γράφει ο Δημήτρης Φύσσας
Συγκριτική παρουσίαση τριών βιβλίων (αλφαβητικά, με βάση το συγγραφέα) για τη λεγόμενη «Ηρωική Πορεία Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης» του 1948
Αντώνης Γιανακός, «Η φύλακας του αρχείου», μυθιστόρημα. «Κέδρος», Αθήνα 2021. Πρόκειται για μυθιστόρημα, με κεντρικό θέμα το τμήμα του αρχείου του ΚΚΕ που πήραν από τα γραφεία του κόμματος στο Βουκουρέστι τα στελέχη τα οποία, μετά τη διάσπαση του 1968, δημιούργησαν το ΚΚΕ εσωτερικού. (Το αρχείο αυτό, μετά από πολλές περιπέτειες, σήμερα υπάρχει στα ΑΣΚΙ ανοιχτό σε όλον τον κόσμο, ενώ ό,τι απόμεινε στο ΚΚΕ είναι καταχωνιασμένο στα υπόγεια του Περισσού και η πρόσβασή του επιτυγχάνεται μόνο με έγκριση του κομματικού ιερατείου). Ίσως να φαίνεται στρυφνό και/ή ξερό όπως το γράφω, μα δεν είναι. Γιατί, για να μας μιλήσει ο συγγραφέας για το αρχείο, βάζει μια σημερινή ερευνήτρια να ψάχνει το θέμα σήμερα στα ΑΣΚΙ, ερευνώντας την ερωτική ιστορία ενός γιατρού και μιας κοπέλας (Μαρία), που γνωρίζονται το 1936, χωρίζουν για μια δωδεκαετία και ξανασυναντιούνται στο Δημοκρατικό Στρατό το 1948, εκείνος σα γιατρός (με πρότυπο το γνωστό αντάρτη χειρουργό Γιώργη Τζαμαλούκα) κι αυτή σα μαχήτρια. Μετά τη νίκη του Εθνικού Στρατού στον Εμφύλιο, η ηρωίδα μπλέκεται στο μηχανισμό του ΚΚΕ στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού και ταυτίζει τελικά την τύχη της με το Θόδωρο Παπαναγιώτου (Αλέκο), πραγματικό φύλακα του κομματικού αρχείου στην αληθινή ζωή. Εμείς παρακολουθούμε ταυτόχρονα τις τοτινές αλλοπρόσαλλες παλινωδίες του ζαχαριαδικού ΚΚΕ, καθώς οι ήρωες συνειδητοποιούν σταδιακά σε ποια μέγγενη έχουν πιαστεί, αλλά και τη ζωή της νεαρής ερευνήτριας στη σύγχρονη Αθήνα της κρίσης, καθώς ανασυνθέτει τις ζωές του παλιού ζευγαριού– με ορισμένες συγγραφικές συμπτώσεις και ημιαναμενόμενες εκπλήξεις.
Εδώ μάς ενδιαφέρει ιδιαίτερα το κεφάλαιο 4, τιτλοφορούμενο «Πορεία θανάτου». Στην αληθινή ζωή, πρόκειται για μια επίπονη πορεία 1.200 – 1.500 περίπου, κατά βάση βίαια επιστρατευμένων από το Δημοκρατικό Στρατό, νεαρών ατόμων (προέλευση: Φθιώτιδα, Φωκίδα, Ευρυτανία, νομός Καρδίτσας και στην πορεία νομός Λάρισας) το Φλεβάρη – Μάρτη του 1948, που ξεκίνησε από τη Βράχα Ευρυτανίας με επικεφαλής τον αντιστράτηγο Γιώργη Βοντίτσο – Γούσια και επιτελάρχη τον ταξίαρχο Γιώργο Γεωργιάδη, για να καταλήξει με διαιρέσεις και ξανασμιξίματα στο Γράμμο (με πορεία όχι απευθείας βορινή, μέσω Πίνδου, μα τεθλασμένη, μέσα από βουνά, τον κάμπο της Θεσσαλίας, τη λίμνη Κάρλα, τον Πηνειό, τα παράλια του Αιγαίου, τον Αλιάκμονα κλπ) έχοντας χάσει –ανάλογα με την πηγή– από το 60% μέχρι το 75% των κοριτσιών και αγοριών της φάλαγγας, από παραδειγματικές εκτελέσεις, ενέδρες και μάχες με το στρατό, κρυοπαγήματα, πνιγμούς, λιποταξίες, αιχμαλωσίες, αεροπορικές επιδρομές, κανονιοβολισμούς από πολεμικό πλοίο και πείνα. Το γεγονός είναι γνωστό στην κομματική αργκό σαν «Ηρωική Πορεία Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης». Η Μαρία, στην ένοπλη περιφρούρηση της πορείας, φρίττει με τις αναγκαστικές στρατολογίες και το σφαγείο που επακολουθεί, στο οποίο μετέχει φυλάγοντας τούς βίαια στρατολογημένους και ταυτόχρονα πολεμώντας. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα κεφάλαια του βιβλίου.
Το μυθιστόρημα είναι καλογραμμένο, υποστηριζόμενο από Επισημειώσεις, κατάλογο διπλών τοπωνυμίων (π.χ. σλάβικο – επίσημο ελληνικό) και με βιογραφικά ιστορικών προσώπων που παρεμβάλλονται στη δράση. Αξίζει να διαβαστεί. Μόνο ελάττωμα, που το βλέπω συνέχεια να εξαπλώνεται στις νεότερες εκδόσεις: η απουσία πίνακα περιεχομένων.
Βασίλης Σάνδρης, «Πορεία θανάτου. Μια δραματική ιστορία στη δίνη του ελληνικού εμφυλίου, μέσα από τις εμπειρίες αυτοπτών μαρτύρων». «Επίκεντρο», Θεσσαλονίκη 2018.
Το βιβλίο του Σάνδρη είναι μια υποδειγματική ιστορική έρευνα, που αξίζει στο τραγικό γεγονός το οποίο υπηρετεί. Ήδη ο υπότιτλος προσανατολίζει τον αναγνώστη: «Μια δραματική ιστορία κλπ». Διαιρεμένο σε δέκα κεφάλαια (δύο εισαγωγικά: το πρώτο για τις γραπτές πηγές και τις συλλεγμένες μαρτυρίες και τον τρόπο εργασίας του ερευνητή συγγραφέα∙ το δεύτερο για τον τρόπο στρατολόγησης και την εκπαίδευση των νεοστρατολογημένων∙ και οχτώ χρονολογικά, που παρακολουθούν τη φάλαγγα από το σχηματισμό και το ξεκίνημά της, την άφιξή της στα Πιέρια, όπου συγχωνεύτηκε με μάχιμα τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού και την κατά τμήματα κατάληξή τους στο Γράμμο) και υποστηριγμένο από εξαιρετικό βοηθητικό υλικό (μετριόφρων πρόλογος, ακρωνύμια, λεπτομερείς χάρτες, πίνακες μαρτύρων με τις ιδιότητές τους, ακρωνύμια, φωτογραφίες, μετεωρολογικά δελτία της εποχής, διαφορετικές εκδοχές πορείας για τμήματα της φάλαγγας, ένα εξαιρετικό χρονολόγιο μέρα τη μέρα, ευρετήριο ονομάτων κλπ), το βιβλίο αυτό, καρπός πολύχρονης εργασίας ενός ερασιτέχνη (ο Σάνδρης, Λαμία 1947, είναι γιατρός) βάζει τα γυαλιά στους επαγγελματίες ιστορικούς.
Στηριγμένο σε πλούσιο υλικό πρωτογενούς Προφορικής Ιστορίας των «αφανών» δε μένει εκεί, στην απλή απομαγνητοφωνημένη καταγραφή, μα το συνθέτει και το οργανώνει χρονολογικά, έτσι που οι μαρτυρίες «σπάζουν» κατανεμημένες μέσα στην εξέλιξη των γεγονότων και οι πηγές κρίνονται/αξιολογούνται ανάλογα. Όποιος θέλει να πληροφορηθεί όσο πιστότερα τι πραγματικά έγινε στη δήθεν «ηρωική» αυτή πορεία, πρέπει να διαβάσει το βιβλίο του Σάνδρη.
Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης, «Το χιόνι των Αγράφων». Μυθιστόρημα. «Κίχλη», Αθήνα 2021. Σπονδυλωτό μυθιστόρημα, με αντικείμενο ακριβώς την πορεία της Ταξιαρχίας Αόπλων της Ρούμελης, αποτελούμενο από έξι μεγάλα κεφάλαια, με επικέντρωση της τριτοπρόσωπης αφήγησης σε άλλο κάθε φορά πρόσωπο. Ξεκινάει από το σχηματισμό της ταξιαρχίας στα έμπεδα της Βράχας και καταλήγει στην εκτέλεση του επιτελάρχη Γεωργιάδη, που τον είχε βάλει στο μάτι από παλιά ο έξαλλος, εμπαθής, καλοπερασάκιας, ευθυνόφοβος και μάλλον ανίκανος Γούσιας και τον παρουσίασε ως υπεύθυνο για το καταστροφικό ποσοστό απωλειών στην πορεία και πολλά άλλα, ως εξιλαστήριο θύμα, εκτέλεση που έγινε βέβαια αργότερα. Κεντρική θέση έχει το ασταμάτητο χιόνι, που συνέβαλε πολύ στις απώλειες των πορευομένων κι έδωσε τον τίτλο στο βιβλίο.
Ενώ όμως το πρωτογενές υλικό που έχει στα χέρια του είναι εξαιρετικό (οφειλές δεν αναφέρονται), ο Χατζημωυσιάδης δεν καταφέρνει να το μεταπλάσει σε σημαντικό μυθιστόρημα για ένα και μόνο λόγο: το γράψιμό του έχει πολλές παραχωρήσεις στον υπερσυναισθηματισμό, την απλοϊκότητα και την επεξηγηματικότητα. Θα μπορούσα να πω πολλά παραδείγματα, μα δεν έχει νόημα, σχεδόν κάθε σελίδα, μαζί με τα καλογραμμένα της κομμάτια, πάσχει από τέτοια ελαττώματα. Κι έτσι, ενώ συμβαίνει να συμφωνώ πλήρως με το «ιδεολογικό», ας το πω έτσι, υπόβαθρο του βιβλίου (π.χ. καταγγελία της «λευκής τρομοκρατίας», αφενός, και του ζαχαριαδικού τυχοδιωκτισμού, μέρος του οποίου είναι και ο «Αρχηγός» Γούσιας, αφετέρου), βρίσκω μέτριο και όχι αξιοσημείωτο το αποτέλεσμα. Και είναι κρίμα γιατί, ενώ πρόκειται για ένα από τα χειρότερα γεγονότα του Εμφυλίου, λογοτεχνικά αποτελούσε παρθένο έδαφος. Κι ακόμα αποτελεί.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου