Ο ποιητικός χώρος του Εγγονόπουλου, από το Μην ομιλείτε εις τον οδηγό (1938), μέχρι την Κοιλάδα με του ροδώνες (1978) και από τα πεζά του κείμενα μέχρι τους πίνακές του, οργανώνεται από μία προσωπική μυθολογία, ένα κοσμοείδωλο πλαισιωμένο από τους ήρωές του, τα τοπία και τις αρχετυπικές μορφές, μέσα στο οποίο κινείται και ιδανικά σε κάθε ξεχωριστή έκφρασή του επεκτείνει, αποκαλύπτοντας μία νέα απόχρωσή του. Με το μέχρι σήμερα ανέκδοτο, A revoir: Theophilos, που έφερε στο φως η πρόσφατη έκδοση των εκδόσεων ύψιλον, σε φιλολογική επιμέλεια της Ελισάβετ Αρσενίου, το κοσμοείδωλο αυτό πλουτίζεται με μία εκτενή ποιητική αφήγηση-χαιρετισμό στον λαϊκό «ήρωά» του Θεόφιλο. Το ποίημα αρθρώνεται σε 272 στίχους, μέσα σε μία καθαρά αφηγηματική φόρμα, με άμεση μορφολογική παραπομπή στο χωροχρόνο της δημοτικής ποίησης. Πέρα από το καθεαυτό ποίημα, το βιβλίο περιλαμβάνει 7 σχετικούς πίνακες του Εγγονόπουλου και συμπληρώνεται με εκτενείς υποσημειώσεις και ένα πληρέστατο επίμετρο.
Η οργάνωση και η δομή της έκδοσης φανερώνουν την ιδιαίτερη φιλολογική έρευνα που έχει προηγηθεί και τεκμηριώνουν την ανάγκη συμπερίληψης του εν λόγω ποιήματος στον ποιητικό σύμπαν του Εγγονόπουλου. Πρόκειται για ένα βιβλίο που μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους και, ανάλογα με τη σκοπιά του, κάθε αναγνώστης να αναζητήσει την πλήρωση της εικόνας μέσα από το προσωπικό του κέντρο εστίασης. Με άλλα λόγια, θέλω να πω ότι ο καθένας θα επιλέξει την αφετηρία και τον προορισμό του βιβλίου αυτού για εκείνον προσωπικά. Άλλος θα ξεκινήσει από το ποίημα, θέτοντας σε δεύτερη θέση το ερευνητικό κομμάτι της έκδοσης ή ακόμη και αγνοώντας το, αν το επιθυμεί, και άλλος -ο πιο συστηματικός αναγνώστης, o μελετητής του ποιητή και ζωγράφου Εγγονόπουλου ή του ζωγράφου Θεόφιλου, θα σκύψει με το ίδιο ή και περισσότερο ενδιαφέρον στο επίμετρο και τις σημειώσεις, όπου επιχειρείται η παράλληλη ανάγνωση του ποιήματος με το σύνολο του έργου του ποιητή, με τους πίνακές του αλλά και με τους πίνακες του Θεόφιλου και ορίζεται σαφώς το πλαίσιο της συγγραφής του, η ιστορική συνθήκη, το κοινωνικοπολιτικό υπόβαθρο, ο διάλογος γύρω από το έργο και το μύθο του Θεόφιλου.
Όπως, όμως, και να προσεγγίσει κανείς το νέο ποιητικό εύρημα της ποίησης του Εγγονόπουλου, το σίγουρο είναι ότι θα περιπλανηθεί μέσα σε ένα παραμυθικό τοπίο -σε ένα χώρο ελληνικό όπου οι χρόνοι συναιρούνται οι ήρωες, ο Μεγαλέξανδρος, ο Θεόφιλος, ο Ρήγας Φεραίος, ο Κουταλιανός, συναντιούνται σε ένα ανεπιτήδευτο διακειμενικό διαρκές όπου ο ποιητής συνδιαλέγεται με αμεσότητα αξιοζήλευτη με τον φίλο του Εμπειρίκο, τον πρόγονο Διονύσιο Σολωμό και τη δημοτική ποίηση. Κάθε στίχος μοιάζει να προφέρεται σαν απότοκος μιας λαϊκής δοξασίας φορτισμένος με ιστορία και μνήμη, σχήμα του παρελθόντος και χρώμα άχρονο, όλα συνυφασμένα με μια λεπτότατη χρυσή κλωστή που είναι για τον Εγγονόπουλο η ελληνικότητα. Ο ποιητής, όπως πιστοποιεί τόσο το ποιητικό όσο και το ζωγραφικό του έργο βρίσκεται σε μία σχέση διαρκή με τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο, αποστρέφεται τους ακαδημαϊσμούς που σπεύδουν να προσεταιρισθούν το έργο του καθώς και την πολιτικοποίηση της κουβέντας γύρω από το όνομά του και με αυτό το ποίημα/χαιρετισμό προσπαθεί να ανασυγκροτήσει τον μύθο γύρω από το φυσιογνωμία του. Συνθέτει ένα κείμενο-μωσαϊκό, το οποίο υπάρχει και μπορεί να κατοχυρωθεί ως γλωσσικό ανάλογο των πινάκων του «θυροφύλακος και ζωγράφου εξ ανατολής Θεόφιλου», όπως εισαγωγικά τον αναφέρει, αλλά και σαν ιστορία ποιητικά δοσμένη για τον άνθρωπο που φωλιάζει μέσα στον καλλιτέχνη και τον καλλιτέχνη που φωλιάζει μέσα στον άνθρωπο:
«[…] πρόσφυγας στα προάστια και στα χωριά του Βόλου / και κατόπι / στη Μυτιλήνη – που είτανε ίσως κι’ ο τόπος / της καταγωγής του – / λογύρναε φορώντας φουστανέλλες / κάποτε περικεφαλαία με την ασπίδα και το δόρυ / κάποτε κράδαινε ηρωικό χατζάρι / όμως πάντα μεσ’ στο σελάχι είχα τα πινελλά / πάντα τα μάτια του είτανε γλυκά και πράα / – λίγο ξεθωριασμένα: το χρώμα είτανε στα έργα του όλο – / πάντα τα χείλια του είτανε πικραμένα / ως περπατούσε / αργά / σεμνός / μεσ’ στ’ όνειρό του // ακούμπαε τη σκάλα του πάνω στον Ήλιο / κι’ ανέβαινε με τα σύνεργα στο χέρι / κι’ ώρες ξεχνιότανε όλος χαρά ως ιστορούσε / μύθους και δοξασίες της φυλής του / πιστεύοντας ωσάν παιδί -αυτό που έμενε πάντα- / αυτές τις δοξασίες και του μύθους // άλλο για τη ζωή του τι έχομε να πούμε; / τίποτε άλλωστε, πέρ’ απ’ αυτά δεν είναι γνωστό / -απόλυτα εξακριβωμένο- // όμως ας μη μακρυγορούμε: /όλη η ζωή -απόλυτα- και κάτι ακόμη παραπάνω / δε θα βρεθή στο έργο του κάθε γνήσιου τεχνίτη; […] »
Στις σημειώσεις που ακολουθούν το ποίημα και φέρουν τον τίτλο χειρόγραφο, δίνεται μία πολύ εκτενής ανάλυση για τον τρόπο που περισυλλέγησαν οι στίχοι και οργανώθηκαν στο πλαίσιο αυτής της έκδοσης από τα χειρόγραφα του Εγγονόπουλου. Με την επιλογή αυτή δίνεται στον αναγνώστη η δυνατότητα να παρακολουθήσει την εργασία του ίδιου του ποιητή αφενός και αφετέρου του μελετητή, τις ανασκαφές και τις συμβάσεις εργασίας, τον τρόπο που περιπλανάται μέσα στα χαρτιά του ποιητή για να ανασυνθέσει και να παρουσιάσει τη γραφή του μένοντας κατά το δυνατόν πιστότερος στις αρχικές προθέσεις του γράφοντος. Η επιμελήτρια επισημαίνει: επέλεξα να παραθέσω στις σημειώσεις τόσο τις αρχικές επιλογές, οι οποίες διαγράφηκαν από τον ίδιο τον Εγγονόπουλο, όσο και τις αποκλίσεις ανάμεσα στα χειρόγραφα, όχι από σχολαστικότητα, αλλά με στόχο να φανερωθεί ο τρόπος επεξεργασίας του κειμένου από τον ποιητή και συνεπώς η διαδικασία της δημιουργίας του. Είναι η πρώτη φορά που εκδίδεται χειρόγραφο του Εγγονόπουλου και ασφαλώς η παρακολούθηση των σταδίων της συγγραφής και επεξεργασίας του ποιήματος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μπορεί να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα, γενικά και ειδικά. Και είναι αλήθεια ότι το ενδιαφέρον μέσα από αυτή την επιλογή επεκτείνεται και υπερβαίνει τα όρια του συγκεκριμένου ποιήματος καθώς μέσα από την παρακολούθηση αυτή μοιάζει να εισέρχεται ο αναγνώστης στον φυσικό χώρο του ποιητή, στο εργαστήριο του, κατά τρόπο που επιτρέπει μία δεύτερης τάξεως μύηση στο έργο του.
Το ίδιο ισχύει και για το επίμετρο, όπου και πάλι, η Αρσενίου επιλέγει μία διεξοδική παράθεση και συγκριτική θέαση όλων των θεμάτων που άπτονται του ποιήματος. Από την καλλιτεχνική υπόσταση του Θεόφιλου και την επιδραστικότητά του κατά τα χρόνια που γράφτηκε το ποίημα, έως το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που διαμόρφωσε την συζήτηση γύρω από το όνομα και το μύθο του καλλιτέχνη, όπως ήδη ανέφερα. Η συνύπαρξη του ποιήματος και της τόσο ενδελεχούς φιλολογικής μελέτης γύρω από αυτό καθιστούν το A revoir: Theophilos ένα βιβλίο που οφείλει να προστεθεί στη βιβλιογραφία και να διαδραματήσει σημαντικό ρόλο στην διαρκώς αναεούμενη και ακόμη επίκαιρη έρευνα γύρω από το έργο του ποιητή και ζωγράφου Εγγονόπουλου.
Νίκος Εγγονόπουλος, A revoir: Theophilos, ύψιλον/βιβλία, 2024
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου