Δημήτρης Τζιόβας. Ιστορία, έθνος και μυθιστόρημα στη Μεταπολίτευση. Μελέτη. Σελ. 454. ΠΕΚ, 2024
Γιώργος Ν. Περαντωνάκης
Επιμέλεια:
Μισέλ Φάις
Το ιστορικό μυθιστόρημα μετατρέπεται συχνά σε ιστοριογραφικό. Μέσα στην αφήγηση ένας μελετητής, ένας σημερινός άνθρωπος δηλαδή, ανασκαλεύει πηγές, αναζητεί τα γεγονότα και τα ερμηνεύει, αλλά ταυτόχρονα εξιστορεί και τη δική του ερευνητική προσπάθεια και δη τη δική του συγγραφή της μυθιστορηματικής ιστορίας και της αναθεωρημένης Ιστορίας.
Οι Ελληνες αγαπάμε την Ιστορία και καλλιεργούμε δύο αιώνες τώρα την ιστορική μυθοπλασία. Στην αρχή ρομαντικά ή μάλλον ρεαλιστικά, ώστε να στερεώσουμε το νεοσύστατο ελληνικό έθνος και να διδαχθούμε μετ’ υπερηφάνειας από το παρελθόν μας. Περάσαμε έκτοτε διάφορες φάσεις, ώσπου στη Μεταπολίτευση, ή καλύτερα μετά το 1989, μια μεταμοντέρνα αύρα ανανεώνει το ιστορικό μυθιστόρημα, ντοπάροντάς το με τις νέες τάσεις της ιστοριογραφίας και τις νέες προοπτικές στην προσέγγιση της Ιστορίας.
Ο Δημήτρης Τζιόβας δεν χρειάζεται συστάσεις. Είναι ο πλέον παραγωγικός και οξυδερκής μελετητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας, που προσπαθεί να σκιαγραφήσει τη λογοτεχνία μας με θεωρητικά εργαλεία και με περιγραφικούς και ερμηνευτικούς χάρτες.
Το τελευταίο του βιβλίο καταπιάνεται με το ιστορικό αφήγημα, περιδιαβαίνοντας λιγότερο ή περισσότερο βιβλία της μεταπολιτευτικής πεζογραφίας, από τα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα» (1979) του Θανάση Βαλτινού μέχρι την τριλογία του Νίκου Θέμελη (1998, 2000 και 2003) κι από τον «Βίο του Ισμαήλ Φερίκ Πασά» (1989) της Ρέας Γαλανάκη έως «Το χιόνι των Αγράφων» (2021) του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη.
Τι αλλάζει ριζικά, λοιπόν, στο σύγχρονο ελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα; Πολλά και τίποτα. Κυριολεκτικό το πρώτο, υπερβολή το δεύτερο, για να δείξω ότι πολλά από όσα αλλάζουν έχουν προοικονομηθεί σε παλιότερες εποχές. Ωστόσο, οι πολλές και ποικιλώνυμες αλλαγές επαναπροσδιορίζουν το είδος και δημιουργούν ένα νέο τοπίο.
Ισως όλα ξεκινούν από τον παροντισμό του.
Με άλλα λόγια όλα επαναχρωματίζονται από την τάση να βλέπουμε το παρελθόν με όρους του παρόντος και να ξαναδιαβάζουμε την Ιστορία με βάση τη δική μας κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Πάνω σ’ αυτή την αναδρομική θέαση του παρελθόντος στηρίζονται οι προβολές τού σήμερα στο χθες και η προσπάθεια πολλών συγγραφέων να επανιστορήσουν τα γεγονότα με σύγχρονα γυαλιά. Τούτη η τάση δημιουργεί δύο ατραπούς: αφ' ενός τη μεταφορά, που επιχειρεί να υποβάλει στους αναγνώστες τις αναλογίες παρελθόντος και παρόντος, και αφ' ετέρου την παράλληλη αφήγηση στο τώρα και στο άλλοτε, που προσπαθεί να δει τα ιστορικά τεκταινόμενα με το πρίσμα σύγχρονων ιδεολογιών και νοοτροπιών.
Αντίστοιχα το ιστορικό μυθιστόρημα μετατρέπεται συχνά σε ιστοριογραφικό.
Μέσα στην αφήγηση ένας μελετητής, ένας σημερινός άνθρωπος δηλαδή, ανασκαλεύει πηγές, αναζητεί τα γεγονότα και τα ερμηνεύει, αλλά ταυτόχρονα εξιστορεί και τη δική του ερευνητική προσπάθεια και δη τη δική του συγγραφή της μυθιστορηματικής ιστορίας και της αναθεωρημένης Ιστορίας. Ετσι, αναδεικνύονται όλες οι πτυχές μιας υποκειμενικής –εξ ανάγκης– προσέγγισης του παρελθόντος και η αναπόφευκτη ερμηνεία του βάσει των σύγχρονων παραμέτρων, αφού έχει επικρατήσει η θεωρία ότι το σημείο του θεατή-ερμηνευτή καθορίζει εν πολλοίς και το αποτέλεσμα της μελέτης.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, ξεχωρίζει μια ομάδα μυθιστορημάτων που μελετάνε το αρχείο. Πρόκειται για τη λογοτεχνία των τεκμηρίων, στην οποία τα γραπτά ντοκουμέντα και λιγότερο οι προφορικές μαρτυρίες προσφέρουν στον ήρωα-μελετητή και στον αναγνώστη ατόφια και αντικειμενικά στοιχεία, για να τα συνδέσει, να τα αξιολογήσει και έτσι να ερμηνεύσει το παρελθόν.
Βεβαίως, ξέρουμε όλοι πια ότι κάτι τέτοιο, ένα μοντάζ ή κολάζ πηγών και κειμενικών ειδών, δεν οδηγεί στην αντικειμενικότητα αλλά στην καθοδηγούμενη πολυφωνία, που εν μέρει καθορίζει και το τελικό (αισθητικό και ιδεολογικό) αποτέλεσμα της μελέτης.
Δεν θα συνεχίσω με τα συμπεράσματα του βιβλίου του Δ. Τζιόβα, αλλά θα προχωρήσω στην καθαρή και ευσύνοπτη μορφή του. Θεωρητικές προσεγγίσεις που έρχονται από τον χώρο της επιστήμης της Ιστοριογραφίας και των Πολιτισμικών Σπουδών εφαρμόζονται στα λογοτεχνικά κείμενα, αλλά και σύγχρονες έννοιες όπως το τραύμα, η μνήμη, η μεταμνήμη, η ταυτότητα έρχονται να «διαβάσουν» τα κείμενα, αναδεικνύοντας τις επίκαιρες ματιές τους.
Ο Δ. Τζιόβας πετυχαίνει μια αγαστή ισορροπία: από τη μία, η θεωρία για την ιστοριογραφία και την ιστορική μυθοπλασία που ενημερώνει για τις εξελίξεις στην πρόσληψη και την ερμηνεία του παρελθόντος κι από την άλλη, τα ίδια τα κείμενα, που ενεργοποιούν διαδικασίες νοηματοδότησης και ιστορικής αυτογνωσίας. Εμβόλιμα σ’ αυτά το βιβλίο ανατρέχει και σε έργα πριν από τη Μεταπολίτευση, ενίοτε σε υπερβολική έκταση, για να συνδέσει τις δύο εποχές και να δείξει τις αλλαγές που έγιναν στο ιστορικό μυθιστόρημα μετά το 1974 και ειδικότερα μετά το 1989. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα βιβλίο που καθαρά, κατατοπιστικά και πανοραμικά φτιάχνει τον χάρτη και πάνω του καρφώνει σημαιάκια με ό,τι αξιοσημείωτο έχει αυτός να δείξει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου