Βιβλιοκριτική «Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» (Κέδρος 2022)

Ακριβού Ίνα

Βιβλιοκριτική «Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» (Κέδρος 2022)

 

Αν κάποιος ισχυρίζεται ότι τα πρωινά της Κυριακής ενδείκνυνται μόνο για παρουσιάσεις παιδικών βιβλίων πλανάται οικτρά, μιας και η παρουσίαση του μυθιστορήματος της Αγλαΐας Μπλιούμη με τίτλο

«Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα», την Κυριακή πρωί, 28.01.2024 στην αίθουσα του Παρθεναγωγείου στο Βαρόσι, ήταν κατάμεστη και η εκδήλωση στέφθηκε κατά κοινή ομολογία από μεγάλη επιτυχία. Η επιτυχία αυτή μας κάνει να αναλογιστούμε ξανά την ταυτότητα της Έδεσσας: μια πόλη-αποστολέας πολλών μεταναστών στη Γερμανία και για αυτό το μυθιστόρημα ήταν αδύνατο να μην μιλήσει στις καρδιές τόσων πολιτών της πόλης.

Η θεματολογία του βιβλίου, όπως γίνεται εύκολα κατανοητό από τον τίτλο του, αφορά τη μετανάστευση. Όμως δε μένει εκεί, πολλές οι καινοτομίες του βιβλίου: ίσως να είναι το πρώτο ελληνικό μυθιστόρημα που εστιάζει όχι στην πρώτη, αλλά στη δεύτερη γενιά μεταναστών στη Γερμανία και κατά συνέπεια μετατοπίζει τη θεματική από ζητήματα νόστου και ξεριζωμού σε ζητήματα διαπολιτισμικότητας, διγλωσσίας και διπλών ταυτοτήτων. Επίσης αναμοχλεύει το παρελθόν με αποτέλεσμα να καταγράφει άγνωστες πτυχές της ιστορίας, με άλλα λόγια πτυχές της καθημερινότητας που δε βρήκαν χώρο στα επίσημα κατάστιχα της ιστορικής γραφής, έγιναν όμως προφορική μνήμη και για αυτό είναι τόσο σημαντικές στη συγκρότηση της συλλογικής μας ταυτότητας. Ενδεικτικά αξίζει να αναφέρουμε ότι αυτές οι άγνωστες πτυχές της Ιστορίας αφορούν στο βιβλίο της Μπλιούμη μεταξύ άλλων ιστορίες από την Μικρασιατική καταστροφή, τη γερμανική και βουλγαρική Κατοχή, το παιδομάζωμα κατά τον εμφύλιο, εθνοτικούς μικροανταγωνισμούς μεταξύ των προσφύγων στην Μακεδονία, την Αντίσταση των Ελλήνων της Γερμανίας κατά της χούντας κ.ά.

Όπως ανέφερε και η ίδια κατά την ζωηρή συζήτηση που ακολούθησε, το βιβλίο της εντάσσεται μεν στην μεταναστευτική λογοτεχνία, όμως μέσα από το παράδειγμα της μετανάστευσης επιχειρεί τον αναστοχασμό ως προς την νεοελληνική ταυτότητα «Τι είναι η ελληνικότητα» και «ποια χαρακτηριστικά μας κάνουν Έλληνες;» είναι τα κεντρικά ερωτήματα που στηρίζουν την επαναδιαπραγμάτευση της ελληνικής ταυτότητας. Αυτός όμως είναι και ο λόγος που επιχειρείται η «εξόρυξη» του ιστορικού παρελθόντος, διότι η αναζήτηση της συλλογικής ταυτότητας δεν μπορεί παρά να μην συμπορεύεται με την αναζήτηση του συλλογικού παρελθόντος.

Το κέντρο βάρος του μυθιστορήματος δίνεται, όπως ήδη σημειώσαμε, στη ζωή της δεύτερης γενιάς μεταναστών στη Γερμανία και την συνακόλουθη παλιννόστηση στην Ελλάδα. Μέσα από την προσποιητή αφέλεια ενός παιδιού δίνεται το πανόραμα της γερμανικής κοινωνίας κατά τις δεκαετίες 1970 και 1980 καυτηριάζοντας τον αθέατο ρατσισμό της καθημερινής ζωής υπό την μορφή πολλαπλού μπούλιγκ: τόσο των συμμαθητών απέναντι στο αλλοδαπό «ελληνάκι» όσο και των γερμανών δασκάλων απέναντί του, ενώ τίθενται υπό συζήτηση πρακτικές του ελληνικού σχολείου που αντιβαίνουν στον θεσμοθετημένο διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας, όπως είναι ο αγιασμός και η συλλογική προσευχή που γίνονταν κρυφά. Βεβαίως η Μπλιούμη δε φείδεται καυστικών περιγραφών και παρατηρήσεων που αφορούν τον αθέατο ρατσισμό μετά την παλιννόστηση επίσης και στην Ελλάδα.

Παρόλα αυτά δεν είναι ένα μυθιστόρημα με μοτίβα «ανάμεσα σε δύο πατρίδες». Κάθε άλλο, γιατί μέσα από τα διαπολιτισμικά στοιχεία του επιχειρηματολογεί υπέρ της υπέρβασης τέτοιων διπολικών σχημάτων και τονίζει την ευεργετική επίδραση την μεταναστευτικής εμπειρίας για τη συγκρότηση της ταυτότητας του υποκειμένου. Τρανταχτό παράδειγμα είναι η συχνή χρήση της διγλωσσίας σε όλο το βιβλίο, αφού γερμανικές λέξεις και εκφράσεις πλέκονται μεν συχνά με τον υπόλοιπο μύθο, δύνανται δε να αποκωδικοποιηθούν από τον Έλληνα αναγνώστη που δεν κατέχει τη γερμανική γλώσσα, με αποτέλεσμα να προσφέρεται μια διάχυτη αίσθηση διαπολιτισμικότητας. Η διπλή ταυτότητα της δεύτερης γενιάς συμπυκνώνεται στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου: «Εγώ κι εσύ είμαστε υβρίδια, το ξέρεις;» είπε αναστενάζοντας η Σέβγκι […].  Έχουμε κώδικες από τον έναν πολιτισμό, έχουμε κώδικες από τον άλλον, πολλές φορές τους αναγνωρίζουμε και άλλες φορές μπουρδουκλώνονται και πλέκονται, ώστε να μην ξέρουμε πια ποιος κώδικας ανήκει πού. Εγώ κι εσύ είμαστε υβρίδια, το ξέρεις;» να της θυμίζει η Σέβγκι σχεδόν σε κάθε τους συνάντηση».

Τελειώνοντας οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι η διαπολιτισμικότητα συμπορεύεται με μια πετυχημένη αισθητική γλώσσα, αφού όλο το μυθιστόρημα έχει μια πολύ προσωπική, ιδιαίτερη γραφή που υποδηλώνει τις ποιητικές καταβολές της Μπλιούμη. Ας τελειώσουμε λοιπόν με τους στίχους του οπισθόφυλλου που αναμφισβήτητα επικυρώνουν με τον καλύτερο τρόπο τον παραπάνω ισχυρισμό:

«Το πεπρωμένο της ρωμιοσύνης είναι η διασπορά της. Εμείς απλώς βουτάμε στη θάλασσα και ξεριζώνουμε τις ρίζες του βυθού».