Κίρκη Κεφαλέα: «Μη μου άπτου»

Μαρία η Μαγδαληνή: Δυο χιλιάδες χρόνια γοητευτικού ψεύδους.

Στην ποιητική αποτύπωση της Μαρίας της Μαγδαληνής μας εισάγει η Κίρκη Κεφαλέα στο έξοχο μελέτημά της, το οποίο έκανε ήδη τη δεύτερή του έκδοση, εξετάζοντας τα ζητήματα της έμπνευσης από την εικόνα (με την έννοια της εικονολογίας) της αγίας αλλά και της διαστρέβλωσης και παραποίησης του ιστορικού της προσώπου στην τέχνη, στις λαϊκές θρησκευτικές παραδόσεις και σε επίσημες θεολογικές, κυρίως δυτικές, απόψεις και θέσεις.

Στην πρώτη κιόλας παράγραφο του βιβλίου, το οποίο επανακυκλοφόρησε το 2016 από τις εκδόσεις Gutenberg, η συγγραφέας του και καθηγήτρια της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο μάθημα της Λογοτεχνίας, γράφει: «Καμία μορφή της Καινής Διαθήκης, ακόμη ούτε και αυτή του Ιούδα, δεν είχε στο φαντασιακό των ανθρώπων ανάπλαση τόσο διαφορετική από εκείνη της πραγματικής της ζωής όσο η μορφή της Μαρίας Μαγδαληνής» [1].

Η Μαγδαληνή υπήρξε μια γυναίκα η οποία πίστεψε στον Χριστό, έγινε μαθήτριά Του και τον ακολούθησε. Κατείχε ξεχωριστή θέση στον κύκλο των μαθητών αλλά και ανάμεσα στις Μυροφόρες γυναίκες, όπως μας λέει η συγγραφέας του μελετήματος, και αυτό γίνεται φανερό από την εξέχουσα θέση που της δίνουν τα Ευαγγέλια στα χωρία που αναφέρονται σε αυτήν, ειδικά στις μεγάλες στιγμές της Σταύρωσης και της Ανάστασης. Υπήρξε μαθήτρια του Χριστού, στάθηκε μαζί με την Παναγία και τον Ιωάννη δίπλα στον Σταυρό όταν οι υπόλοιποι μαθητές είχαν σκορπίσει, ευαγγελίστηκε το νέο της Ανάστασης, αφού σε αυτήν έκανε την τιμή ο Χριστός να τον δει πρώτη αναστημένο μαζί με την Θεοτόκο και δίδαξε τον Λόγο Του. Γι αυτό η Εκκλησία την τιμά ως Ισαπόστολο [2].

Όμως φαίνεται πως ό,τι είναι απόλυτα φυσιολογικό για έναν άνδρα σχεδόν ποτέ, ακόμη και στις μέρες μας, δεν μπορεί εύκολα να θεωρηθεί φυσιολογικό για μια γυναίκα. Μάλιστα ο χώρος της χριστιανικής πίστης […] δυστυχώς συχνά λησμονεί το εσχατολογικώς επαναστατικό μήνυμα του Ευαγγελίου και αγνοεί στην πράξη το: «ουκ ένι άρσεν και θήλυ»

Όμως φαίνεται πως ό,τι είναι απόλυτα φυσιολογικό για έναν άνδρα σχεδόν ποτέ, ακόμη και στις μέρες μας, δεν μπορεί εύκολα να θεωρηθεί φυσιολογικό για μια γυναίκα. Μάλιστα ο χώρος της χριστιανικής πίστης, όταν αυτή εδράζεται στην άγνοια και τον φόβο και ποδηγετείται από μια ανδροκρατούμενη θεολογική ελίτ και μια εκκοσμικευμένη εκκλησιαστική ιεραρχία [3], δυστυχώς συχνά λησμονεί το εσχατολογικώς επαναστατικό μήνυμα του Ευαγγελίου και αγνοεί στην πράξη το: «ουκ ένι άρσεν και θήλυ» [4], υποχωρώντας στις πιο επικίνδυνες προκαταλήψεις, αντίθετα πάντα από εκείνο που έπραξε, εκεί στο πηγάδι του Ιακώβ συνομιλώντας με μια γυναίκα ξένη και αλλόθρησκη, τη μοιχαλίδα από την Σαμάρεια, ο Χριστός του Θεού, ο προσηνής Ιησούς.

Πολλά παραδείγματα στερεοτυπικής αντιμετώπισης των γυναικών έχει να δείξει η ιστορία της χριστιανικής θρησκείας σε Δύση και Ανατολή, ακολουθώντας το πιο σύνηθες τρίπτυχο: γυναίκα – αμαρτία – μετάνοια. Το πρόσωπο όμως της Μαρίας της Μαγδαληνής υπέστη κάτι περισσότερο. Η μορφή της έχει κυριολεκτικά αλλοιωθεί και βιαστεί και η προσωπική της πορεία έχει παραχαραχθεί κάποιες φορές και επισήμως.
Η Κίρκη Κεφαλέα αναφέρεται στο ζήτημα ήδη από το 2004 στην πρώτη έκδοση του βιβλίου της, ερχόμενη να προσθέσει το αποτέλεσμα της επιστημονικής ενασχόλησής της με το θέμα στις προγενέστερες ελληνικές και διεθνείς μελέτες.

Ευτυχής συγκυρία η οποία συνοδεύει αυτές τις γραμμές είναι η είδηση ότι στις 17 Μαΐου 2017, διά στόματος πάπα Φραγκίσκου [5], έγινε για άλλη μία φορά απόπειρα αποκατάστασης της αλήθειας για τη Μαρία από τα Μάγδαλα, την παραλιακή πόλη της Γαλιλαίας του 1ου αι. μ.Χ. στην οποία οφείλει και το όνομά της η αγία.

Ο πάπας, χαρακτηρίζοντάς την ως Απόστολο της ελπίδας, επεδίωξε να θεραπεύσει μια αδικία η οποία συντελέστηκε το 550 μ.Χ. από τον τότε ποντίφικα Γρηγόριο τον Α', ο οποίος, θέλοντας να αναδείξει ένα αναγκαίο για τις πολιτικές συνθήκες της εποχής του παράδειγμα μετάνοιας, «φόρτωσε» επτά θανάσιμα αμαρτήματα στη Μαγδαληνή ισχυριζόμενος ότι δεν μπορούσε να ήταν κάτι άλλο τα εκβληθέντα από αυτήν δαιμόνια που αναφέρονται στο Ευαγγέλιο [6] παρά μόνον τα επτά αμαρτήματα της μετέπειτα δαντικής Κολάσεως [7].

Λογοτεχνικές συνομιλίες, υπόγειες και φανερές επιρροές, ιστορικά, θεολογικά και φιλολογικά στοιχεία, θεμελιώνουν τους ισχυρισμούς και τις θεωρήσεις της συγγραφέως σε ένα μελέτημα που έρχεται να ενισχύσει την επιστημονική έρευνα αλλά και τη γοητεία του θέματος.

Είναι όμως περισσότερο από φανερό ότι πολύ δύσκολα θα ξεριζωθεί από τις συνειδήσεις το γεγονός ότι η Μαρία η Μαγδαληνή ταυτίστηκε λανθασμένα με τη μετανοημένη πόρνη του Ευαγγελίου, την αγία που τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία την Μ. Τετάρτη, η οποία άλειψε με μύρο τα πόδια του Ιησού και τα σκούπισε με τα μαλλιά της [8].

«Η εικόνα που σχηματίζει ο μέσος άνθρωπος – κατά κανόνα άγευστος της εκκλησιαστικής ζωής – για το πρόσωπο της Μαρίας της Μαγδαληνής» γράφει η Κίρκη Κεφαλέα «είναι απήχημα μιας παράδοσης η οποία αναπτύχθηκε κυρίως στη Δυτική Χριστιανοσύνη και πέρασε μετά τον Μεσαίωνα και στη λαϊκή συνείδηση της Ανατολής, όταν τα εκκλησιαστικά κριτήρια ατονούσαν» [9].

Βεβαίως δεν είναι μόνο η Μαγδαληνή μια γυναίκα της οποίας ο βίος έχει παραποιηθεί μετά τον θάνατό της. Η Κασσιανή, αγία και ποιήτρια, η οποία έχει γράψει το τροπάριο που αναφέρεται στη μετανοήσασα πόρνη, την «εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή», έχει υποστεί παρόμοια μεταχείριση. Η παράδοση έπλεξε γι’ αυτήν έναν επίσης γοητευτικό μύθο αποδίδοντας την αφιέρωσή της στον Χριστό στην απόρριψή της ως μελλοντικής συζύγου από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο εξαιτίας της ευφυΐας και της εύστροφης απάντησής της στην πρόκλησή του ότι από τη γυναίκα πηγάζουν όλα τα κακά [10].

Προγενέστερη όλων η ποιήτρια Σαπφώ, της οποίας το έργο ερμηνεύθηκε ως ομοφυλοφιλικό εισπράττοντας τον ψόγο των συντηρητικών Ιώνων κωμωδιογράφων καθώς και του Ρωμαίου Οβίδιου, ενώ γύρω από τον βίο της πλάστηκαν ανυπόστατοι μύθοι. Για την τέχνη και την προσωπικότητά της την παίνεψαν, ανάμεσα σε άλλους, ο Πλάτων και ο αυστηρός Σόλων, ο σύγχρονός της Νομοθέτης, ο οποίος είχε θεσπίσει βαρύτατο νόμο εναντίον της ομοφυλοφιλίας. Αναφερόμενος στη Σαπφώ, όπως γράφει η πεζογράφος Ελένη Λαδιά στο μελέτημά της για τα αρχαία γυναικεία ονόματα που επιζούν και ακούγονται ως τις μέρες μας, τη χαρακτήριζε: «Μελιχρόν καύχημα των Λεσβίων, ιερά δεκάτη των Μουσών, καλή, έθνους μουσολήπτου παιδαγωγόν και ποιήτρια». Αναρωτιέται μάλιστα η πολυβραβευμένη συγγραφέας και δεινή αρχαιογνώστρια πώς θα ήταν δυνατόν να την επαινέσει με τέτοια λόγια ένας κατήγορος της ομοφυλοφιλίας, αν η Σαπφώ ήταν πράγματι ομοφυλόφιλη [11].

Και τα τρία πρόσωπα ήταν γυναίκες ταλαντούχες με ισχυρές προσωπικότητες. Γυναίκες οι οποίες δεν αρκέστηκαν να είναι όπως τις ήθελε η εποχή τους αλλά ακολούθησαν την κλήση τους και, παρά τις στρεβλώσεις και τις παραποιήσεις, άφησαν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στην ανθρώπινη ιστορία δίνοντας παράλληλα πνοή σε ποικίλα δημιουργήματα της τέχνης.

Όπως αναφέρει η Κίρκη Κεφαλέα, η Μαγδαληνή αποτέλεσε ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης και μάλιστα τις περισσότερες φορές με αφορμή τον παραποιημένο βίο της πόρνης, της αμαρτωλής που μετανοεί ή της ερωμένης του Ιησού και άλλων μυθευμάτων. Σπουδαία ποιήματα, εκπληκτικής ευαισθησίας στίχοι αλλά και έργα άλλων μορφών τέχνης συμβάλλουν διαχρονικά στη διαμόρφωση μιας άλλης γυναικείας εικόνας.

Στο εξαιρετικό της μελέτημα το οποίο διακρίνουμε για τη σπάνια πληρότητα και τη θαυμάσια γλώσσα του, με τις βαθύτατες αναλύσεις της και την πλούσια βιβλιογραφία, η Κίρκη Κεφαλέα ανθολογεί τις εμπνεύσεις των Νεοελλήνων ποιητών, αφού διέλθει κριτικά από τα υστεροβυζαντινά και μεταβυζαντινά έργα, την παραδοσιακή και τη μοντερνιστική ποίηση.

Προσεγγίζει με καθαρότητα, σεβασμό και αλήθεια το υλικό της, το αναλύει και το αξιολογεί, με εργαλεία τις γνώσεις της και στη συγκριτική λογοτεχνία, για να το παραδώσει ακέραιο τόσο σε όσους επιθυμούν να το μελετήσουν, όσο και σε όσους επιδιώκουν μόνο την αισθητική απόλαυση.

Λογοτεχνικές συνομιλίες, υπόγειες και φανερές επιρροές, ιστορικά, θεολογικά και φιλολογικά στοιχεία, θεμελιώνουν τους ισχυρισμούς και τις θεωρήσεις της συγγραφέως σε ένα μελέτημα που έρχεται να ενισχύσει την επιστημονική έρευνα αλλά και τη γοητεία του θέματος.

Εξάλλου η συγγραφέας επισημαίνει αυτήν τη γοητεία της μετανοήσασας αμαρτωλής γυναίκας η οποία, όπως η ίδια ισχυρίζεται και όπως αποδεικνύεται σχεδόν στο σύνολο των 292 σελίδων του βιβλίου, έλκει και εμπνέει ποιητικά πολύ περισσότερο από τη γυναίκα η οποία ασπάστηκε την πίστη.

Λαϊκή και ανώνυμη ποίηση, Λ. Ντελλαπόρτας, Μ. Φαλιέρος, Α. Σκλέντζας, Μ. Βεστάρχης, Π. Σούτσος, Δ. Παπαρρηγόπουλος, Σ. Μαρτζώκης, Δ. Κόκκος, Γ. Δροσίνης, Κ. Παλαμάς, Ι. Γρυπάρης, Ν. Πετιμεζάς-Λαύρας, Α. Σημηριώτης, Ν. Γεννηματάς, Ε. Δεντρινού, Π. Μάγνης, Ν. Καζαντζάκης, Κ. Βάρναλης, Α. Σικελιανός, Φ. Γιοφύλλης, Ν. Λαπαθιώτης, Ρ. Φιλύρας, Κ. Καρυωτάκης, Κ. Δίπλα-Μαλάμου, Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη, Λ. Ιακωβίδη-Πατρικίου, Γ. Σεφέρης, Π. Κανελλόπουλος, Γ. Σταμπολής, Χ. Ευελπίδης, Λ. Καρακάλου-Καρανικόλα, Γ. Ρίτσος, Θ. Ξύδης, Ν. Γκάτσος, Γ. Βερίτης, Ν. Καρούζος, Π. Σινόπουλος, Κ. Δημουλά, Ν. Χριστιανόπουλος, Λ. Παππά, Κ. Αγγελάκη-Ρουκ, Θ. Κανδύλας, Η. Λάγιος, Δ. Κοσμόπουλος.

Παρατίθεται επίσης ένα πολύ χρήσιμο γλωσσάρι, μιας και αρκετά ποιήματα δεν είναι γραμμένα στην σημερινή γλώσσα.

Ανάμεσα στο ανθολογημένο υλικό θα συναντήσει ο αναγνώστης κάποιους από τους πιο ευαίσθητους, παράφορους, βέβηλους, τρυφερούς, ερωτικούς, μετανοητικούς, ιερούς, ανατρεπτικούς, παθιασμένους, αμαρτωλούς, στιβαρούς στίχους, οι οποίοι πλούτισαν την ελληνική γλώσσα με αρκετά ποιήματα μεγάλης αντοχής στον χρόνο, τόσης αντοχής, ίσως, όσης φαίνεται να έχει και το ψέμα που τα ενέπνευσε.

Σημειώσεις

[1] Κίρκης Κεφαλαία, Μη μου άπτου, Η εικόνα της Μαγδαληνής στη νεοελληνική ποίηση, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 22016, σ. 13.
[2] Κίρκης Κεφαλαία, ό.π., σσ. 22-23.
[3] Χαρακτηριστικό παράδειγμα η στάση τόσο των θεολογικών όσο και των εκκλησιαστικών κύκλων απέναντι στις γυναικείες αδελφότητες της κίνησης «Ζωή», έτσι όπως παρουσιάζεται στο μελέτημα της Σπυριδούλας Αθανασοπούλου – Κυπρίου, «Χειραφέτηση μέσω της αγαμίας; Οι γυναικείες αδελφότητες της κίνησης της Ζωής και ο ρόλος τους στην ανάπτυξη ενός “χριστιανικού φεμινισμού” στην Ελλάδα, 1938-1960», Στο όριο, Έμφυλα κείμενα χριστιανικής παρουσίας, ιστορίας, κρίσης και ελπίδας, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2016, [37-93].
[4] ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ· πάντες γαρ υμείς εις έστε εν Χριστώ Ιησού. (Γαλ. 3:28)
[5] Ρεπορτάζ στον διαδικτυακό τόπο: http://www.catholicnewsagency.com/news/pope-points-to-mary-magdalene-as-an-apostle-of-hope-23109/, ημερομηνία προσπέλασης: 10/6/2017.
[6] Λουκ. 8:2-3.
[7] Περισσότερα στον διαδικτυακό τόπο: http://www.tovima.gr/society/article/?aid=476236, ημερομηνία προσπέλασης: 10/6/2017.
[8] Βλέπετε: Λουκ. 7:36-50 και Ματθ. 26:6-16.
[9] Κίρκης Κεφαλαία, ό.π., σ. 19.
[10] Φωτεινής Βλαχοπούλου, Βιβλιογραφικό δοκίμιο για την Κασ(σ)ία-Κασ(σ)ιανή. Ο θρύλος γύρω από τη βυζαντινή ποιήτρια και η ιστορικότητά του, Βυζαντινός Δόμος, τομ.1(1987),[139-159], στον διαδικτυακό τόπο: http://www.imdlibrary.gr/index.php/el/2013-01-14-09-09-13/periodika/byzantinosdomos/book/284-vyzantinos-domos-1/10-2013-03-21-12-46-45, ημερομηνία προσπέλασης: 10/6/2017.
[11] Ελένης Λαδιά, Σημερινές Ελληνίδες με πανάρχαια ονόματα, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2015, σ. 382.

Μη μου άπτου!
Η εικόνα της Μαγδαληνής στη νεοελληνική ποίηση
Κίρκη Κεφαλέα
Gutenberg
296 σελ.
 http://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/7784-mh-mou-aptou