Ελένη Πασχαλούδη
Λεωνίδας Οικονομάκης, Δημήτρης Δαλάκογλου και Αποστόλης Ιωάννου «Σκουριές: ένα εθνογραφικό κόμικς για τις υποδομές εξόρυξης στη Χαλκιδική», Εκδόσεις του Κάμπου, 2024
Το βιβλίο κόμικς για τις Σκουριές, αποτελεί από πολλές απόψεις ένα εξαιρετικά πρωτότυπο για τα ελληνικά δεδομένα εκδοτικό εγχείρημα. Αν και τα τελευταία χρόνια έχουμε συνηθίσει τα κόμικς
που έχουν ιστορικό, λογοτεχνικό, βιογραφικό, ή και πολιτικό περιεχόμενο είναι η πρώτη φορά που κυκλοφορεί ένα ελληνικό εθνογραφικό κόμικς. Το βιβλίο, όπως εξηγούν οι συγγραφείς του στην εισαγωγή, προέκυψε από μια ιδέα του Λεωνίδα Οικονομάκη. Όταν πριν από μερικά χρόνια ήταν ερευνητής στο Τμήμα Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ντάραμ μελέτησε συγκριτικά τις περιπτώσεις δύο διαφορετικών κοινοτήτων οι οποίες αντιστάθηκαν στον εξορυκτισμό και στις συνέπειές του στην υγεία των εργαζόμενων στα μεταλλεία, των ντόπιων κατοίκων και στο περιβάλλον. Η μία από τις κοινότητες ήταν η Μεγάλη Παναγιά που βρίσκεται 5 χιλιόμετρα κάτω από το ορυχείο των Σκουριών και η άλλη μια κοινότητα στο Εκουαδόρ, στη Λατινική Αμερική.Ο Οικονομάκης έζησε στη Μεγάλη Παναγιά για ένα χρόνο μελετώντας το κίνημα αντίστασης στον εξορυκτισμό με την εθνογραφική μέθοδο, η οποία βασίζεται στην παραμονή του ερευνητή στο πεδίο που μελετά. Μετά το πέρας της έρευνάς του μοιράστηκε την ιδέα του να φτιάξει ένα εθνογραφικό κόμικς με τον επίσης ανθρωπολόγο καθηγητή του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, Δημήτρη Δαλάκογλου. Οι δυο τους δούλεψαν το σενάριο το οποίο οπτικοποιήθηκε από τον Αποστόλη Ιωάννου, που πρόσθεσε τη δική του δημιουργική ματιά στην εθνογραφική αφήγηση. Το εκδοτικό εγχείρημα, που κατέληξε σε ένα πολύ καλόγουστο και προσεγμένο βιβλίο κόμικς, ανέλαβε ο Μέλανδρος Γκανάς και οι Εκδόσεις του κάμπου σε συνεργασία με το Τμήμα Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας του Vrije Universiteit του Άμστερνταμ, στο πλαίσιο του project infra-demos.
Το σενάριο επιχειρεί στην ουσία να αποτυπώσει τον τρόπο με τον οποίο η κοινότητα της Μεγάλης Παναγιάς βίωσε το κίνημα ενάντια στον εξορυκτισμό, όπως αυτό γεννήθηκε και γιγαντώθηκε από το 2012 και μετά. Η ιστορία αφηγείται την αποφασιστικότητα των κατοίκων, την αγριότητα της καταστολής από την πλευρά της εταιρείας και της πολιτικής εξουσίας, αλλά και τις διαιρέσεις που προέκυψαν στο σώμα της ίδιας της κοινότητας. Ίσως η πιο υποτιμημένη διάσταση στη μελέτη αυτών των κινημάτων, είναι ότι συνήθως εμφανίζονται και αναπτύσσονται σε κοινωνίες διχασμένες. Η ιδέα του λαού που αντιστέκεται σύσσωμος ενάντια στην εξουσία ή στην καταπίεση ή σε οποιονδήποτε εχθρό εσωτερικό ή εξωτερικό είναι τόσο μακριά από την πραγματικότητα όσο και οι όμορφες ιστορίες που διαβάζουμε στα παιδιά μας για να κοιμηθούν.
Ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο
Όπως σε πάρα πολλές άλλες περιπτώσεις εθνικοαπελευθερωτικών ή κοινωνικών κινημάτων ο λαός ήταν και σε αυτή την περίπτωση διχασμένος. Ένας αριθμός των κατοίκων όχι μόνο στη Μεγάλη Παναγιά αλλά και στα υπόλοιπα χωριά της περιοχής πήρε το μέρος της εταιρείας. Είτε από φόβο είτε από οικονομική ανάγκη είτε από κονφορμισμό, στην αντιπαράθεση που προέκυψε από τις διαμαρτυρίες των κατοίκων τάχθηκε υπέρ της εταιρείας. Έτσι απέναντι στο σύνθημα «Πρώτα η υγεία και η μετά η δουλειά» όσοι πήραν το μέρος της εταιρείας υιοθέτησαν το σύνθημα «Πρώτα η δουλειά και μετά η υγεία». Για άλλους βάραιναν περισσότερο οι θέσεις εργασίας και οι προοπτικές οικονομικής ανάπτυξης, ενώ για άλλους ο αέρας, το περιβάλλον, το δάσος και η υγεία τους. Η διαίρεση αυτή ιχνογραφείται εντυπωσιακά στη σελ. 43 του βιβλίου κόμικς, όπου εικονίζονται συγκέντρωση και αντι-συγκέντρωση να έρχονται αντιμέτωπες, ενώ αστυνομικοί μπαίνουν στο μέσο για να αποφευχθούν οι συμπλοκές.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι η αφήγηση ξεκινά από τη δεκαετία του 1970, όταν οι εργαζόμενοι στα μεταλλεία της Χαλκιδικής απεργούσαν και έρχονταν σε αντιπαράθεση με την τότε διοίκηση της εταιρείας προκειμένου να διεκδικήσουν καλύτερες και ασφαλέστερες συνθήκες εργασίας. Έτσι το κίνημα των Σκουριών τοποθετείται σε ένα ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο. Με αυτό τον τρόπο γίνεται αντιληπτό ότι η αντίθεση της τοπικής κοινωνίας και των εργαζόμενων δεν είναι κάτι καινοφανές· αντίθετα, είχε εμφανιστεί ξανά όταν η εξορυκτική δραστηριότητα απειλούσε και πάλι το περιβάλλον και τους ανθρώπους στην περιοχή.
Ο μύθος του αντικειμενικού ερευνητή
Οι ήρωες όπως σημειώνουν οι συγγραφείς είναι πραγματικοί άνθρωποι, αυθεντικοί και καθημερινοί, όχι πρόσωπα φανταστικά. Οι αγωνίες και οι παραξενιές, τα προτερήματα και τα μελανά τους σημεία εκφράζονται στο κόμικς τόσο από το κείμενο (λιτό αλλά οξυδερκές και πολυεπίπεδο) όσο και από το σχέδιο και τον τρόπο με τον οποίο ζωγραφίζονται τα πρόσωπα οι εκφράσεις, τα σώματα και η κίνηση. Σε όλα αυτά συμβάλλει και το γεγονός ότι τα πρόσωπα μιλούν στην τοπική διάλεκτο της Χαλκιδικής.
Τέλος, η αφήγηση περιλαμβάνει ως ήρωες και δύο από τους δημιουργούς, τον Δημήτρη Δαλάκογλου και τον Λεωνίδα Οικονομάκη (εκτός από ανθρωπολόγος είναι και frontman του hip hop συγκροτήματος Social Waste), οι οποίοι εμφανίζονται στην ιστορία ακριβώς όπως υποθέτουμε ότι λειτούργησαν και στην πραγματικότητα, ως παρατηρητές. Ο πρώτος σχεδόν σιωπηλός. Η εμφάνισή του δεύτερου, του Οικονομάκη συνοδεύεται από την προτροπή των ηρώων: «σημείωνε τώρα σημείωνε»! (σελ. 70). Η συμμετοχή των ερευνητών στην ιστορία υποδηλώνει φυσικά τον ρόλο τους στην παραγωγή του βιβλίου κόμικς αλλά και μας υπενθυμίζει με πολύ εύγλωττο τρόπο ότι αυτό που λέμε «αντικειμενικός ερευνητής» δεν είναι εύκολο να υπάρξει σε καμία επιστήμη (ακόμη και στις λεγόμενες θετικές) και ότι η ματιά και η αφήγηση του ερευνητή πάντοτε είναι αποτέλεσμα της συγκρότησης των ιδεών και της θέσης που διαλέγει να έχει απέναντι στο αντικείμενο που μελετά. Άλλωστε, όπως επισημαίνουν και οι Social Waste, «Όταν το μολύβι συναντά το χαρτί πάντα διαλέγει πλευρά».[1]
Το βιβλίο κόμικς για τις Σκουριές, πέρα από την επιστημονική σημασία που έχει ως έκφραση μιας σημαντικής εθνογραφικής έρευνας, με αυτόν τον πρωτόγνωρο για την ελληνική εκδοτική πραγματικότητα τρόπο, έχει και πολιτική σημασία. Μας υπενθυμίζει το κόστος που έχουν οι πολυπόθητες επενδύσεις των πολυεθνικών εταιρειών στη χώρα μας. Μαζί με τις κατά κανόνα κακοπληρωμένες θέσεις εργασίες, οι επενδύσεις αυτές φέρνουν την απαξίωση για την υγεία και την αξιοπρέπεια των εργαζόμενων, αλλά και μια τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή. Από την άλλη, όμως, μας υπενθυμίζει ότι μόνο η συλλογική δράση και αντίδραση και η ανάπτυξη κινημάτων, όπως αυτό των Σκουριών, μπορούν να βελτιώσουν κάπως τη θέση των εργαζομένων. Μέσα λοιπόν στο αδιέδοξο που δημιουργεί η περιρρέουσα πολιτική ατμόσφαιρα μας δίνει παράδειγμα και ελπίδα.
Σημείωση
1. Social Waste, «Λένε»
https://www.epohi.gr/article/50012/ena-komiks-gia-tis-antistaseis-stis-exoryxeis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου