της ΚΩΣΤΟΥΛΑΣ ΜΑΚΗ
Κώστας Κρυστάλλης – Ένας πρόωρα επαναστατημένος, Άπαντα,
Εισαγωγή – Βιβλιογραφία – Επιμέλεια Ευάγγελος Αυδίκος,
Πρόλογος Ν. Ε. Καραπιδάκης, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ.
Σταμούλη,
Θεσσαλονίκη, 2024
«Μες στου νεκρού το μάτι / κοιμούνται δέντρα και πουλιά». Οι
στίχοι αυτοί του Χρήστου Μπράβου είναι, νομίζω, ταιριαστοί και για τον Κώστα
Κρυστάλλη, καθώς και για την πρόσληψη του έργου και της διαδρομής του από τον
θάνατό του μέχρι και σήμερα. Στην έκδοση των νέων Απάντων του ποιητή και
πεζογράφου από τον Ευάγγελο Αυδίκο η ιστορικότητα γίνεται κομβικό στοιχείο
οργάνωσης του υλικού, αναδεικνύοντας την έννοια του αρχείου με όρους
αισθητικούς, ποιητικούς αλλά και πολιτικούς. Η διάρθρωση του υλικού από τον
Αυδίκο δεν επικαιροποιεί μόνο την εξέλιξη και τις συνδέσεις ανάμεσα στο
ποιητικό και πεζογραφικό έργο του Κρυστάλλη. Επιτυγχάνει επίσης να αναδείξει
ποικιλοτρόπως χωρίς εξιδανικεύσεις και δογματισμούς τις διαφορετικές προσλήψεις
του Κρυστάλλη στους κριτικούς λόγους, επιτονίζοντας τις διαφορετικές
ιδεολογικές μονομέρειες και διλήμματα που χαρακτήριζαν το εκάστοτε ιστορικό
πλαίσιο ως προς τις θέσεις για την ποίηση και τις αξιολογικές τοποθετήσεις και
αντιστίξεις της κριτικογραφίας ως προς το ποιοι ποιητές προκρίνονται ως
σημαντικοί ή λιγότερο σημαντικοί.
Διαφήμιση
Ρυθμίσεις απορρήτου
Ο Αυδίκος προσφέροντας συνθετικά την ήδη γνωστή ποιητική και
πεζογραφική εργογραφία του Κρυστάλλη, μια λεπτομερή κριτική εισαγωγή, ιστορικές
και λαογραφικές μελέτες, επιστολές, ομιλίες, άγνωστα αθησαύριστα κείμενα και
μια εντυπωσιακή παράθεση πηγών, αναφορών και βιβλιογραφίας τεκμηριώνει με
εντυπωσιακό και ριζοσπαστικό τρόπο τη μακρόχρονη εμπειρία του και τριβή του με
τον Κρυστάλλη ενώ παράλληλα αποδεικνύει τη σημασία που έχει η διάταξη του
αρχειακού υλικού στην επικαιροποίηση κάθε συγγραφικού έργου και στην ανάδειξη
της ιστορικότητας στις συμπλοκές του ίδιου του έργου αλλά και των ποικίλων κριτικών
διαδρομών διαχρονικά. Στον τόμο ο Κρυστάλλης δεν εξιδανικεύεται ούτε και
μυθοποιείται απλουστευτικά με όρους γενεαλογικούς ή τοπικιστικούς ως σύμβολο
του Συρράκου ή της βλάχικης κουλτούρας. Δεν πρόκειται λοιπόν για μια απόπειρα
ηρωοοποιημένης μνημείωσης. Ούτε προτάσσεται ένας κοινότοπος βιογραφισμός σε
λυρικούς τόνους που επιτονίζει τον θάνατο του Κρυστάλλη σε τόσο νεαρή ηλικία.
Η διάταξη του αρχείου επιτυγχάνει να αναδείξει κριτικά τον
Κρυστάλλη στο «εδώ και τώρα» με νέους τρόπους, «φωτίζοντας» όχι μόνο την αγάπη
του για τα βουνά, το Συρράκο και τους ανθρώπους του τόπου του μα επιπλέον την
τρυφεράδα του, τους σταθμούς της λογοτεχνικής του εξέλιξης, την τρυφεράδα και
το ερωτικό στοιχείο της γραφής του, την βαθιά επιθυμία του για μάθηση. Ο
Κρυστάλλης ενσωματώνεται στην ιστορική συνέχεια των αγωνιστικών διαδρομών της
Ηπείρου μέχρι την απελευθέρωση και τους πνευματικούς αγώνες του τόπου.
Τεκμηριώνεται ήδη από τον τίτλο του βιβλίου πως ο Κώστας Κρυστάλλης ήταν «ένας
πρόωρα επαναστατημένος» άνθρωπος ο οποίος σε όλη του τη ζωή και σε όλους του
τους αγώνες να επιβιώσει στις σκληρές συνθήκες που του έτυχαν προσδοκούσε και
έλπιζε μέχρι το τέλος την απελευθέρωση του τόπου του και την απόκτηση της
ελληνικής υπηκοότητας. Ο επιμελητής του τόμου συνθέτει ένα κολάζ διαφορετικών
χρονικών στιγμών, συμβάντων και φωνών, καταγράφοντας λεπτομερώς κάθε στοιχείο
που αναφέρεται στον Κρυστάλλη μέχρι σήμερα, καθώς και την προσπάθεια των
διαφορετικών φωνών να τον οικειοποιηθούν και να τον κατηγοριοποιήσουν με
διαφορετικά κριτικά, ιδεολογικά, αισθητικά και προσωπικά κριτήρια. Η σύζευξη
της έννοιας του αρχείου με την ιστορικότητα κατευθύνει στην ίδια την έννοια της
κριτικής. Τα λογοτεχνικά έργα «φέρουν τα ίχνη της αξιολόγησής τους στο παρελθόν
και μια νέα ιστορία της λογοτεχνίας θα ήταν η ιστορία των διαδοχικών τους
προσλήψεων», σημειώνει ο Τζιόβας[1]. Μέλημα του επιμελητή στην πράξη φαίνεται
να είναι η κριτικοί προβληματισμοί των αναγνωστών και αναγνωστριών ως προς το
πώς και με ποιες ιδεολογικές και λογοτεχνικές συνέπειες ορισμένοι ποιητές και
το έργο τους υπερτιμήθηκαν, υποτιμήθηκαν ή και τα δύο.
Όπως προειπώθηκε, στην εμπεριστατωμένη εισαγωγή ο Αυδίκος
καταγράφει όλες τις αντιθετικές προσλήψεις του Κρυστάλλη μέσα στο ιστορικό
πλαίσιο των ζυμώσεων και των διαφορετικών δυναμικών σχετικά με την ποίηση, την
εθνική ταυτότητα, την ελληνική επαρχία και την πρωτεύουσα, τις λογοτεχνικές,
κριτικές και ποιητικές επιδράσεις που προτάσσονταν κάθε φορά. «Φολκλορίστας,
μπουνταλάς, γραφικά βουκολικός» είναι μερικά μόνο από τα απαξιωτικά επίθετα που
έχουν αποδοθεί στον ποιητή Κώστα Κρυστάλλη στις διάφορες ιδεολογικές,
αισθητικές, φιλολογικές κριτικές αποτιμήσεις μέχρι σήμερα. Ο επιμελητής
αναδιατάσσοντας ρηξικέλευθα τις ηγεμονικές κατασκευές για το αρχείο, τα άπαντα,
την έννοια της κριτικής ιεράρχησης αλλά και της σημασίας που έχει η
ιστορικότητα στους τρόπους με τους οποίους διαβάζουμε τους ποιητές, καταθέτει
εκδοτικά εκ νέου τα Άπαντα του Κρυστάλλη σαρωτικά και εντυπωσιακά. Θίγει
παράλληλα νέους τρόπους προσέγγισης για τον Κρυστάλλη και το έργο του που μας
υποχρεώνουν να κάνουμε προσπάθειες ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι ιδεολογικές
παρωπίδες, ιδιαίτερα σε μια φάση χρονική και ιστορική όπου πολλοί κριτικοί,
συγγραφείς και ποιητές επιστρέφουν σε ποικίλες αφηγήσεις για την ύπαιθρο και
τους τόπους καταγωγής τους με διάφορες διαβαθμίσεις εξιδανίκευσης. Οι διχασμοί
στις κριτικές συντεχνίες και τις διασταυρώσεις τους συνεχείς- και όχι σπάνια
ερεβώδεις- με τη γλώσσα εξακολουθητικά να αποτελεί κριτικό διακύβευμα. Έχουν
για παράδειγμα ενδιαφέρον τα σχόλια του Μποέμ (Δ. Χατζόπουλου) που παρατίθενται
στην εισαγωγή του βιβλίου. Τα σχόλια αυτά γραμμένα το 1893 σχολιάζουν ήδη τις
διάφορες «προστριβές» για τον Κρυστάλλη:
«Τόρα αν θέλετε και τας ιδέας, τας οποίας έχουν περί αυτού
οι άλλοι, αυταί διχάζονται: Οι οπαδοί της καθαρευούσης τον θεωρούν ως χυδαίον
και αυτόν, οι λάτρεις της δημώδους ως αληθή ποιητήν […], αν προσθέσετε δε και
τη γνώμην των δημοσιογράφων ο Κρυστάλλης είνε ο αναμορφωτής της ελληνικής
ποιήσεως και της ελληνικής τέχνης, γνώμην, την οποίαν ακούσας κατ’ αυτάς ο κ.
Μπάμπης Άννινος προσέθεσε με πικρόν τόνον, κινών κατά την συνήθειάν του την
κεφαλήν: Τον χαντακώσανε κι’ αυτόν». [1]
Διαφήμιση
Ρυθμίσεις απορρήτου
Τα νέα Άπαντα του Κρυστάλλη απεγκλωβίζουν τον ποιητή από
κάθε τύπου απόλυτο δίπολο ερμηνείας και κυρίως από αυτό που συγκρίνει διαρκώς
το τι θεωρείται παλιό και τι νέο, προκαλώντας και προσκαλώντας τους αναγνώστες
να διασχίσουν οι ίδιοι το πολυδαίδαλο αρχείο περιπλανήσεων στην ποιητική και
λογοτεχνική περίπτωση του Κρυστάλλη, αμφισβητώντας απλουστευτικές λύσεις. Ο
Κρυστάλλης απελευθερώνεται επομένως από την απλουστευτική κατηγοριοποίηση του
βουκολικού ποιητή της στάνης. Όπως εξάλλου τονίζει και ο Αυδίκος στην εισαγωγή
του «χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια, ώσπου να γίνει ευρυγώνιος ο φακός της
κριτικής»[2].
Ήδη το 1892 ο λόγιος Καζαντζής αναφέρεται ως προς τη σχέση
παλιού-νέου και τις κριτικές μονομέρειες απευθυνόμενος στον Κρυστάλλη:
«Ετόλμησες δύο πράγματα παράξενα για το γούστο μας και
υπερβολικά για την ψυχομαχούσαν ποιησίν μας. Ηθέλησες να συνεχίσης τα δημοτικά
άσματα κι ελησμόνησες, ότι ημείς οι γραμματισμένοι Έλληνες τα θαυμάζομεν μόνον
με τη συμφωνία να μη τα διαβάσουμε ποτέ. Τα θαυμάζουμε δε, nota bene, γιατί τα
εθαύμασαν προτήτερα οι Φράγκοι, οι οποίοι και τα επερισύναξαν πολύ πριν μας
περάση η ιδέα, ότι είναι κάπως άξια προσοχής και διατηρήσεως».
Απέναντι λοιπόν σε κάθε τύπου «ποιητικές συρράξεις» που
απορρίπτουν ή εκθειάζουν έναν δημιουργό, ο Κρυστάλλης συνεχίζει να διατηρεί τα
στοιχεία που του απέδωσε ο Εμπειρίκος ως γιου «του Πανός και μιας ζαρκάδας
Αφροδίτης» και αγαπιέται από όσους «πήραν τα βουνά, να μην τους φάει ο κάμπος».
«Για δες ιδέα ζαλιστή/ονείρατα που φκιάνει»[3], γράφει ο
Κρυστάλλης. Στίχοι που παραμένουν επίκαιροι και γοητευτικοί ως προς τη
δυνατότητα της ποίησης να αλλάζει το πραγματικό, κινητοποιώντας ονειρικές
διαδικασίες που προσανατολίζουν σε μελλοντικές αλλαγές.
///
[1] Δημήτρης Τζιόβας, Μετά την αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές
και ερμηνευτικές αναγνώσεις, Οδυσσέας, 2003, σ. 128.
[2] Κώστας Κρυστάλλης – Ένας πρόωρα επαναστατημένος, σ. 25.
[3] Ό.π., σ. 22.
[4] Ό.π., σ. 222.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου