορικά πιάτα που μοιάζουν να αφουγκράζονται την ουσία του ανθρώπου. «Αυτό το γλυπτό είναι ο Ζογγολόπουλος» λέει ο Άγγελος Μωρέτης, γενικός διευθυντής του ιδρύματος Ζογγολόπουλου.

“Tel-Neant”, μακέτα για το έργο

Απόλυτα χαρακτηριστικό όμως για τη σχέση του καλλιτέχνη Ζογγολόπουλου με το δημόσιο χώρο είναι ένα έργο του που δεν υπάρχει πια: οι πίδακες και τα σιντριβάνια της παλιάς πλατείας Ομονοίας, σε δικά του σχέδια . Πρόκειται για ένα ορόσημο μέσα στην πρωτεύουσα, καταγραμμένο σε εκατοντάδες ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου, ένα έργο που ανακαλείται συνεχώς στη μνήμη και που, όπως παρατηρεί ο Νίκος Βατόπουλος, «συμπυκνώνει τη σύγχρονη νοσταλγία για την Αθήνα της μεταπολεμικής περιόδου». Το αρχικό σχέδιο του Ζογγολόπουλου για την Ομόνοια περιλάμβανε κι ένα μοντέρνο γλυπτό του Ποσειδώνα που όμως δεν τοποθετήθηκε ποτέ. Ο «Ποσειδώνας» κατέληξε τελικά το 2014 στην Ουάσιγκτον των ΗΠΑ όπου βρίσκεται μπροστά στο νέο κτίριο της Σχολής Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου George Washington.

Η Ομόνοια με το συντριβάνι που σχεδίασε ο Ζογγολόπουλος

Η έκθεση στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Άνδρου φιλοξενεί και τις μακέτες για άλλα έργα που υπέβαλε ως προτάσεις ο Ζογγολόπουλος αλλά που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ:

Η μεγαλύτερη αποκάλυψη της έκθεσης είναι ίσως τα φωτοκινητικά έργα του Ζογγολόπουλου

ένα γλυπτό για την πλατεία Κλαυθμώνος, ένα έργο για τη Μάχη της Κρήτης (για να τοποθετηθεί στο Μάλεμε) και ένα Μνημείο για το Γοργοπόταμο. Μιλώντας για αυτά τα μη υλοποιημένα σχέδια στον Γιώργο Κορδομενίδη το 1993, ο Ζογγολόπουλος παρατηρεί ότι η αιτία που δεν έγιναν πραγματικότητα ήταν «οι ψήφοι». Πάντοτε η τοποθέτηση έργων στο δημόσιο χώρο συναρτάται με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, με την εκάστοτε ηγεμονεύουσα αντίληψη για το δημόσιο χώρο αλλά (ας είμαστε ειλικρινείς) και με τις «κλίκες» και τα γνωστά συμπαρομαρτούντα του καλλιτεχνικού σιναφιού.
Ίσως η μεγαλύτερη αποκάλυψη της έκθεσης βρίσκεται στη σκοτεινή αίθουσα όπου βλέπουμε τα φωτοκινητικά έργα του Ζογγολόπουλου, προϊόν της ενασχόλησης του με το πλεξιγκλάς και το φως από τη δεκαετία του ’70 και μετά. Τα σχεδόν ποπ αυτά έργα, δείχνουν έναν καλλιτέχνη μπροστά από την εποχή του, συντονισμένο με τις διεθνείς εξελίξεις στην τέχνη, ανανεωτή και μοντέρνο.

Οι “Ομπρέλες” στη Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης

Βγαίνοντας ξαναβλέπουμε τις ομπρέλες: ομπρέλες παντού, σε γλυπτά, σε σχέδια, σε ελαιογραφίες, σε συνθέσεις. Τις λάτρευε και, μάλιστα τη δική του ομπρέλα, που την χρησιμοποιούσε και ως μπαστούνι, την έλεγε «Μόραλη». Σκέφτομαι συνεχώς τις ομπρέλες και τολμώ να πω ότι η έκθεση πέτυχε το διακηρυγμένο στόχο της. Νομίζω πώς ξέρω πια ποιος ήταν πάνω-κάτω ο Γιώργος Ζογγολόπουλος: ένας ευπατρίδης της τέχνης, ένας σπουδαίος και πρωτοπόρος δημιουργός.

—

Info έκθεσης: «Η ασίγαστη πλησμονή στο αχανές της αφαίρεσης», αναδρομική έκθεση του Γιώργου Ζογγολόπουλου | 19 Ιουνίου – 15 Σεπτεμβρίου 2016 | Καθημερινά: 11.00-15.00 & 18.00-21.00, Δευτέρα 11.00-15.00 | Είσοδος 1,5€ – 5€| Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Άνδρου