ΟΠΟΥ Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΒΛΕΠΕΙ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ ΣΑΝ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ ΣΑΝ ΣΚΟΤΑΔΙ
Η ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη είναι ο τόπος όπου σμίγουν σκοτάδι και φως. Δύο φυσικα στοιχεία που αφθονουν στην ποίησή-του, όπως έχω καταδείξει με άλλη ευκαιρία, και που αντιμάχονται το ένα το άλλο. Πρόκειται για ένα σμίξιμο περίεργο, μυστήριο και με την εκατέρωθεν τάση της αλληλοεξόντωσης για να επικρατήσουν κατα μόνας στον χώρο που βρίσκονται. Επομένως, πρέπει ν’ αντιληφθούμε πως όσο υπάρχει καταγραμμένη και ακούγεται η λέξη «φως» στην ποίησή-του, άλλο τόσο θεωρω πως υπάρχει καταγραμμένη και ακούγεται η λέξη «σκοτάδι». Το μαύρο σκοτάδι που σηματοδοτει και ανακαλει στη σκέψη-μας, όπως γνωρίζουμε, τον θάνατο, επιφέροντας λύπη και πένθος στο ανθρώπινο γένος, και το φως που διασαλπίζει ανάσταση – σωματικη, ψυχικη και πνευματικη, προμηνύοντας μία αυθεντικη ζωη, που υπόσχεται ευτυχία και ευημερία στους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, η ποίηση του Α. Φωστιέρη είναι δια βίου αναφορικη στο σκοτάδι και το φως. Τουτέστιν, στον άλεκτο θάνατο και την αληθινη ζωη.
Ας μην ξεχνάμε πως το δυνατο φως αποκαλύπτει το οντολογικο βάθος καθως και την αστραφτερη αλήθεια όλων όσων (έμψυχων και άψυχων) συνυπάρχουν κάτω απο την αυτοκρατορία του ήλιου όπου, σύμφωνα με τον αξέχαστο Τάκη Παπατσώνη «Δεν είναι φωτεινότερο πράγμα απο την Αλήθεια»,¹ ενω κατα την Ελένη Ηλιοπούλου – Ζαχαροπούλου «Το σκοτάδι είναι η μεγάλη μήτρα. Μάς τρομάζει και μάς ωριμάζει∙ μάς κάνει ουσιαστικότερους και βαθύτερους»,² για να συμπληρώσει πως «Το φως και το σκότος, κυριολεκτικα και μεταφορικα, απαρτίζουν τους δύο πόλους της ζωης στη δυαδικότητα της Δημιουργίας».³
Το φως που συναντούμε στην ποίηση του Φωστιέρη είναι αναμφισβήτητα το σκληρο, δυνατο, λαμπερο, καθάριο, διαπεραστικο και εκτυφλωτικο φως που καταυγάζει την Ελλάδα και γενικα τον μεσογειακο χώρο, γεμάτο με σαγηνευτικο μυστήριο, αδιάσειστη αλήθεια και ζωογόνο δύναμη, με τις καταγωγικες ρίζες-του να εισχωρουν και να φθάνουν πολυ βαθια στο χώμα, τον χρόνο και την Ιστορία. Αυτο το επιχρυσωμένο φως όμως, που καταλάμπει τη Μεσόγειο, το άσπιλο και κρυστάλλινο, αναπόφευκτα φθάνει και στο αίμα που ρέει στις φλέβες του Φωστιέρη, (όπως βέβαια φθάνει και στις φλέβες του κάθε ανθρώπου που κατοικει σε αυτο τον προαιώνιο γεωγραφικο χώρο), με αποτέλεσμα να κάνει το σώμα-του διάφανο και ευανάγνωστο και έτσι να μάς αποκαλύπτεται διάπλατα το ακριβο μέταλλο της ψυχης-του αλλα και ο κρυστάλλινος χαρακτήρας-του. Απο το φωτολουσμένο σώμα-του όμως και τη ευγενικη ψυχη-του, το απαστράπτων φως διοχετεύεται και απλώνεται και στην ποίησή-του, ακριβως όπως διακλαδώνεται το καθάριο νερο μέσα στα συγκοινωνούντα δοχεία. Με άλλα λόγια, η ποίησή-του, καθίσταται η ακτινογραφία που μάς αποκαλύπτει με μεγάλη ευκρίνεια, δηλαδη ξεκάθαρα και με κάθε λεπτομέρεια, το πολύπλοκο οικοδόμημα του σώματος και της ψυχης-του. Κοντολογις την ιδιοσυστασία-του. Επομένως, πρέπει να εννοήσουμε πως ό,τι γράφει ο Φωστιέρης το περνάει πρώτα μέσα απο το άμεμπτο και τετράγωνο ήθος-του, προτου αυτο καταλήξει στους στίχους-του.
Τα δύο αυτα συστατικα στοιχεία όμως, δηλαδη το σκοτάδι και το φως, παρόλο που είναι δύο ισχυρες και ξεχωριστες οντότητες, που κατοικουν στον ίδιο φυσικο χώρο, σε αρκετα σημεία της ποίησής-του, όπως σημείωσα και πιο πάνω, συναποτελουν μία οργανικη ενότητα που, κατα περίεργο τρόπο, έχουν την ευχέρεια άλλοτε ν’ αποχωρίζονται και να λειτουργουν σαν δύο ξεχωριστες και αυτόνομες οντότητες και άλλοτε να σφιχτοδένονται και να λειτουργουν σαν μία ενιαία και αδιαίρετη οντότητα ή, καλύτερα, σαν ένα ενιαίο σώμα. Αυτο το ενιαίο σώμα ή η αδιαίρετη οντότητα όμως, κάποιες φορες παίρνει μία εντυπωσιακα επαμφοτερίζουσα όψη. Θα έλεγα, πιο απλα και παραστατικα, πως είναι δύο αυτόνομα και ισχυρα στοιχεία που κάποιες φορες αλληλοέλκονται και στη συνέχεια καταλήγουν σε μία αρμονικη σύζευξη, με αποτέλεσμα να τα συναντάμε μ’ ένα ενιαίο αλλα επαμφοτερίζων πρόσωπο. Εννοω πως λειτουργουν, μέσα στον τόπο που συγκατοικουν, σε διττο επίπεδο. Άρα και με εναλλασσόμενες μορφες και ρόλους. Γι’ αυτο, άλλοτε το σκοτάδι εμφανίζεται και το συναντούμε στην ποίηση του Α. Φωστιέρη σαν αστραφτερο φως και άλλοτε το φως εμφανίζεται και το συναντάμε σαν πυκνο σκοτάδι. Για την ακρίβεια, με όσα ανάφερα μέχρι τώρα, επιδιώκω να καταδείξω πως είναι ο ποιητης που άλλοτε βλέπει και καταγράφει στην ποίησή-του το φως σαν σκοτάδι και άλλοτε βλέπει και το καταγράφει στην ποίησή-του το σκοτάδι σαν φως. Παράξενο ποιητικο φαινόμενο που ανιχνεύεται ασφαλως και στην ποίηση άλλων Ελλήνων ποιητων, αρχαίων και σύγχρονων.
Για την ώρα, και για επίρρωση των όσων έχω αναφέρει μέχρι τώρα, θα παραθέσω, επιλεκτικα και όχι εξαντλητικα, μερικους ενδεικτικους στίχους απο την ποίηση τεσσάρων μόνο σύγχρονων Ελλήνων ποιητων – του Γιώργου Σεφέρη, του Χρήστου Μπράβου, του Μανόλη Πρατικάκη και του Ορέστη Αλεξάκη –, μέσα απο την ποίηση των οποίων διαφαίνεται ή καταγράφεται αυτο το ενδιαφέρον φαινόμενο. Εννοω της ενιαίας επαμφοτερίζουσας όψης που παίρνει κάποιες φορες το σκοτάδι και το φως όταν σμίγουν στην ποίησή-τους.
Γιώργος Σεφέρης
Αγγελικο και μαύρο φως,
γέλιο των κυμάτων στις δημοσιες του πόντου,
δακρυσμένο γέλιο,⁴
*****
Χρήστος Μπράβος
Απο παντου τον κόσμο κυκλώνει
το μαύρο φως: η λάμψη του θανάτου⁵
*****
Μανόλης Πρατικάκης
Καθως στο κέντρο του σκοταδιου πάλλει ο πλακούντας και η
μήτρα του φωτος, καθως είναι η άλλη όψη, όπως ο Άδωνις
και ο Άδης.⁶
*****
Ορέστης Αλεξάκης
Τι σκοτεινος ωκεανος
το φως
Τι φωτεινο βασίλειο
το σκοτάδι⁷
Στον Αντώνη Φωστιέρη, που αυτοσυστήνεται στο αναγνωστικο κοινο και ως «ένα κράμα σκοταδιου και άνοιξης»,⁸ (και η λέξη «άνοιξη» που χρησιμοποιει εδω παραπέμπει ασφαλως στο διάφανο και λαμπερο φως), αυτο το (κατα κάποιο λόγο) αμφίσημο φαινόμενο, δηλαδη αυτη η δισυπόστατη και επαμφοτερίζουσα όψη που παίρνει το σκοτάδι και το φως στην ποίησή-του, τη βρίσκομαι σε αρκετους στίχους-του. Θα παραθέσω όμως μόνο δύο που είναι, κατα την άποψή-μου, αρκετα ικανοι και πειστικοι για να καταδείξουν το συγκεκριμένο και υπο εξέταση ποιητικο φαινόμενο. Πρόκειται για τον στίχο «Στο απόλυτο σκοτάδι του λευκου»,⁹ που ανήκει στο ποίημα «Εκδοχη συντελείας», απο τη συλλογη Το θα και το να του θανάτου, καθως και τους στίχους «Κι ανέσπερο να λάμπει τότε / Είδα το σκοτάδι»,¹⁰ που ανήκει στο ποίημα «Είδα το σκοτάδι», απο τη συλλογη Η σκέψη ανήκει στο πένθος. Και οι δύο στίχοι, όπως βλέπουμε, μιλουν για ένα φως που γίνεται και σκοτάδι, αλλα και αντίστροφα∙ για ένα σκοτάδι που γίνεται και φως.
Για τη συλλογη Σκοτεινος Έρωτας όμως, εύλογα μπορει να υποστηρίξει κάποιος ό,τι είναι μαστορικα σχεδιασμένη, εδραιωμένη και ανεπτυγμένη πάνω σε αυτη τη δυνατη αντίθεση που παρουσιάζεται ανάμεσα στο σκοτάδι και το φως και η οποία, κατα βάθος και κατ’ ουσία, συνιστα, κατα την άποψή-μου, ένα είδος αμφισημίας, απο τα πάρα πολλα είδη¹¹ που υπάρχουν στον ποιητικο λόγο του Φωστιέρη. Ποιητικο φαινόμενο το οποίο βρίσκουμε συχνα, όπως έχω αναφέρει, και σε άλλα κείμενα, τόσο της αρχαίας όσο και της σύγχρονης Ελληνικης Γραμματείας. Στο σημείο αυτο είναι σημαντικο να υπενθυμίσω πως η συλλογη Σκοτεινος Έρωτας έχει ως αρχικο και γενικο μότο το εξης πολυδύναμο απόσπασμα, αρκετα σχετικο με τα όσα καταθέτω σε αυτη την ανάλυσή-μου, απο την τραγωδία Αίαντας του Σοφοκλη:
Ιω,
σκότος, εμον φάος,
έρεβος ω φαειννότατον, ως εμοι,
έλεσθ’, έλεσθέ μ’ οικήτορα,
έλεσθέ με.
Που πάει να πει στα νεοελληνικα:
Ω σκότος, όμως φως λαμπρο για μένα,
ω έρεβος αστραφτερο του Άδη,
πάρτε-με κάτοικό-σας εκει κάτω,
πάρτε-με¹²
Πρόκειται για ένα μέρος απο την δραματικη έκκληση που απευθύνει ο Αίαντας στον Απόλλωνα, δηλαδη τον Θεο του φωτος όταν τον τύλιξε στο σκοτάδι (άλλη μία αντίθεση) για να στομώσει την παλληκαρια-του απέναντι στους Τρώες. Ουσιαστικα, ο ισχυρος άνδρας ικετεύει τον Απόλλωνα να σπλαχνισθει τους Αχαιους, και ασφαλως τον ίδιον απο την οργη των Τρώων όταν, σε μία άγρια και άνιση μάχη τούς είχαν στριμώξει στη γωνία, με τη συνέργεια βέβαια του Θεου, και αναμενόταν απο στιγμη σε στιγμη η ολοκληρωτικη εξόντωση και ο αφανισμος-τους.
Ο A. Φωστιέρης, όπως βλέπουμε, όχι μόνο δεν συγκινείται απο την σπαρακτικη φωνη του Αίαντα, έτσι όπως την αισθάνεται να βγαίνει μέσα απο τους στίχους της σοφόκλειας τραγωδίας αλλα, παράλληλα, γοητεύεται και ερεθίζεται, πνευματικα και δημιουργικα, απο την τεχνικη, την αισθητικη, τα μηνύματα και γενικα την όλη ηρωικη ατμόσφαιρα που μεταδίδουν οι στίχοι του Σοφοκλη, τα οποία αφομοίωσε και ανάπλασε με υπέροχη επιδεξιότητα στο δικο-του ποίημα που τιτλοφορείται «Σκοτεινος Έρωτας», απο την ομώνυμη συλλογη-του, αποτυπώνοντας ταυτόχρονα στο ποίημα αυτο και τις δικες-του σκέψεις ή θέσεις, καθως και τη δικη-του τεχνικη και αισθητικη. Παραθέτω μόνο ένα απόσπασμα, που αποτελείται απο τους τελευταίους στίχους του εν λόγω ποιήματος:
Σκοτάδι αστραφτερε καθρέφτη-μου
Μέσα-σου ανοίγονται χιλιάδες δρόμοι
Μες στο στομάχι-σου ήχοι και χρώματα όλα χωνεύονται
Μέσα-σου λιώνω εξαχνούμαι χάνομαι
Σκοτάδι εκτυφλωτικο-μου φως
Είσαι το σύμπαν πριν απ’ τη γέννηση και μετα θάνατον
Άρα είσαι το σύμπαν κι εν ζωη μέσα-σου χάνομαι
Είσαι το τίποτα γυμνο κι είμαι το τίποτα
Μέσα-σου χάνομαι.¹³
Το δυνατο και διαπεραστικο φως επομένως, όπως βλέπουμε (και όπως αποδεικνύεται και μέσα απο τα ποιητικα αποσπάσματα που παράθεσα πιο πάνω), τόσο στην ποίηση του A. Φωστιέρη όσο και των άλλων ποιητων, σύγχρονων και παλαιότερων, μετουσιώνεται, κατα την αντίληψή-μου, σε μία θεριεμένη ρίζα που εισχωρει και απλώνεται στο μακραίωνο χωροχρονικο πλαίσιο όλων των λαων της Μεσογείου, όπου η ρίζα αυτη αρδεύεται συνεχως απο τα πλούσια πολιτισμικα κοιτάσματά-τους. Αυτα όμως συμβαίνουν υπόγεια. Στην ατμόσφαιρα, μπορούμε να παρομοιάσουμε αυτο το φως σαν μία απέραντη και ανθεκτικη, πλην όμως αόρατη, κλωστη που καταργει τα χρονικα και τα γεωγραφικα πλαίσια, ενώνοντας αποτελεσματικα όλους τους τόπους της περιοχης, κυρίως απο ιστορικης, κοινωνικης και πολιτισμικης άποψης.
Ταυτόχρονα όμως, ο αναγνώστης, και ειδικα ο Έλληνας αναγνώστης, θα αντιληφθει πως ο σύγχρονος ποιητης αφήνει ν’ αποκαλύπτεται περίτεχνα, μέσα απο αυτη την ποιητικη διαδικασια, και η αδιάσπαστη πορεία αλλα και το ενιαίο μόρφωμα της χιλιόχρονης γλώσσα-μας, δηλαδη απο την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες-μας. Στόχος που, όπως διαπιστώνω, επιτυγχάνεται με μεγάλη επιτυχία, γιατι ο A. Φωστιέρης ανέκαθεν αντίκριζε την ελληνικη γλώσσα με καθαρη ματια και πραγματικη αγάπη, γεγονος που τον απελευθερώνει απο τις γλωσσικες προκαταλήψεις, επιτρέποντάς-του να προβάλλει, κατα τρόπο πειστικο και εύληπτο, αυτη την πλαστικη ενοποίησή-της απο την αρχαιότητα ίσαμε σήμερα. Όμως, για να είμαι ειλικρινης και δίκαιος, πρέπει ν’ αναφέρω πως και η ποίησή-του αποτελει ένα μέρος ή, για να ακριβολογω, μία αρκετα στιβαρη και υπολογίσιμη ίνα αυτης της αθέατης, προφανως αρκετα μεγάλης και ανθεκτικης κλωστης, που ενώνει και κρατα αδιάσπαστο το πολυπολιτισμικο χωροχρονικο πλαίσιο της Μεσογείου. Με άλλα λόγια, επεδίωξα, συν τοις άλλοις, ν’ αποδείξω πως η ελληνικη γλώσσα που καλλιεργεί αλλα και η ποίηση που δημιουργει ο εν λόγω ποιητης γεφυρώνουν το χθες και το σήμερα, την Ανατολη με τη Δύση στον αέναο κύκλο της ζωης και της τέχνης!
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Τ. Κ. Παπατσώνη, Εκλογη Α΄- URSA MINOR – Εκλογη Β΄, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1988, Πρώτος στίχος απο το ποίημα «Σχήμα», σ. 9.
2. Ελένη Ηλιοπούλου – Ζαχαροπούλου, Μελετήματα, Στοχασμοι πάνω σε κείμενα, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 2009, σ. 43.
3. Ελένη Ηλιοπούλου – Ζαχαροπούλου, Διαθλάσεις χρωμάτων, Δοκίμια, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 2020, σ. 65.
4. Γιώργος Σεφέρης, απο το δεύτερο μέρος που τιτλοφορείται «Το φως» και περιλαμβάνεται στη συλλογη Κίχλη, πρώτη έκδοση Μάρτης 1947 (Τυπογραφείο Στέφ. Ν. Ταρουσόπουλου). Τώρα στον συγκεντρωτικο τόμο Ποιήματα (9η έκδοση), Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα Ιούνιος 1974, σσ. 227-229.
5. Χρήστος Μπράβος, «Γάμος», Μετα τα μυθικα, εικόνες Χρόνης Μπότσογλου, πρόλογος Μιχάλης Γκανας, επιμέλεια και επίμετρο Μισελ Φάις, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1996.
6. Μανόλης Πρατικάκης, Τα Δερβενάκια των Rolling Stones, Εκδόσεις Αρμος, Αθήνα 2021, σ. 23.
7. Ορέστης Αλεξάκης, Νυχτοφιλία, εκδόσεις Αστρολάβος / Ευθύνη, Αθήνα 1995, σ. 199.
8. Αντώνης Φωστιέρης, Ποίηση 1970 – 2005, εκδόσεις Καστανιώτη, Νοέμβρης 2008, σελ. 94.
9. Ό.π., σ. 171.
10. Ό.π., σ. 244.
11. Τα πολλα και διάφορα είδη αμφισημίας που υπάρχουν στην ποίηση του Α. Φωστιέρη εξετάζει διεξοδικα και εξαντλητικα η Παρασκευη Μακρίδου στο βιβλίο-της που τιτλοφορείται Όψεις αμφίσημου λόγου στην ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη, Εκδόσεις Μανδραγόρας, Αθήνα 2021.
12. Σοφοκλης, Αίαντας, Πρόλογος-Εισαγωγη-Μετάφραση Στέλλα Μπαζάκου – Μαραγκουδάκη, Εκδόσεις Dian, Αθήνα 1996,
σσ. 64 - 65
13. Όπως σημείωση 8, σ. 42
............................
*Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο τελευταίο τεύχος, αριθμος 84, (Φθινόπωρο 2022) του Άνευ, Περιοδικο Λόγου, Τέχνης και Προβληματισμου.
Εκφράζω και απο εδω τις θερμες-μου ευχαριστίες στη διεύθυνση του περιοδικου και ειδικα στον Χριστόδουλο Κατσούρη, για την ωραία φιλοξενία που έτυχε το κείμενό-μου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου