Νίκος Λάζαρης, Σκοτεινός καθρέφτης, εκδ. Κουκκίδα, 2022.
Ο δε νους ου πας, αλλ’ ο του τί έστι κατά το τι ην είναι αληθής, και ου τι κατά τινός [1]
Αριστοτέλης, Περί Ψυχής, 430 b 27-31
Πρόκειται για μια συλλογή 23 ποιημάτων. Η απώλεια του Θεόδωρου, αδελφού του προ πολλού
δόκιμου ποιητή και διακεκριμένου κριτικού λογοτεχνίας Νίκου Λάζαρη, συνιστά το αίτιο και το αιτιατό της εμφανώς ελεγειακής γραφής. Από την κυρίαρχη οδύνη, η οποία στοιχειώνει ανέκκλητα το πραγματικό, προκύπτει αυθόρμητα η ρηματική ανέλιξη. Αν και γνωρίζει ότι «κάθε λέξη είναι ένας άχρηστος λεκές στη σιωπή και στο τίποτα», όπως διατείνεται ο Σάμιουελ Μπέκετ, ο συνετός συνθέτης του Σκοτεινού καθρέφτη κατεξοχήν αποτυπώνει τα παράγωγα της αδιάπτωτης ενέργειας ενός πείσμονος νου. Είναι αυτός ακριβώς, ο οποίος επεμβαίνει διαλογιζόμενος στους τέσσερις καταληκτικούς στίχους του βιβλίου: «Και λίγο πριν πέσει η νύχτα, / χαράζω τ΄ όνομά σου στην πέτρα / για να μην το καταπιεί / η δίνη του χρόνου» (βλ. σελ. 37). Έτσι δικαιώνεται άλλη μια φορά στην πράξη ο Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ, ο οποίος δεν δίσταζε να επιμένει, ισχυριζόμενος ότι «η ζωή του πνεύματος δεν φοβάται τον θάνατο, μήτε είναι απαλλαγμένη από αυτόν. Ζει μαζί του και διατηρείται ολόκληρη μέσα του» [2]. Συγκρατώ ότι τα επι μέρους ποιήματα της ελεγείας αυτής απλώς αριθμούνται. Στη σελίδα των περιεχομένων αναγράφονται στη σειρά οι πρώτοι στίχοι τους. Οι αναγνώστες μπορούν βέβαια να προσδώσουν κατά το δοκούν τίτλους σε κάθε ποιητικό κείμενο. Η συμμετοχική αυτή πρόσληψη φρονώ ότι αποτελεί ασφαλώς στοιχείο της γοητείας, την οποία ασκεί το συγκεκριμένο ποιητικό διάβημα. Παρατηρώ ότι το ολοκληρωμένο αυτό αισθητικό προϊόν είναι ανοικτό σε πλείστες διακειμενικές διασυνδέσεις. Για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής αντιπαραβάλλω τις εξής εκφάνσεις από το δεύτερο ποίημα του Σκοτεινού καθρέφτη «Σου άρεσε η τάξη, η πειθαρχία, η τελειότητα. / Έλεγες: η τάξη είναι / ο πρώτος νόμος τ’ ουρανού. / Τώρα που ολόκληρο το σύμπαν / γύρισε ανάποδα, / οι θάλασσες βγήκαν στη στεριά / και οι οροσειρές μετακινήθηκαν, / τι απέγινε η περίφημη τάξη σου;» με τους πρώτους στίχους από τον «Ειδήμονα του χάους» του Ουάλας Στήβενς: «Α. Μια βίαιη τάξη είναι αταξία∙ και /Β. Μια μεγάλη αταξία είναι μια τάξη, Αυτά /Τα δύο πράγματα είναι ένα. (Απ΄ τις σελίδες των / εικονογραφήσεων)» [3]. Η δε διαδοχή των ημερών προσομοιάζει με μιαν επαναστροφή προς τη γέννηση, με μιαν ανακατάκτηση των διαφόρων σταδίων της προσφιλούς ύπαρξης που χάθηκε σωματικά: ήτοι ο θάνατος, η ζωή, ο πόνος και η γέννηση θα ήταν οι στιγμές αυτής της εκ νέου αποκτημένης ανάπτυξης –ή μήπως πρόκειται για μιαν άλλη ζωή, η οποία γεννιέται από τα ερείπια του θανάτου, θα αναρωτηθεί εν προκειμένω μαζί μας, και δικαίως θαρρώ, ο Εμίλ Σιοράν. Ο δεδομένος ελεγειακός τόνος του Νίκου Λάζαρη παραπέμπει εξ ορισμού στο ευρύτερο πλαίσιο των συναφών αφορισμών. Οι συσχετίσεις προβάλλουν αβίαστα το γενικότερο θεματικό πεδίο. Η συναντίληψη είναι εν προκειμένω σαφής. Οι δομές του πένθους συγκλίνουν στον καθαρά σημασιολογικό χώρο, Έστω ένα παράδειγμα από την παρακαταθήκη των Ελεγειών του Ράινερ Μαρία Ρίλκε: «Wollen es werden – Wem es geben?Am liebsten / alles behalten fur immer…Ach, in den andern Bezug / wehe, was nimmt man hinüber? Nicht das Anschaun, / das hier / langsam erlernte, und kein hier Ereignetes. Keins./Also die Schmerzen» [4].Διαπιστώνω ότι ήδη η έγκυρη κριτική έχει αξιολογήσει με ιδιαίτερη προσοχή το παρόν έργο. Παραθέτω τα εξής ενδεικτικά σχόλια: «Αναμφίβολα, με τον Σκοτεινό καθρέφτη του Νίκου Λάζαρη ανατρέχει η σκέψη μας στα αττικά επιτύμβια ποιήματα της Παλατινής Ανθολογίας, μόνο που τα είκοσι τρία ποιήματα της συλλογής γράφτηκαν σύμφωνα με τις επιταγές της σύγχρονης ποιητικής, που διακρίνεται για την έκτασή της και της οποίας η γλώσσα μάς χαρίζει ποικίλα συναισθήματα που προκαλεί η απώλεια της ανθρώπινης παρουσίας. Στην ελεγειακή αυτή σύνθεση ο Χρόνος διίσταται στο Τότε (πάλλουσα ζωή) και στο Τώρα (Θάνατος, Απώλεια, Συντριβή). Δεν είναι επίσης τυχαίο που με τη σκιά αρχίζει η συλλογή (θα είσαι τώρα μια σκιά) και στη σκιά καταλήγει (Σου άρεσε να ζεις στη σκιά) – όλη η σύνθεση είναι καταγραφή αυτής της σκιάς σε όλες της τις διακυμάνσεις. Σίγουρα, ένα σπουδαίο έργο άκρατου λυρισμού (αυτό που θαυμάζει κανείς στην κατάθεση αυτής της ποίησης είναι οι συγκλονιστικές παρομοιώσεις), όπου πρωτοστατεί η νοσταλγική τρυφερότητα, συλλογή που δέχεται ποικίλες ερμηνείες, υπό το κράτος μιας σπάνιας αισθητικής που μόνο ένας ικανός και εμβριθής ποιητής και κριτικός μπορεί να κατέχει. Γράφοντας το κείμενο αυτό, ως ελάχιστη προσφορά προς τον Σκοτεινό καθρέφτη, ο νους μας, συνειρμικά ανατρέχει στον επίλογο από το εξαιρετικό κείμενο «Ομίχλη», του σπουδαίου πεζογράφου μας, του Γιώργου Ιωάννου, από τη Μόνη κληρονομιά, Κέδρος 1974: «Tα μεγάλα βάσανα κατασταλάζουνε σιγά σιγά στο κορμί και διοχετεύονται απ’ τα πόδια στο υγρό χώμα». Το έργο του Νίκου Λάζαρη είναι απόδειξη πως τα μεγάλα βάσανα δημιουργούν όντως σπουδαία τέχνη, άξια να σταθεί δίπλα στα σημαντικά έργα της λογοτεχνίας μας» [5].
Ο αδελφός που έφυγε είναι ο απαραίτητος Άλλος της ποιητικής τεκμηρίωσης. Και στον βαθμό που η ουσία της επιθυμίας του εγώ είναι η επιθυμία αυτού ακριβώς του Άλλου, τότε η γραφή καλείται να συνταυτίσει σε ένα ομιλούν τα δύο πρόσωπα. Η στιχική πολιτική συνιστά μιαν ακριβοδίκαιη αποστολή διάσωσης. Εξ ου και οι εξαιρετικά γόνιμες ωσμώσεις του λόγου με την καθαρά ερωτική-σεξουαλική δράση των υποκειμένων. Η κατάφαση στη ζωή παραμένει η κραταιά προοπτική. Ικανή να αποπειραθεί μια παρεμβολή τροχοπέδης, προσωρινή έστω, στην αδυσώπητη επέλαση του ορμεμφύτου προς θάνατον.
Κοντολογίς, ο Σκοτεινός καθρέφτης με την υποδειγματική οικονομία που εφαρμόζει με κάθε αυστηρότητα και με την άψογη χρήση, εκτός των άλλων, των στοιχείων της μεταφοράς αποτελεί ανοικτό σχολείο μελέτης των λυσιτελών εμπεδώσεων της ποιητικής λέξης.
Σημειώσεις
1. «αλλά ο νους είναι αληθής όχι πάντοτε, αλλ΄ όταν σκέπτεται αυτό που είναι, σύμφωνα μ΄ αυτό που ήταν να είναι, και όχι όταν σκέπτεται κάτι άλλο για κάτι άλλο»
2. Χέγκελ, Φιλοσοφία του Νου, πρόλογος-μετάφραση-σχόλια: Γιώργος Φαράκλας, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 2007.
3. Ουάλας Στήβενς, Ποιήματα (1913-1957), εισαγωγή, μετάφραση, επίμετρο: Πέτρος Γκολίτσης, εκδ. Ρώμη, 2019.
4. «Να γίνουμε αυτό. Να το δώσουμε πού; Καλύτερα / να τα φυλάξουμε όλα για πάντα…Ομοίως, αλίμονο σάμπως και / τι θα κρατήσεις μαζί σου αντίπερα; Μήπως τη θέαση, που / τόσο δύσκολα / μάθαμε εδώ, ή μήπως κάποιο συμβάν του εδώ; Τίποτε. / Άρα τους πόνους», από την «Ένατη Ελεγεία»: Ράινερ Μαρία Ρίλκε: Οι Ελεγείες του Ντουίνο, μετάφραση, σχόλια, επίμετρο: Μαρία Τοπάλη, εκδ. Πατάκη, 2011.
5. Γεράσιμος Δενδρινός, ιστότοπος Fractal, 12.4.2023.
⸙⸙⸙
Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.
https://frear.gr/?p=35162&fbclid=IwAR0AOUcAwr1en6ArozlZmkitij5NNoNvGQWfi1mdO_cSOaQRL20Zh6hJX48
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου