Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
Σωτήρης Πατατζής «Ο Ανέστος γυρεύει την ευτυχία», επιλογή διηγημάτων, επιμέλεια, επίμετρο: Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης και Δημήτρης Χριστόπουλος, πρόλογος: Φώτος Λαμπρινός, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2023
Ο Σωτήρης Πατατζής (1914-1991) είναι ένας από τους πρώτους μεταπολεμικούς πεζογράφους οι οποίοι έσπευσαν να αναδείξουν την Κατοχή και τον Εμφύλιο σε κεντρικά ζητούμενα της θεματογραφίας τους. Πριν από την επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος, ο Πατατζής έδειξε, τόσο με τις συλλογές διηγημάτων του «Ματωμένα χρόνια» (1946), «Νεράιδα του βυθού» (1952) και «Χαμένος παράδεισος» (1965) όσο και με το μυθιστόρημά του «Μεθυσμένη πολιτεία» (1948), την προσήλωσή του στο πνεύμα της εποχής, συνταιριάζοντας την πίστη του στη δυνατότητα μιας άλλης κοινωνίας με την απογοήτευση η οποία προέκυψε από τις ιδεολογικές του διαψεύσεις.
Με το μοναδικό μεταπολιτευτικό του μυθιστόρημα «Πένθιμο εμβατήριο» (1978), το οποίο θα ακολουθήσει η συλλογή διηγημάτων «Στο χάος» (1980), ο Πατατζής θα στραφεί κατά του κομματικού αλάθητου της Αριστεράς, θα ενισχύσει τις αντιρρήσεις που είχε εκφράσει από πολύ νωρίς για το σταλινικό φαινόμενο και θα διηγηθεί μια ιστορία πολιτικών και ιδεολογικών εκκαθαρίσεων η οποία θυμίζει σε αρκετά σημεία το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου. Διάχυτα στην ατμόσφαιρα του Πένθιμου εμβατηρίου είναι τρία στοιχεία: ο θυμός για τα πεπραγμένα του Κόμματος, η ασφυξία εξαιτίας της απουσίας οποιασδήποτε διεξόδου, αλλά και η έντονη ειρωνεία για τον τρόπο με τον οποίο εξυφάνθηκε όλο αυτό το δράμα, που κινδυνεύει πλέον ανά πάσα στιγμή να μεταμορφωθεί σε άγρια, μαύρη κωμωδία. Η ποιητικότητα της γραφής του Πατατζή, ποιητικότητα από την οποία δεν λείπει ένα κλίμα λογικής υπέρβασης και παραμυθιού, συνταιριάζεται γόνιμα με τον εδραία εφαρμοσμένο ρεαλισμό του και οδηγεί σε μια σύνθεση η οποία ως σύνολο δεν κόβει ποτέ τους δεσμούς με τα μέρη του.
Η απήχηση της ανθολόγησης στις μέρες μας
Η ανθολόγηση των διηγημάτων του Πατατζή, με βάση τις τέσσερις συλλογές του, από τον Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη και τον Δημήτρη Χριστόπουλο διαθέτει την αρετή ότι παρουσιάζει, μετά την επιλεκτική περιδιάβαση σε ένα σχετικά εκτεταμένο υλικό, κείμενα ικανά να αποκαλύψουν ξεκάθαρα το διηγηματογραφικό του στίγμα, αποδεικνύοντας εκ παραλλήλου ανεμπόδιστα τις ικανότητες, το εύρος και την αντοχή της γραφής του. Με τα επιλεγόμενά τους, οι ανθολόγοι διαγράφουν σφαιρικά την τροχιά την οποία διέγραψε ο Πατατζής ως διηγηματογράφος μα και ως μυθιστοριογράφος, υπογραμμίζοντας την ιστορική σημασία της, που όπως σύντομα θα δούμε δεν είναι μόνο ιστορική, αλλά και σύγχρονη, υπό την έννοια πως τα διηγήματά του, φτάνοντας τώρα σε ένα πλατύτερο, σίγουρα καινούργιο κοινό (κατά πάσα πιθανότητα και νεανικό) έχουν πολλά να πουν και να ομολογήσουν.
Κι ας έμεινε ο Πατατζής κάπως στο περιθώριο του καιρού του, κι ας μην έχει συμπεριληφθεί ακόμη στον κατάλογο με τα ευρέως αναγνωρισμένα κεφάλαια της πεζογραφίας της γενιάς του, στο γραμματολογικό πλαίσιο της πορείας των μεταπολεμικών πεζογράφων από τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες μέχρι και τη μεταπολίτευση.
Ιδεολογικές διαψεύσεις και λογοτεχνικές αλλαγές
Αν η πρώτη συλλογή διηγημάτων του Πατατζή έχει όντως να επιδείξει μόνο το ιστορικό της βάρος, ως ένα κρίσιμο και διακεκριμένο κομμάτι της λογοτεχνίας της Αντίστασης, όπου, ωστόσο, ο Πατατζής αποφεύγει εκ συστήματος να δώσει τον λόγο στον ιδανισμό και στην ηρωική έξαρση και εξύμνηση, προτιμώντας τις χαμηλές πτήσεις της Ιστορίας και την καθημερινότητα, με τη δεύτερη συλλογή, και πρωτίστως με τις δύο επόμενες, είναι πιθανόν να οδηγείται ο συγγραφέας μέχρι και τον μηδενισμό, προχωρώντας ταυτοχρόνως σε πρωτότυπες επεξεργασίες της μορφής και των δομικών στοιχείων της κατασκευής και της σύνθεσης των διηγημάτων.
Εύστοχα οι ανθολόγοι ξεκινούν, προκειμένου να ορίσουν το σχήμα της διαδρομής των διηγημάτων του Πατατζή μέσα στον χρόνο, από μια φράση του αυτοβιογραφικού πρωταγωνιστή στο διήγημα «Ο δόκτορας», από την ακροτελεύτια συλλογή «Στο χάος»: «Τελικά, κύριε ανακριτά, όλων των ανθρώπων η ζωή είναι μια τριλογία: Αρχίζει με την τραγωδία της αθωότητας, συνεχίζεται με την τραγωδία της αμφιβολίας και καταλήγει στην τραγωδία του χάους. Εκεί είμαι τώρα εγώ: Στο χάος». Το άνυσμα που περιγράφει ο ήρωας για τον βίο του είναι και το άνυσμα το οποίο ακολουθεί η διηγηματογραφία του Πατατζή: από την αθωότητα και τη λογοτεχνία της Αντίστασης προς ένα ενδιάμεσο στάδιο απεμπλοκής και προς την αμφιβολία, και από εκεί προς το χάος της ωριμότητας. Περιττό να πω εδώ πως συζητάμε για δύο διαδρομές μαζί: για τη διαδρομή της αριστερής ιδεολογίας του Πατατζή και για τη διαδρομή που συνοδοιπορεί με τις εσωτερικές αλλαγές στις κατευθύνσεις της διηγηματογραφίας του – από την άδολη πίστη στη θεμελίωση ενός πρωτόφαντου κόσμου και την κατοπινή διάψευσή της μέχρι την τελική περιδίνηση στο κενό και από τον ρεαλισμό (αν είναι να μιλήσουμε με λογοτεχνικούς όρους) και από τις αναφορές στο συλλογικό και στη σιδερένια θέληση της Ιστορίας μέχρι την ποιητική του ατομικού και της ιδιωτικότητας, για να καταλήξουμε (για να καταλήξει ο Πατατζής) σε ένα περιβάλλον ελεύθερης πτώσης: όπως στον Δόκτορα, όπου είτε επικρατεί μια γραμμή θεάτρου του παραλόγου και σύμφυρσης των πιο διαφορετικών θεματικών στοιχείων και ονομάτων είτε κυριαρχεί η συγκατοίκηση του υψηλού με το χαμηλό και του σοβαρού με το αστείο και το γελοίο σε ένα ηθελημένα άναρχο και αποσυντονισμένο πεδίο. Κι αν στο πεδίο αυτό ανιχνεύουμε εικόνες και τεχνικές μιας πεζογραφίας η οποία δεν έχει να ζηλέψει το παραμικρό από τη σημερινή, στα «Ο Ανέστος γυρεύει την ευτυχία», «Ο Ανανίας», «Κάιζερ!, Κάιζερ!», «Αηδονοφωνές» (από τον Χαμένο Παράδεισο) και στο «Ο Καπετάν Αϊτός», όπως και στο προειρημένο «Ο δόκτορας» (από το «Στο χάος»), βλέπουμε να ζωντανεύουν ιστορίες φαντασμάτων που λυτρώνουν από τον τρόμο της πραγματικότητας, στιγμιότυπα τρέλας, παράνοιας και παραίτησης τα οποία βιώνουν στο φως της ημέρας (και εν αιθρία) οι πρωταγωνιστές, καταστάσεις υπονόμευσης ή και κατακρήμνισης της οιασδήποτε αίσθησης ισχύος και βεβαιότητας, παραβολές για τη βία, για τα λάθη, αλλά και για τη μακρά παράδοση λαθολογίας της Αριστεράς, καθώς και αποκαθηλώσεις που γελοιοποιούν το αγωνιστικό πνεύμα του παρελθόντος.
Το ζήτημα με την πιθανή πρόσληψη του Πατατζή από τον κοινωνικοπολιτικό και τον λογοτεχνικό περίγυρο του αιώνα μας δεν είναι βεβαίως τόσο τα ιστορικά αδιέξοδα της Αριστεράς, όσο το ότι μπορούμε άνετα να μεταφράσουμε και να ενοφθαλμίσουμε παρόμοια αδιέξοδα σε μια προβληματική της υπαρξιακής κούρασης και της κοινωνικής εξουθένωσης, όπως την συναντάμε σε πεζά και διηγήματα της ελληνικής και της ξένης λογοτεχνίας, όπως γεννιέται καθημερινά τριγύρω μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου