Χαίρε η προφητικιά και δαιδαλική
Αυτός ο στίχος από το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη ταιριάζει στη μελέτη που συνοδεύει τη μετάφραση του Συμεών Σταμπουλού στη Waste Land του T.S. Eliot. Μεταφράσεις της σύνθεσης αυτής έχουν γίνει πολλές. Ο σημαντικότερος ποιητής του 20ού αιώνα επόμενο ήταν ότι θα συγκινούσε τους απανταχού ποιητές και φυσικά όλοι θα ήθελαν μια δική τους μετάφραση. Στα ελληνικά αποδόθηκε ως Η Έρημη Χώρα (Σεφέρης), Η Ρημαγμένη Γη (Κλείτος Κύρου) ή Ο Ερημότοπος (Παπατσώνης) και η σειρά είναι μακρά. Ο Συμεών Σταμπουλού, που γράφει τα «Προλεγόμενα» και τα «Σχόλια» στην παρούσα έκδοση, επιλέγει Η έρημη γη.
Η έρημη γη, λοιπόν, είναι ένα ποίημα που μπορεί να διαβαστεί ως πολυφωνικός μονόλογος, ο οποίος εμπεριέχει πρόσωπα-σύμβολα. Η Μόλυ Μπλουμ π.χ. είναι η Πηνελόπη στον Οδυσσέα του Τζόις. Η Μαντάμ Σόζοστρις είναι η Σίβυλλα, που ήθελε να πεθάνει επειδή έχει γεράσει και κατά κάποιον τρόπο είναι το ανάλογο της γερασμένης Ευρώπης. Ή είναι ο Σέσωστρις – ο Ραμσής Β’, ο Φαραώ στην Έξοδο των Εβραίων. Από άποψη τεχνικής θυμίζει μοντερνιστικό μοντάζ πολύ πριν ο κινηματογράφος αξιοποιήσει αυτή την τεχνική. Ο Έλιοτ, δηλαδή, συρράπτει σε ένα τετράδιο τα πάθη και τα λάθη 2.000 χρόνων της Γηραιάς Ηπείρου και εγκιβωτίζει εκεί όλες τις φωνές της Ευρώπης.
Όταν γράφει την Έρημη γη είναι 33 ετών. Ήδη έχει διαβάσει Γάλλους συμβολιστές και φιλοσοφία, Δάντη και Αριστοτέλη, εκπονεί διατριβή στην αγγλική λογοτεχνία, συχνάζει σε αίθουσες συναυλιών. Συναναστρέφεται τους αβάν γκαρντ ποιητές, τον Πάουντ και τον Τζόις, και αφήνεται στην κηδεμονία τους. Οι τρεις μαζί αποτελούν την Αγία Τριάδα του μοντερνισμού. Η εποχή έχει γεννήσει τον Εικονισμό, που «αποστάζει στον αφορισμό»: «Concentration is of the very essence of poetry» (πυκνότητα είναι η πρώτη ουσία της ποίησης). Ο Σταμπουλού, έχοντας διατρέξει όλο το φάσμα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και όχι μόνο, θα προβεί σε πολύ χρήσιμες παρατηρήσεις, διερμηνεύοντας τον Έλιοτ. Για παράδειγμα, ο νέος Οδυσσέας του Τζόις θα εκλάβει το τραγούδι των Σειρήνων πρωτίστως ως εικόνα και κατόπιν ως ήχο, και θα το θεωρήσει λιγότερο επικίνδυνο από τον θόρυβο του ορθολογισμού. Όποιος το «είδε» και το άκουσε, δεν μπορεί να αισθανθεί τη μουσική του καιρού του. Έτσι, λοιπόν, η πόλη δεν υπάρχει και ίδιος ο Έλιοτ προσπαθεί να δώσει «σχήμα και σημασία στο γιγαντιαίο πανόραμα της ματαιότητας και της αναρχίας που συγκροτούν τη σύγχρονη ιστορία», όπως παρατηρεί ο John Harwood, από τον οποίο ανθολογεί το απόσπασμα ο Σταμπουλού.
Το 1919, ο Έλιοτ συνθέτει το Γερόντιον, μελετά τη μυθική μέθοδο της γραφής, τα δεκαοχτώ υφολογικά πειράματα, όσα και τα μέλη του ανθρωπίνου σώματος. Το 1921 αισθάνεται ότι έφτασε στην «τελικότητα» και θα κόψει το νήμα μαζί με τον Προυστ, τον Ρίλκε, τον Πάουντ, ο οποίος με τη συμβολική παρωδία της ελιοτικής απελπισίας συνθέτει τα Κάντος της Κόλασης. Θα κάνει λόγο για τη Συγχρονικότητα, κάτι που ως τεχνική ανήκει στον Τζόις, αλλά και στο κινηματογραφικό μοντάζ, ωστόσο, εκείνος το ανακάλυψε στα ρωσικά μπαλέτα του Ντιαγκίλεφ, ειδικά στην Ιεροτελεστία της Άνοιξης του Στραβίνσκι, όπου έδωσε τον θνήσκοντα και αναγεννώμενο λογισμό. Εν ολίγοις, ο Σταμπουλού θα ανακαλύψει και θα μελετήσει τα καλλιτεχνικά ανάλογα του Έλιοτ, εκείνα που στην εποχή του και το περιβάλλον του έδιναν ή είχαν την ίδια προβληματική διάθεση ή στοχασμό. Όπως γράφει στη σημείωση 15 της σελ. 15: «Η Ιεροτελεστία της Άνοιξης, μουσική για μπαλέτο και, αργότερα, κοντσέρτο, είναι για τη σύγχρονη μουσική ό,τι η Έρημη Χώρα για τη σύγχρονη ποίηση…» και ο μεν Σεφέρης συνθέτει ποίημα με υλικά μπαλέτου, ο δε Ν. Βαγενάς καταθέτει τα παραπάνω σχολιάζοντας τον Σεφέρη.
Ο ποταμός της μελέτης βγάζει τον μελετητή σε πολλούς παραπόταμους, όπου θα συναντήσει πολλούς εκπροσώπους της Τέχνης, θα ερευνήσει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, θα ασχοληθεί διεξοδικά με όλα τα πρόσωπα της ελιοτικής σύνθεσης, θα επισημάνει τις αναλογίες των προσώπων με τα πρόσωπα έργων άλλων ποιητών που ήδη αναφέραμε και θα μας καταθέσει πως ο ποιητής δουλεύει με υπόστρωμα ό,τι έχει διαβάσει και ταυτίζεται με τον φανταστικό ήρωά του. Το αρχικό σχέδιο περικόπτεται, αλλά πάντα λειτουργεί αφανώς. Ο Πάουντ είδε στο ποίημα της Έρημης γης «τη νομιμοποίηση του μοντερνιστικού κινήματος». Κι ενώ όλοι τον επαινούν, εκείνος, σχεδόν, έχει μετανιώσει. Ένα ποίημα με τόσες και τέτοιες παραπομπές θα είχε βουλιάξει, αλλά αυτό όχι.
Ένα ποίημα με τόσες και τέτοιες παραπομπές θα είχε βουλιάξει, αλλά αυτό όχι.
Το ποίημα είναι δύσκολο και η δυσκολία συνοψίζεται σε τρεις λέξεις: ελλειπτικότητα, μυστικισμός, σκοτεινότητα. Ο Έλιοτ προκαταβολικά είχε πει: «Το ποίημα σήμερα, με τα δεδομένα του πολιτισμού μας, πρέπει να είναι δύσκολο. Το ποίημα πρέπει να κατανοεί και να διαλέγεται με την ποικιλία και τη συνθετότητα της εποχής. Να είναι όλο και περισσότερο υπαινικτικό, έμμεσο, να εξαρθρώνει, αν χρειαστεί, τη γλώσσα μέσα στο μήνυμά του. Κλίνω σε μια ποίηση που δεν είναι κατανοητή σε πρώτη ανάγνωση. Είμαι, άραγε, βέβαιος ότι καταλαβαίνω πάντα τον Σαίξπηρ;». Ο Σεφέρης, από την πλευρά του, αποδίδει το δύσληπτο στο ότι διαβάζουμε με τα μάτια, «χωρίς αναγωγή στη ρίζα του γραπτού, που είναι ο προφορικός λόγος. Συμπτώματα ενός κόσμου διαλυμένου, άρρωστου, ναρκωμένου… μια πράξη τρέλας, το coup de dés του Μαλλαρμέ». Και ενώ ο Μεσοπόλεμος με τη θεαματική βουτιά προς τα πάνω προϋποθέτει παιδιά, στην Έρημη γη παιδιά δεν υπάρχουν, παρά το Γερόντιον και η πρώτη λέξη ο «Απρίλης», που συνδέεται με τον θάνατο.
Ο Σταμπουλού σχολιάζει την πολυπροσωπία: «Οι πολλοί φιλοξενούμενοι επισκιάζουν τον οικοδεσπότη. Αναρωτιόμαστε, ποιος μιλά κάθε φορά». Η απάντηση δίνεται με τη φράση του Ηράκλειτου: «όχι εμένα αλλά τον λόγο ακούοντας να ομολογείτε». Στη συνέχεια, μας δίνει κατάλογο: ο κόσμος είναι μια έρημη χώρα, όπου η κάθε εμπειρία χρωματίζεται από το κυρίαρχο αίσθημα του εν ζωή θανάτου. Ο χώρος της συνείδησης, το απόσπασμα, ο φαντασμαγορικός εφιάλτης, η κυριαρχία του φυτικού στοιχείου επάνω στο ανθρώπινο και η αναζήτηση παρηγοριάς στους ίσκιους. Το Άγιο Δισκοπότηρο, η Γηραιά Αγγλία, η Γη της Επαγγελίας και πολλά ακόμα τα οποία συνιστούν ένα ταξίδι αλληγορικό σε αναζήτηση ενός πνευματικού διαφωτισμού. Θα κάνει συσχετισμούς με κινηματογραφικές ταινίες (ο Αντονιόνι, ο Ταρκόφσκι, με σημαίνουσες λεπτομέρειες, υπαινικτικές ερμηνείες, υπόγειες σχέσεις), με τον πίνακα του Zünd Προς Εμμαούς, σκέψεις για την αναζήτηση της αλήθειας, αλλά κυρίως πορεία προς εαυτόν.
Ο Σταμπουλού ασχολείται και με τον Τειρεσία, τον οποίο θεωρεί ως απλό θεατή που ενώνει τα δύο φύλα και, κατά τον Σεφέρη, ταυτίζεται με όλα τα πρόσωπα του έργου και με τον ποιητή, με τα στείρα ανδρείκελα του δράματος, βλέπει τα πάντα και ξέρει τα πάντα. Εξετάζει τις σχέσεις με τους Άγγλους ποιητές, ποιους αναβαθμίζει, ποιους «γκρεμίζει με βίαιο τρόπο», ποιους από τους Γάλλους συμβολιστές αποδέχεται. Το ποίημα The Waste Land είναι το ιδρυτικό κείμενο της Νέας Κριτικής. Συγχωνεύει όλους τους ιστορικούς σταθμούς των ουμανιστών, ο Παπατσώνης λέει ότι το ποίημα μιλάει για έναν κόσμο «που κατέρρευσε και σάπισε», ο Λορεντζάτος για έναν τερατόμορφο διανοητικό και τεχνοκρατικό κόσμο, ο Φίλιπ Σέραρντ για κραυγή φρίκης ενός ανθρώπου που ετοιμάζεται να μπει στη φωτιά που εξαγνίζει και στρέφει την προσοχή σ’ έναν κόσμο μεγαλύτερης πνευματικής αρμονίας…
Το βιβλίο περιλαμβάνει το αγγλικό κείμενο στην αριστερή σελίδα και στη δεξιά το ελληνικό, σαν αντανάκλασή του. Μεταφραστικό δείγμα:
Ο Απρίλης μήνας είν’ ο πιο σκληρός γεννώντας
Πασχαλιές στην πεθαμένη γη, μνηστεύοντας
Τη μνήμη με τον πόθο, σηκώνοντας
Με μια βροχή ανοιξιάτικη την κουρασμένη ρίζα.
Μας κράτησε ζεστούς η χειμωνιά, δωρίζοντας
Μια στάλα τη ζωή με ξύλινους βολβούς.
Πασχαλιές στην πεθαμένη γη, μνηστεύοντας
Τη μνήμη με τον πόθο, σηκώνοντας
Με μια βροχή ανοιξιάτικη την κουρασμένη ρίζα.
Μας κράτησε ζεστούς η χειμωνιά, δωρίζοντας
Μια στάλα τη ζωή με ξύλινους βολβούς.
Μεταφράσεις έχουν γίνει πολλές, γίνονται και θα γίνονται. Η παρούσα είναι εξαιρετική, η «Εισαγωγή» καθώς και το κεφάλαιο «Επισημειώσεις και Σχόλια» είναι πολύ σημαντικά για να δούμε κι εμείς το υπόστρωμα του έργου, το εργαστήριο του ποιητή, τη βιβλιοθήκη του –τον Σαίξπηρ, τον Δάντη, τον Μποντλέρ, τη Βίβλο– τη δισκοθήκη του, τους πίνακές του. Μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα φιλολογική-ποιητική δουλειά.
Η έρημη γη (δίγλωσση έκδοση)
T.S. Eliot
Προλεγόμενα – Μετάφραση – Σχόλια: Συμεών Γρ. Σταμπουλού
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
139 σελ.
ISBN 978-960-01-2012-7
Τιμή €12,00
T.S. Eliot
Προλεγόμενα – Μετάφραση – Σχόλια: Συμεών Γρ. Σταμπουλού
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
139 σελ.
ISBN 978-960-01-2012-7
Τιμή €12,00
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου