Ο άγνωστος Ανδρέας Εμπειρίκος

ΕΥΗ ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ

• 
  Λεωνίδας Εμπειρίκος, Σταύρος Πετσόπουλος και Γιώργης Γιατρομανωλάκης. Ο γιος, ο εκδότης και ο σταθερός επιμελητής του έργου του Ανδρέα Εμπειρίκου.

Το βιβλίο «Οι Κύκλοι του Ζωδιακού» του Ανδρέα Εμπειρίκου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αγρα.

«Οι Κύκλοι του Ζωδιακού: Ανέκδοτα κείμενα από τη συλλογή Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία» του Ανδρέα Εμπειρίκου, κυκλοφορούν, 58 χρόνια μετά την έκδοση των «Γραπτών» του 1960, από τις εκδόσεις Αγρα, σε επιμέλεια-επίμετρο Γιώργη Γιατρομανωλάκη. Ιδιότυπα ποιητικά και πεζά κείμενα των «Κύκλων του Ζωδιακού», που ο ποιητής δεν δημοσίευσε μαζί με τα «Γραπτά» (όλα μαζί γραμμένα μεταξύ 1936-1946), κλείνουν έναν ανοιχτό λογοτεχνικό και προσωπικό κύκλο του Εμπειρίκου: ένα σημαντικό ανέκδοτο υλικό έρχεται να συμπληρώσει τα ζητούμενα της ερωτικής, προσωπικής απελευθέρωσης του ποιητή, διασταυρωμένα με τα γεγονότα της τρέχουσας παγκόσμιας ιστορίας για τα οποία εκφράζει τις απελευθερωτικές πολιτικές και κοινωνικές διακηρύξεις του.

Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, γιος και κάτοχος του αρχείου του υπερρεαλιστή ποιητή, μαζί με τον επιμελητή Γιώργη Γιατρομανωλάκη και τον εκδότη Σταύρο Πετσόπουλο, συζήτησαν μαζί μου στα γραφεία του εκδοτικού οίκου Αγρα για τη σαραντάχρονη σχεδόν, στενή συνεργασία τους, προκειμένου να εκδοθεί το έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου που παρέμενε αδημοσίευτο μετά τον θάνατό του. Στη συνέντευξη καταγράφονται πληροφορίες και εντυπώσεις από την προσωπική εμπειρία του γιου, του επιμελητή και του εκδότη, καθώς σταδιακά ανακάλυψαν, διαχειρίστηκαν και έφεραν στο φως τον πνευματικό πλούτο, το όραμα της τολμηρής ουτοπίας και το πάθος ενός μοναδικού δημιουργού.
Λεωνίδας Εμπειρίκος
Θεματοφύλακας του αρχείου
«Ο πατέρας μου, πριν από τον θάνατό του το 1975, είχε δώσει οδηγίες στη μητέρα μου Βιβίκα και σε μένα για το τι επιθυμούσε να δημοσιευθεί από το αρχείο του. Τα κείμενα που είχε έτοιμα προς έκδοση ήταν οι δύο ποιητικές συλλογές “Οκτάνα” και “Αι Γενεαί Πάσαι ή Η Σήμερον ως Αύριον και ως Χθες”, καθώς και το μυθιστόρημα “Ο Μέγας Ανατολικός”. Δεν είχε αναφέρει πολύ τα υπόλοιπα βιβλία του. Σιγά-σιγά, όμως, ανακαλύψαμε τη μεγάλη έκταση των καταλοίπων του και καταλάβαμε την αξία τους.
Το 1980 βγαίνει στις εκδόσεις Ικαρος η ποιητική συλλογή “Οκτάνα” και ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης συγγράφει το βιβλίο “Ανδρέας Εμπειρίκος: Ο ποιητής του Ερωτα και του Νόστου” (Κέδρος, 1983). Ο Σταύρος Πετσόπουλος, παλαιός και αγαπητός μου φίλος από το σχολείο (Κολλέγιο Αθηνών), η μητέρα μου κι εγώ, αποφασίσαμε να αναθέσουμε στον Γιώργη Γιατρομανωλάκη την επιμέλεια του νέου ποιητικού βιβλίου που θα έβγαζε η Αγρα το 1984, “Αι Γενεαί Πάσαι”. Εκτοτε, είναι ο μόνιμος επιμελητής των καταλοίπων του Ανδρέα Εμπειρίκου.

Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος σε νεαρή ηλικία, φωτογραφημένος από τον πατέρα του.

Με τους “Κύκλους του Ζωδιακού” συμπληρώνονται τα πολύ βασικά βιβλία του Εμπειρίκου. Μένουν πολλά ακόμη να εκδοθούν από δω και πέρα. Οπως, η “Προσωπική Εγκυκλοπαίδεια” ή το “Προσωπικό Λεξικό”, που γράφτηκε το 1956 ή το αργότερο μέχρι το 1957. Πρόκειται για λήμματα πολλών σελίδων ενός λεξικού που αφορά πρόσωπα, τόπους και συναισθήματα σχετικά με τον βίο του Εμπειρίκου, ώστε να αποτελούν ένα είδος αυτοβιογραφίας. Δεν είναι μια γραμμική αφήγηση των γεγονότων της ζωής ή της σκέψης του, αλλά ένας τρόπος να αποστασιοποιηθεί, να φύγει από την εικόνα που θα τον δέσμευε αν έβαζε τον εαυτό του στο κέντρο της αφήγησης.
Αυτό είχε και χαρακτήρα θεραπευτικό για εξαιρετικά τραυματικά γεγονότα της ζωής του. Για παράδειγμα, στο λήμμα του λεξικού “Ομηρος” περιγράφει τη σύλληψή του από τους Ελασίτες στα τέλη του 1944 και την ομηρία του μέχρι τη Βοιωτία. Ενα άλλο λήμμα είναι το “Πατέρας”, αρκετά μεγάλο, 130 σελίδες στη δημοσίευση που είχε επιμεληθεί για το περιοδικό “Πέταλο της Ανδρου” ο Ανδριώτης ιστορικός Δημήτρης Πολέμης, ένας από τους τελευταίους φίλους του Ανδρέα Εμπειρίκου τη δεκαετία του ’70. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό κείμενο, γνωρίζοντας αυτά που ανακαλύψαμε, εκ των υστέρων, στα γραπτά τεκμήρια της τραυματικής σχέσης που είχε με τον πατέρα του Λεωνίδα Εμπειρίκο, όταν ο ποιητής παραιτήθηκε από όλες τις οικογενειακές επιχειρήσεις το 1933-1934, χωρίς να τον ξαναδεί από το 1935 και μετά. Τέτοια προσωπικά γεγονότα απαλείφονται τελείως από την αφήγηση. Αντιθέτως, καταγράφονται οι αγαθές σχέσεις που είχε ο Εμπειρίκος σαν παιδί με τον πατέρα του».
Γιώργης Γιατρομανωλάκης
Το χρονικό της επιμέλειας
«Τον Εμπειρίκο τον ανακάλυψα, όσο και να σας φαίνεται περίεργο, στην Αμερική το 1980. Είχα κληθεί στο Χάρβαρντ από τον Γ.Π. Σαββίδη να διδάξω ορισμένα μαθήματα νεοελληνικής λογοτεχνίας, μολονότι είμαι κλασικός φιλόλογος. Για τον ελληνικό υπερρεαλισμό γνώριζα λίγα πράγματα τότε, παρόλο που είχα αποφασίσει να τον συμπεριλάβω στη διδακτέα ύλη. Μόλις είχε εκδοθεί η “Οκτάνα”, αλλά βιβλιογραφία για τον Ανδρέα Εμπειρίκο δεν υπήρχε. Ο μόνος που είχε γράψει κάποια πράγματα ήταν ο κριτικός και ιστορικός της λογοτεχνίας Αλέξης Αργυρίου. Επίσης, κυκλοφορούσε η ανθολογία της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου για τους υπερρεαλιστές. Καθώς διάβαζα τα κείμενα του Εμπειρίκου άρχισα να καταλαβαίνω ότι υπάρχουν πράγματα τα οποία πρέπει να ειπωθούν κάποια στιγμή. Τα “Γραπτά”, η “Υψικάμινος” και η “Ενδοχώρα” μπορούσαν να συστήσουν ένα πρόσωπο, να προβάλουν έναν ποιητή. Με αυτό το σκεπτικό βγήκε το βιβλίο μου στον Κέδρο το 1983. Αποκαλύφθηκε ένας Εμπειρίκος που δεν ήταν γνωστός. Αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση για μένα υπήρξε όταν παρέλαβα τις 3.100 φύλλα τετραδίου (σε φωτοτυπίες) του ανέκδοτου “Μεγάλου Ανατολικού”. Θυμάμαι ότι ήμουν ενθουσιασμένος για την ανάθεση της επιμέλειας αυτής, διότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη επιτυχία για έναν πανεπιστημιακό από την έκδοση αδημοσίευτων γραπτών ενός σημαντικού λογοτέχνη. Βέβαια, ο όγκος της δουλειάς ήταν τεράστιος».

Χειρόγραφο του Ανδρέα Εμπειρίκου από τη συλλογή «Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία». Κυκλοφορούν τώρα, 58 χρόνια μετά την έκδοση των «Γραπτών» του 1960, από τις εκδόσεις Αγρα, σε επιμέλεια-επίμετρο Γιώργη Γιατρομανωλάκη.

Σταύρος Πετσόπουλος
Το ιστορικό όλων των εκδόσεων και τα έργα-σταθμοί
«Μέσω του Λεωνίδα το 1973, βρέθηκα καλεσμένος στο σπίτι των Εμπειρίκων όπου γνώρισα τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Ημουν μόλις 18 χρόνων και είχα την τύχη να μου δώσει την έκδοση των “Γραπτών” του ’60 (δεν την έβρισκες τότε στο εμπόριο) με αφιέρωση. Το ασύλληπτα εντυπωσιακό της πρώτης συνάντησης ήταν η εμπειρία της χειραψίας του στο πλατύσκαλο. Κράταγε ένα με δύο λεπτά, σου έσφιγγε πάρα πολύ δυνατά το χέρι, σε κοίταζε κατά πρόσωπο και παλλόταν ολόκληρος! Ο χρόνος ήταν σαν να σταματούσε και υπήρχε μόνο η πράξη του χαιρετισμού. Το 1979 που ξεκίνησε η Αγρα, η Βιβίκα Εμπειρίκου και ο Λεωνίδας μου εμπιστεύθηκαν την έκδοση του θεατρικού έργου του Πικάσο “Τα τέσσερα κοριτσάκια” σε μετάφραση του ποιητή.
Επίσης, η Βιβίκα Εμπειρίκου μου πρότεινε να επιλέξω αν ήθελα να εκδώσω την “Οκτάνα” που ήταν παρθένο κείμενο ή τα τρία κλασικά έργα του Ανδρέα Εμπειρίκου “Υψικάμινος” (1935), “Ενδοχώρα” (1945) και “Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία” (1960), τα οποία όμως δεν πολυκυκλοφορούσαν ή έβγαιναν σε παράνομες εκδόσεις.
Προτίμησα τα τρία κλασικά, ώστε να ξεκαθαρίσει το εκδοτικό τοπίο. Και έτσι αποφάσισα, παρόλο που ήμουν ένας μικρός εκδότης, να γίνω ο εκδότης του συνόλου του έργου του Εμπειρίκου.
Το 1990-1991 εκδώσαμε το εκτός μέτρου (ως μέγεθος και ως συγγραφή) ερωτικό μυθιστόρημα “Ο Μέγας Ανατολικός” σε οκτώ τόμους. Θα υπήρχε κατακραυγή, αλλά ο Λεωνίδας, ο Γιώργης κι εγώ ήμασταν προετοιμασμένοι. Ηταν μια τολμηρή απόφαση από την πλευρά της Βιβίκας Εμπειρίκου να εκδοθεί αυτό το σκανδαλώδες κείμενο.
Φωτοτυπούσα τον τεράστιο όγκο του μυθιστορήματος σε άκρα μυστικότητα, κλεισμένος στο γραφείο. Δουλεύαμε και οι τρεις εντατικά, βγάζοντας κάθε έξι μήνες δύο τόμους. Μετά τους δύο πρώτους τόμους έπεσε σιωπή και μια άρνηση, γιατί όλοι στάθηκαν στα ερωτικά. Ολα τα θέματα του Εμπειρίκου, σχετικά με την απελευθέρωση μέσα από τον έρωτα σε αυτή τη μεγάλη κιβωτό που είναι ο “Μέγας Ανατολικός”, καθώς πλέει προς τον Νέο Κόσμο και απελευθερώνεται απ’ όλα τα πράγματα του Παλαιού Κόσμου, αγνοήθηκαν ή δεν συζητήθηκαν καν.

Ενα ακόμα χειρόγραφο έργου του μεγάλου ποιητή και συγγραφέα.

Ενα πρόβλημα πολύ σοβαρό για τον “Μέγα Ανατολικό” ήταν ότι δεν βγήκε το 1950, στον καιρό του, ώστε να κάνει έναν διεθνή διάλογο. Τότε κυκλοφορούσαν ο Ζορζ Μπατάιγ, ο Μαρκήσιος ντε Σαντ (για πρώτη φορά νόμιμα) και ο Χένρι Μίλερ. Γινόταν ένας χαμός με τα ερωτογραφήματα στο εξωτερικό και βέβαια ακολουθούσαν πάρα πολλές δίκες. Το βιβλίο αυτό δεν μπορούσε να βγει στην Ελλάδα του ’50, μετά τον Εμφύλιο. Το 1951 ο Εμπειρίκος υποχρεώνεται να σταματήσει την ψυχαναλυτική πρακτική που ασκούσε επί δεκαέξι έτη, όντας μάλιστα ο εισηγητής της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα. Αρχίζει τότε να δραστηριοποιείται ως συστηματικός φωτογράφος.
Κάνοντας μια έκθεση το 1955-1956 και μη έχοντας ενταχθεί στους γνωστούς φωτογράφους της εποχής του, προκαλεί αμηχανία. Στις φωτογραφίες του διακρίνονται στοιχεία υπερρεαλιστικά και ψυχαναλυτικά, χιούμορ και κοσμοπολιτισμός που εκπλήσσουν.
Με την ευκαιρία του έτους Εμπειρίκου το 2001, εκδώσαμε το φωτογραφικό άλμπουμ “Φωτοφράκτης” και τα “Ψυχαναλυτικά Κείμενα”, πάλι πενήντα χρόνια μετά τον καιρό που θα έπρεπε να είχαν βγει! Σπάνιο, ανέκδοτο υλικό αποτελούν και οι μαγνητοφωνήσεις του Εμπειρίκου να διαβάζει κείμενά του. Υπάρχουν μαγνητοφωνημένοι φίλοι του, όπως ο Τσαρούχης, ο Ελύτης και ο Αρης Κωνσταντινίδης. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, με την αστείρευτα διεισδυτική και καλλιτεχνική του προσωπικότητα, zδεν έπαψε όλα αυτά τα χρόνια να μας προσφέρει δώρα!».
 http://www.kathimerini.gr/990803/gallery/politismos/vivlio/o-agnwstos-andreas-empeirikos