Τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα μέχρι και σήμερα ένα ερώτημα που απασχολεί τη λογοτεχνική κριτική είναι αν υπάρχει σαν είδος η γυναικεία λογοτεχνία ή αν η λογοτεχνία είναι μια και ενιαία.
Λαμβάνοντας υπ’ όψη μας τις ανισότητες που προέρχονται από την πατριαρχία, οι οποίες ήταν εντονότερες αρκετές δεκαετίες πριν, αλλά και συνεχίζουν να υπάρχουν στις μέρες μας, είναι λογικό αυτές να αντανακλούνται στον τρόπο που εκφράζονται οι λογοτέχνιδες, μια και η λογοτεχνία είναι καθρέπτης της κοινωνίας μας.
Έτσι οι γυναίκες θεωρούνταν και ενίοτε θεωρούνται
περισσότερο ευαίσθητες, η άμεση έκφραση του σαρκικού έρωτα αποτελούσε για αυτές
ταμπού ή επαναστατική ενέργεια, ενώ υπήρχαν και υπάρχουν πλήθος άλλες κοινωνικές
κατασκευές που τις διαχωρίζουν από τους άντρες και εισέρχονται στις
καλλιτεχνικές δημιουργίες, αντρικές και γυναικείες. Έτσι, για παράδειγμα, δεν
θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι η ποίηση της Μυρτιώτισσας είναι γραμμένη από
άντρα. Χωρίς να έχει κλείσει το παραπάνω θέμα, τα τελευταία χρόνια εξετάζεται
και η κατηγορία της κουήρ λογοτεχνίας.
Έτσι, κατ’ αναλογία του κλάδου της φεμινιστικής κριτικής,
αναπτύχθηκε στο εξωτερικό η κουήρ κριτική, που εξετάζει τα στοιχεία
ομοφυλοφιλικής λογοτεχνίας που όχι μόνο υπάρχουν σήμερα αλλά υπήρχαν και σε
δημιουργήματα παλιότερων εποχών. Αυτή λαμβάνει υπ’ όψη τις σύγχρονες θεωρίες
όπως η μεταμοντέρνα, αντιουσιοκρατική ρευστότητα της ταυτότητας και η αποδόμηση
του διπόλου αρρενωπότητας- θηλυκότητας.
Αν όμως υπάρχει σαν είδος η κουήρ λογοτεχνία ποια είναι τα
χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν και την κατηγοριοποιούν; Κατ’ ανάλογο τρόπο
με την εξεταζόμενη γυναικεία λογοτεχνία οι κοινωνικές συνθήκες είναι ένας
καθοριστικός παράγοντας από τον οποίο πηγάζει η εν λόγω κατηγορία.
Ο Νικόλας Κουτσοδόντης, εκφραστής αυτού του ρεύματος στην
Ελλάδα, έχει συνεπιμεληθεί την πρόσφατη ανθολογία Ελληνικής κουήρ ποιήσεως και
στην εισαγωγή του μας δίνει τους θεματικούς άξονες του είδους. Σας τους
μεταφέρω:
«Συντροφικότητα και εννοιολογήσεις της συγγένειας> Γάμος,
τεκνοθεσία, ομογονεϊκότητα> Εργασιακή και ταξική εμπειρία> Ορατότητα>
Μορφές βίας και ασφάλεια> Ακτιβισμός> Εθνότητα και μη ετεροκανονική
εμπειρία> Αστικό κέντρο / επαρχία και μη ετεροκανονική εμπειρία> Θρησκεία
και μη ετεροκανονική σεξουαλικότητα> Νευροδιαφορετικότητα, ψυχική υγεία,
αναπηρία και μη ετεροκανονική εμπειρία> Τρανς εμπειρία> Εναλλακτικές
αρρενωπότητες και θηλυκότητες, μη δυϊστική αντίληψη του φύλου>
Ασεξουαλικότητα> Σεξουαλικές πρακτικές και ταυτότητες»
Νομίζω ότι ο κοινωνικός και ο πολιτισμικός παράγοντας
αποτυπώνονται εύγλωττα στα λόγια του. Συνάμα, στα ποιήματα της ανθολογίας,
είναι εμφανής ο ομοφυλοφιλικός προσανατολισμός και, όταν είναι αυτοαναφορικά,
όπως είναι σχεδόν όλα, φαίνεται ότι το υποκείμενο είναι κουήρ. Άλλωστε και το
κάλεσμα για την κατάθεση έργων είναι σαφές ως προς τη ζητούμενη θεματολογία.
Τώρα, ως προς το ύφος, οι αρρενωπότητες και οι θηλυκότητες
είναι επηρεασμένες από τον τρόπο θέασης των όντων από τα συγγραφικά υποκείμενα,
ο οποίος με τη σειρά του επηρεάζεται από τα βιώματά τους και τις κοινωνικές
νόρμες, οι οποίες είναι λογικό ενίοτε να εισέρχονται στο καλλιτεχνικό
δημιούργημα, είτε οι συγγραφείς έμμεσα τις αποδέχονται είτε αντιδρούν προς
αυτές. Διαβάζοντας τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη, τα περισσότερα από αυτά
δύσκολα κάποιος θα μπορούσε να τα ξεχωρίσει από τη γενικότερη ερωτική ποίηση αν
δεν τα συνταίριαζε με τη βιογραφία του, και κάλλιστα και με τον ίδιο εύστοχο
τρόπο θα μπορούσαν να απευθύνονται σε άντρα ή σε γυναίκα. Μοιάζει ότι αντικρίζει
τους ανθρώπους ενιαία και φέρνοντάς τους κοντά. Αντιθέτως, στην ποιο πρόσφατη
ποίηση του Ντίνου Χριστιανόπουλου, η ομοφυλοφιλική διάσταση είναι εμφανής.
Αρκετά εμφανής είναι και στα ποιήματα του Γιώργου Χρονά. Αυτά όμως χρήζουν
παραπέρα μελέτης, κάτι που δεν είναι στις προθέσεις μας.
Ας αναζητήσουμε όμως όλα τα παραπάνω μέσα στη δημιουργία του
Κουτσοδόντη και ειδικότερα στην υπό μελέτη συλλογή, προσθέτοντας και άλλες
παρατηρήσεις.
Από πλευράς έκφρασης του σεξουαλικού προσανατολισμού του θα
τον τοποθετούσαμε κοντύτερα στους πιο εγγύτερούς του χρονικά Χριστιανόπουλο και
Χρονά και όχι στον Καβάφη. Στη γενικότερη όμως θεματολογία του διαφέρει και από
τους τρεις. Πολλές από τις θεματικές του είδους που επισήμανε στο κάλεσμα του
στην εισαγωγή της κουήρ ανθολογίας που συνεπιμελήθηκε και τις αναφέραμε
ενυπάρχουν στο έργο του.
Από την πρώτη κιόλας συλλογή του, την Χαλκομανία, ο
Κουτοσδόντης έρχεται με πλήρως στοιχειοθετημένη τη θεματολογία του και την
υφολογία του, την έκφραση με μαχητικό τρόπο των πολιτικών του πιστεύω και την
προάσπιση των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, θέματα που συχνά ενοποιούνται
μέσα στα ποιήματα. Επίσης, περιγράφει και σχολιάζει πολιτικά τεκταινόμενα,
πολλές φορές και αυτά που πέρασαν στα ψηλά γράμματα της επικαιρότητας ή της
ιστορικής καταγραφής και δεν είναι ευρέως γνωστά, χρησιμοποιώντας ιστορικές
προσωπικότητες αλλά και ανθρώπους που υπέφεραν εξαιτίας των πεποιθήσεων τους.
Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σημειώσεις στο τέλος των βιβλίων του είναι πολύ
χρήσιμες και διαφωτιστικές.
Δεν διστάζει να γίνεται άμεσα σαρκικός και σεξουαλικός,
γιατί δεν θέλει να μασάει τα λόγια του, ούτε διακατέχεται από καμία σεμνοτυφία
που θα τον έκανε ίσως να αναλώνεται σε έμμεσες αναφορές και περίτεχνους
υπαινιγμούς. Χρησιμοποιεί τη μεταφορική του γλώσσα εκεί που θέλει να
επικεντρωθεί, στην πολυπλοκότητα μιας κοινωνίας εκμετάλλευσης και στην
θραυσματική απόδοση εικόνων παρόντος και παρελθόντος, οι οποίες ενοποιούνται,
θεματολογικά, συναισθηματικά και συνειρμικά κάτω από τη σκεπή του ποιήματος.
Ίσως, επιπρόσθετα, να θέλει να μας κάνει κοινωνούς της αντίληψης και της θέασης
του κουήρ ερωτισμού ως κάτι φυσιολογικού και φυσικού και όχι σαν ιδιορρυθμία
μια παρεκκλίνουσας ομάδας ατόμων. Εδώ εντάσσεται έμμεσα και η θέση του το πώς
θεωρεί γενικότερα την κουήρ ποίηση και την ποιητική της επενέργεια. Πριν μερικά
χρόνια, αλλά και για αρκετούς ανθρώπους σήμερα, αυτό θα φάνταζε περιθωριακό,
ιδιόρρυθμο και, ίσως, θα σόκαρε η εν λόγω οπτική της σεξουαλικότητας (π.χ.
δείτε ποίημα «Στην παραλία», σ.40).
Ο ερωτισμός και η σεξουαλικότητα είναι διάχυτα στη συλλογή
και συχνά παίρνουν τη μορφή τρυφερότητας, αλληλεγγύης και συντροφικότητας (π.χ.
«Νύσταξες πασάκα μου», σ.31). Άλλοτε προβάλλονται σκηνές θελκτικού ερωτισμού
που αναμιγνύονται με πολιτικά, κοινωνικά και οικολογικά μηνύματα (π.χ. σ.15,
σ.21), φτιάχνοντας μια ενιαία θεματική οπτική και συνεισφέροντας στην
ποικιλομορφία.
Η πολυπρισματικότητα αυτή εννοεί τα «φλεγματικά πετάγματα»
του νου και αναμιγνύεται συχνά με την ειρωνεία («Σου έφερα πίτα της Σαντζίης ή
επιστροφή στην Κύπρο», σ.31):
Να συζητάς για πατρίδα
διαλέγοντας τις λέξεις ξέχρωμες οπαλίνες
και πορσελάνινα βαζάκια, εμπορεύματα
που χρόνια στη Λευκωσία ξεσκονίζει
με το μυαλό στο κατεχόμενο χωριό
και το συμβατικό της ντεκαπάζ η γυναίκα με τις αφέλειες.
Να συζητάς σε ορισμένα μέρη
είναι σκληρό
Μια ακόμα σημαντική διάσταση της ποιήσεως του είναι ο
πολιτικός λόγος. Ο Κουτσοδόντης είναι παιδί της γενιάς της οικονομικής κρίσης
στη χώρα μας, καθώς τότε δημοσιεύει και την πρώτη συλλογή του. Σε αυτή έχουμε
κοινωνική διαμαρτυρία, σχετικά με τις οικονομικές ανισότητες και τη
φτωχοποίηση, ενώ από την αρχή του αιώνα εγείρονται πιο έντονα τα θέματα της
οικολογίας, της μετανάστευσης και της διαφορετικότητας, εν αντιθέσει με τη
γενιά του «ιδιωτικού οράματος», όπως πολύ εύστοχα χαρακτήρισε ο Ηλίας Κεφάλας
τη γενιά του ογδόντα. Υπάρχει διαφοροποίηση της ποιητικής και ευρύτερα της
λογοτεχνικής παραγωγής.
Ο ποιητής έχει βαθιά συναίσθηση των χαμένων αριστερών
οραμάτων, τα οποία κατέρρευσαν σε μεγάλο βαθμό με την πτώση του υπαρκτού
σοσιαλισμού, τη φθορά της καταναλωτικής καθημερινότητας, της μικροαστικής ζωής
και τις ανάγκες, παρ’ όλο που εξακολουθεί να πιστεύει πως είναι επίκαιρα (π.χ.
«Το ζήτημα της πυγμής», σ.66). Αισθάνεται τις αδικίες του κόσμου και
καταλαβαίνει ότι προέρχονται από πολιτικές, ταξικές και ιδεολογικές αιτίες. Η
αγωνία του δεν υπαρξιακή αλλά είχε συγκεκριμένη πολιτική ταυτότητα και
κοινωνική διάσταση και αιτίες στις αστικές και μικροαστικές πρακτικές και
νοοτροπίες. Οι πολιτικές θέσεις του συνήθως εκφράζονται αποσπασματικά και
θραυσματικά, όπως αρμόζει σε έναν ποιητή, σαν αιχμές για αποτρόπαια συμβάντα,
για παράδειγμα διεθνή συμφέροντα στην Κύπρο (σ.31), ολιγωρίες συντηρητικών
κυβερνήσεων για τη μάστιγα του AIDS (σ.33), εργατικά ατυχήματα που εγείρουν
διαδηλώσεις, αίμα που χύνεται από Σπαρτακιστές σε πεζοδρόμια, παρελθοντικές
εικόνες προσωπικοτήτων των αριστερών αγώνων και της ιδεολογικής διανόησης που
από μόνες τους κουβαλούν πολιτικές θέσεις και άλλα. Ο έρωτας και η πολιτική
αναμιγνύονται διαρκώς στα ποιήματά του, συχνά με φευγαλέες φλεγματικές
παρατηρήσεις και διαπιστώσεις, καθώς δεν καταγράφεται δοκίμιο αλλά συμπυκνωμένη
νοηματικά ποίηση. Τα πρότυπα που αντλεί, συχνά από το παρελθόν και την ιστορία,
είναι καταραμένοι ποιητές, συχνά ομοφυλόφιλοι, μαρτυρικά χαμένα πρόσωπα
εξαιτίας των πεποιθήσεων τους, αποκλίνουσες από την «κανονικότητα» ή κατά
συνθήκη «κανονικότητα» προσωπικότητες, κάποτε ακραίες (π.χ. ο Τζέιμς Ρόμπερτ
Μπέικερ, στον οποίο αναφέρεται στο ποίημα «Ο Τιμ και ο Πητ τα ξαναφτιάχνουν», ο
όποιος όπως πληροφορούμαστε από τις σημειώσεις του βιβλίου, ήταν Αμερικάνος
πεζογράφος που δήλωσε δημόσια πως «αν μάθαινε ότι σκότωσαν τον πρόεδρο Ρέιγκαν
ή άλλους πολιτικούς και επιχειρηματίες που ευθύνονταν για την κωλυσιεργία στην
χρηματοδότηση της μελέτης για τη θεραπεία του AIDS ο ίδιος θα χαιρόταν»).
Επίσης έχουμε σοσιαλιστές επαναστάτες, φιλοσόφους και λογοτέχνες. Οι επιλογές
του φαίνεται καθαρά πως δένουν με τη θεματική του και την ιδεολογία του.
Χαρακτηριστική και συχνή είναι και η ειρωνεία και η
δηκτικότητα στο έργο του: «Κατά τη γνώμη των καθολικών κυριών της Κροατίας/ μια
γροθιά ψηλά είναι μέγιστη ασέβεια», όμως «Πιο νότια γεμίζουνε πλατείες από
δαύτες/ στην είδηση πως έφυγε απ’ τη σκαλωσιά/ ακόμα ένας κι άλλος κι άλλος/
εργάτης» και συνεχίζει παρακάτω «Δεν υπάρχει χώρος για γροθιά/ μόνο αψιμαχίες
όπως είπαμε κι αρσενικοί/ πρωθυπουργοί να δίνουνε μπουκέτα/ στις θηλυκές τους
ομολόγους πάνω στις πρώην/ ανατιναγμένες γέφυρες». Αυτά μας σημειώνει στο
ποίημα «Το ζήτημα της πυγμής» (σ.66), καυτηριάζοντας τη συντηρητική θρησκευτική
οπτική, τις ταξικές αδικίες και τις κατασκευασμένες έννοιες της αρσενικότητας
και της θηλυκότητας και συνάμα τονίζοντας την ανάγκη των αγωνιστικών
διεκδικήσεων. Ο δημιουργός δεν αναλώνεται σε έναν «ρεμβαστικό» καλλωπισμό της
πραγματικότητας, ούτε σε μια άγονη αυτοαναφορική θέαση και ομφαλοσκόπηση, άλλα
παίρνει θέσεις σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα και το ατομικό, όταν υπάρχει,
εμπλέκεται άμεσα ή έμμεσα με το κοινωνικό.
Τώρα από πλευράς ύφους και τεχνοτροπίας διακρίνουμε
παθιασμένη επανάληψη λέξεων, συχνά σκόρπιες εικόνες που του έρχονται συνειρμικά
στο νου και κάποτε φτάνουν στην αποδόμηση ενός άτυπου εσωτερικού μονόλογου
(π.χ. στο ποίημα «Υστερόγραφο», σ.74), φωτογραφικά θραύσματα της
πραγματικότητας συναισθηματικά ταιριασμένα, ερωτικό και σαρκικό αισθησιασμό,
συχνές άμεσες παρομοιώσεις, πιο έμμεσες μεταφορές, κρίσης, κατακρίσεις,
παιγνιώδεις ειρωνείες και χρήση ακόμα και αγοραίων εκφράσεων. Αυτά όλα
στοιχειοθετούν μια ζωντανή, νευρώδη και ουσιώδη ποίηση, που σε καμία περίπτωση
δεν είναι ουδέτερη και στρογγυλεμένη. Μου θυμίζει τον σκεπτικισμό της σύγχρονης
νεολαίας που κατά τη γνώμη μου είναι ό,τι πιο ελπιδοφόρο μας φέρνει η γενιά
αυτή.
Ένα ακόμα χαρακτηριστικό στοιχείο του Κουτσοδόντη είναι η
αφηγηματικότητα της ποιήσεώς του. Αυτό είναι εμφανές και στους τίτλους των δυο
τελευταίων συλλογών του: «Μόνο κανένα μη μου φέρεις στο σπίτι» και «ίσως φύγεις
στο εξωτερικό». Το ίδιο αφηγηματικός είναι ακόμα και όταν μοντάρει πλάνα, τα
οποία έχουν πίσω τους μια ιστορία, ένα μισοκρυμμένο ή ορατό πολιτικό, κοινωνικό
ή προσωπικό γεγονός. Πάνω σε αυτή τη συνθήκη στηρίζεται και το ταξιδιωτικό ύφος
του, από τα ταξίδια στους δρόμους και στους τόπους ως τα ταξίδια στο νου και
την ποίηση. Μη ξεχνάμε ότι η φυγή του τίτλου της συλλογής μπορεί να διαβαστεί και
ως γενικότερο ταξίδι. Στο παρόν έργο μάλιστα οι αφηγήσεις είναι εκτενέστερες
από τα προηγούμενα και κάποτε φτάνουν ακόμα και στα όρια σύντομων ποιητικών
ιστοριών (π.χ. «Ένα τριήμερο στην Αίγινα», σ.17).
Συνοψίζοντας, η ποίηση του Νικόλα Κουτσοδόντη είναι αυτή της
κοινωνιολογίας, της πολιτικής και της κουήρ διαφορετικότητας και η ποιότητα της
πηγάζει από την παθιασμένη, πηγαία, αυθεντική, φλεγματική και απροκατάληπτη
αποτύπωση των όντων, με συναισθηματικά και ποιητικά μεταφορικές εικόνες, άμεσα
χωρίς περιστροφές και περιττολογίες, με «κοφτά πετάγματα» του νου και με ευρεία
χρήση ιστορικών, πολιτικών, λογοτεχνικών και πολιτισμικών αναφορών.
*Το κείμενο
διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου στις 13/12/2024 στον Ελεύθερο Κοινωνικό
Χώρο “Αλτάι”.
******************
Ο Γρηγόρης Τεχλεμετζής ζει στην Αθήνα. Σπούδασε χημικός στο
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Είναι απόφοιτος του κοινού μεταπτυχιακού προγράμματος
Δημιουργικής Γραφής του ΕΑΠ και του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Η
μεταπτυχιακή του εργασία είχε θέμα την ψυχαναλυτική κριτική της λογοτεχνίας και
την εφαρμογή της στην πεζογραφία του Μάριου Χάκκα. Πρωτοεμφανίστηκε στη
λογοτεχνία το 2004 με τη συμμετοχή του στην ανθολογία διηγημάτων του Β΄
Λογοτεχνικού Διαγωνισμού Αντώνης Σαμαράκης (εκδόσεις Καστανιώτης). Κείμενά του
έχουν δημοσιευτεί σε πολλά Λογοτεχνικά περιοδικά (έντυπα και διαδικτυακά). Έχει
παρουσιάσει βιβλία συναδέλφων του σε λογοτεχνικές εκδηλώσεις. Βιβλία του: Οι
συλλογές διηγημάτων Η όψη (Γκοβόστης 2010) και Μυθολογήματα και έντεκα πλην ένα
μικρά πεζά (Κέδρος 2021) και τα μυθιστορήματα Αφιερωμένο στην Έλενα (Ηριδανός
2007) και Ο Αρχίλοχός του (το μόνο ιστορικό μυθιστόρημα για τον ποιητή/
Γαβριηλίδης 2016). Από το 2011 διευθύνει το Λογοτεχνικό Περιοδικό Ο Σίσυφος.
Επίσης ασχολείται με την κριτική λογοτεχνικών έργων ποίησης και πεζογραφίας,
δημοσιεύοντας κείμενά του σε Λογοτεχνικά Περιοδικά. Έχει επιμεληθεί πολλά
αφιερώματα στον Σίσυφο για Έλληνες/ίδες λογοτέχνες/ιδες. Συμμετείχε με κείμενά
του σε αφιερώματα περιοδικών και συλλογικών εκδόσεων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου