Τα κόμικς του κυρίου Γραμματόπουλου

Περικλής Κουλιφέτης  

Στη μνήμη των 20 χρόνων από τον θάνατο του μεγάλου εικαστικού και δασκάλου Κώστα Γραμματόπουλου, το Καρέ Καρέ προβάλλει το έργο του για την 9η Τέχνη. Ζωγράφος, εικονογράφος, καθηγητής και πρύτανης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, πρωτοπόρος και ρηξικέλευθος χαράκτης, ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003) ήταν αναμφίβολα μια μεγάλη και πολυσχιδής

προσωπικότητα της νεοελληνικής Τέχνης. Λαϊκός και προσιτός, καθώς γενιές Ελλήνων μεγάλωσαν με τις εικόνες που δημιούργησε για το περίφημο Αλφαβητάριο «Τα Καλά Παιδιά», αριστερός μέσα από τις δράσεις και τις αφίσες του για το ΕΑΜ και ταυτόχρονα εθνικός με τον ελληνοκεντρισμό των έργων του. Πολλά έχουν γραφτεί για εκείνον, μία όμως μικρή και ξεχωριστή γωνιά του έργου του έχει ελαφρώς περάσει στην αφάνεια: τα κόμικς του! Συγκαταλέγονται -ή τσουβαλιάζονται- στον τομέα των εικονογραφήσεών του. Με τη σύγχρονη συζήτηση και μελέτη πάνω στα κόμικς, οφείλουμε να τα δούμε με άλλη οπτική, μιας και η εικονογράφηση ενός βιβλίου και ο σχεδιασμός ενός κόμικς αποτελούν δύο διαφορετικές μορφές Τέχνης με δικό τους λεξιλόγιο. Εξάλλου, ένας παρατηρητικός αναγνώστης θα αντιληφθεί πως με τον ζήλο που προσέγγισε τα εν λόγω κόμικς ο καλλιτέχνης πρέπει να είχε καταλάβει τη διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές τέχνες. Μα για ποια κόμικς μιλάμε; Αν και λίγα στον αριθμό, ο Κώστας Γραμματόπουλος σχεδίασε κάποια από τα πρώτα τεύχη της ελληνικής σειράς των Κλασικών Εικονογραφημένων σε σενάρια του μεγάλου Βασίλη Ρώτα. Το 1951, οι αδελφοί Πεχλιβανίδη με την εκδοτική τους «Ατλαντίς» φέρνουν στα ελληνικά περίπτερα τα αμερικανικά «Κλασικά Εικονογραφημένα». Τα κόμικς αυτά, παρά το κυνήγι μαγισσών που τα υποδέχτηκε, γίνονταν ανάρπαστα. Οι μεταφράσεις των κειμένων από λογοτέχνες/υποστηρικτές της δημοτικής και λαϊκής έκφρασης όπως ο Ρώτας και η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη κάνουν τη γλώσσα τους πιο απολαυστική και προσιτή στον φτωχό παιδόκοσμο του ’50. Το 1953, οι εκδότες αποφασίζουν μια νέα κατεύθυνση για τη σειρά: τη σειρά τευχών «Από την Μυθολογία και την Ιστορία της Ελλάδος», με πρωτότυπα σενάρια των μεταφραστών της σειράς, εικονογραφημένα από Ελληνες καλλιτέχνες και βασισμένα στο ελληνικό εθνικό αφήγημα. Θα ήταν η πρώτη μεγάλη ελληνική σειρά κόμικς. Εκείνον τον χρόνο, ο 37χρονος Γραμματόπουλος ήταν ένας πετυχημένος χαράκτης και εικονογράφος, βραβευμένος για την εικονογράφηση του Αλφαβηταρίου «Τα Καλά Παιδιά» και άρτι παντρεμένος με την Αλκμήνη Νικολαΐδου. O βιοπορισμός -πόσο μάλλον για έναν νιόπαντρο- θα στάθηκε κίνητρο για να εργαστεί στα «Κλασικά». Ο πολιτικός προσανατολισμός του μπορεί επίσης να έπαιξε ρόλο, μιας και οι υπόλοιποι καλλιτέχνες που κλήθηκαν πρώτοι στα «Κλασικά» (Ζήσης, Καστανάκης, Μποστ) ήταν ως επί το πλείστον, όπως και οι συγγραφείς τους, αριστεροί. Δεν αποκλείεται, επιπλέον, ο Γραμματόπουλος να γνωριζόταν ήδη με τον Ρώτα και τη Μαυροειδή από την Αντίσταση. Κι έτσι, βρέθηκε να είναι σχεδιαστής του ιστορικού πρώτου τεύχους των ελληνικών «Κλασικών Εικονογραφημένων», που κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του 1953, του «Περσέας και Ανδρομέδα» σε κείμενο του Βασίλη Ρώτα. Τα τεύχη των «Κλασικών» που σχεδίασε ο Γραμματόπουλος ήταν μονάχα πέντε. Τρία ενυπόγραφα («Περσέας και Ανδρομέδα» #43, «Κολοκοτρώνης» #55, «Θησέας και Μινώταυρος» #66) και δύο ανυπόγραφα. Οσον αφορά τα ανυπόγραφα, σύμφωνα με τον μελετητή Κυριάκο Κάσση, ο Γραμματόπουλος ξεπατίκωσε το σχέδιο του αμερικανικού τεύχους της «Ιλιάδας» για την ελληνική του δημοσίευση - κάτι που έκανε, κατά τη γνώμη μου, και με το αντίστοιχο τεύχος της «Οδύσσειας». Τα τεύχη που σχεδιάζει είναι ολόιδια στους διαλόγους και στη σκηνοθεσία με τα αυθεντικά αλλά με συγκεκριμένες διορθώσεις στις «αμερικανιές», ξανασχεδιάζοντας, παραδείγματος χάριν, τον ξυρισμένο, χολιγουντιανό Οδυσσέα του αμερικανικού τεύχους με μαύρη αρχαιοελληνική γενειάδα και κώμη. Τα υπόλοιπα τρία, που φέρουν το όνομά του ως σχεδιαστή, είναι λαμπρά αποτελέσματα της χημείας του με τον Ρώτα. Ο 64χρονος τότε Κορίνθιος συγγραφέας, βαθύς γνώστης της Ιστορίας και ήδη 30 χρόνια βουτηγμένος στη θεατρική συγγραφή, ήξερε πώς να μεταφέρει μια ιστορία σε διαλόγους. Ηξερε, επίσης, πώς να γράψει για παιδιά, έχοντας γράψει ήδη θεατρικά και θεωρητικά κείμενα για το παιδικό θέατρο. Ο Γραμματόπουλος, από τη μεριά του, ανταποκρίνεται πλήρως στις περιστάσεις καθώς, χωρίς να έχει ασχοληθεί ποτέ με το Μέσο, καταφέρνει να προσαρμόσει στα κόμικς τα χαρακτηριστικά του στιλ του. Το σχέδιό του θυμίζει ξεκάθαρα χαρακτικά έργα, με έντονη παρουσία μαύρου και γραμμοσκιάσεων όπως στην τεχνική της ξυλογραφίας. Το σχέδιό του, δωρικό και μετρημένο, με κάθε καρέ να μοιάζει με αυτόνομο χαρακτικό έργο και ευθείες αναφορές στην αρχαία ελληνική Τέχνη, είναι εξιδανικευτικό αλλά και γκροτέσκο ή κωμικό όταν χρειάζεται. Χαρακτηριστική είναι η απόδοση της στρατιάς του Δράμαλη στον «Κολοκοτρώνη» που μοιάζει τρομακτική στην προέλασή της αλλά κωμική (σαν φιγούρες του Καραγκιόζη) στην ήττα στα Δερβενάκια. Πολλές από αυτές τις επιλογές ίσως έγιναν και υπό την καθοδήγηση του Ρώτα ή και των εκδοτών. Ισως πιο άτσαλα στον «Περσέα» και στον «Θησέα» αλλά πιο εύρυθμα και με περισσότερα σκηνοθετικά πειράματα στον «Κολοκοτρώνη», οι δύο δημιουργοί γράφουν ιστορία στο Μέσο. Οι εικόνες του Γραμματόπουλου που θυμίζουν ταυτόχρονα λαϊκή τέχνη και χαρακτική, δίνοντας κατάλληλη υπόσταση στον καθημερινό γάργαρο λόγο του Ρώτα, συνθέτουν ένα τρομερό δέσιμο σεναριογράφου-σχεδιαστή οι οποίοι γεννούν ευφάνταστες και διασκεδαστικές ιστορίες για παιδιά, αναπαράγοντας, βέβαια, τους εθνικούς μύθους της εποχής. Στους διαλόγους του Ρώτα και στα σχέδια του Γραμματόπουλου δεν πέφτει ο ίσκιος της μίμησης των αμερικανικών προτύπων ούτε υπάρχει η αναμενόμενη αδεξιότητα πρωτάρηδων σε ένα νέο Μέσο. Πρόκειται για ατόφια τέχνη για τον λαό, στα επίπεδα του θεάτρου σκιών του Σπαθάρη, των λαϊκών αναγνωσμάτων του «Μικρού Ηρωα» και των τραγουδιών του Τσιτσάνη. Ομως, η συνεργασία του Γραμματόπουλου με τα «Κλασικά» δεν μακροημέρευσε. Το 1954 φεύγει με υποτροφία για περαιτέρω σπουδές στο Παρίσι, απ’ όπου θα γυρίσει μετά από 4 χρόνια με καινούργιες ιδέες και με δική του έδρα στην ΑΣΚΤ. Η πορεία του θα έπαιρνε πια νέα τροχιά. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει αν θα συνέχιζε την πορεία του στα «Κλασικά» αν δεν πήγαινε στο Παρίσι. Αξιο αναφοράς είναι πως η γυναίκα του, Αλκμήνη, σχεδίασε κι εκείνη από ένα τεύχος της σειράς, το «Ορφέας και Ευρυδίκη», σε σενάριο Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, το πρώτο ελληνικό κόμικς φτιαγμένο από γυναίκες δημιουργούς. Κι ας μη μάθουμε ποτέ τι μετέπειτα πορεία θα είχε ο Γραμματόπουλος στα κόμικς, θα έχουμε πάντα τους λιγοστούς καρπούς που έδωσε, από τα πρώτα έργα της νεαρής τότε ελληνικής 9ης Τέχνης.