Του Θανάση Μουσόπουλου
Με την πεζογραφία και την ποίηση του Θεόδωρου Γρηγοριάδη – του Θοδωρή όπως παλαιόθεν τον αποκαλώ – έχω ασχοληθεί σε αρκετά κείμενα, και επειδή θαυμάζω τον λόγο του και μέσα στα πλαίσια προβολής της λογοτεχνίας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Για ένα παλιότερο μυθιστόρημά του
«Ο παλαιστής και ο δερβίσης» (2010, εκδ. Πατάκης) σε κείμενο του 2021 είχα μια απλή παρουσίαση, γιατί είχα στο μυαλό μου να συσχετίσω το συναρπαστικό και πρωτοποριακό τούτο λογοτέχνημα με θέματα ιστορίας και πολιτισμού της Θράκης. Αυτό θα επιχειρήσω στο παρόν κείμενό μου, βάζοντας στο κέντρο προσέγγισης τον Δερβίση.Στην κοινή γλώσσα, συχνά ακούω εδώ στην Ξάνθη τη λέξη δερβίσης, συχνότερα ντερβίσης και ντερβισόπαιδο, με τη σημασία του λεβέντη ή του μάγκα, με καλή σημασία. Ψάχνοντας το λεξικό βρίσκεις ότι δερβίσης είναι ο επαίτης, ή ο μουσουλμάνος μοναχός που μπορεί να ζει σε τεκέδες.
Στην Ξάνθη, στα παιδικά μου χρόνια πηγαίναμε εκδρομή στον Τεκέ (σήμερα το χωριό Εύμοιρο), όπου είχε ένα μικρό κατασκεύασμα – δε θυμάμαι ακριβώς, τώρα πάντως δεν υπάρχει. Στη Θράκη υπάρχουν και άλλοι τεκέδες.
Ο Μάρκος Βαμβακάρης σε ένα τραγούδι του μας λέγει:
Ντερβίση μου, να ‘ρχόσουνα μια ώρα στο τσαρδί μας
να ‘βρισκες τους φίλους μας που είν’ όλοι δικοί μας.
Από παλιά θυμάμαι ένα θαυμάσιο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που είναι επίκαιρο – λόγω και των Ολυμπιακών Αγώνων – με τον τίτλο «Ο Ξεπεσμένος Δερβίσης». Δημοσιεύθηκε τον Γενάρη του 1896, λίγους μήνες πριν τους πρώτους Ολυμπιακούς που αναβίωναν στην Αθήνα. Ένα απόσπασμα που περιγράφει τον ήρωά του:
«Εἶχεν ἀναφανῆ. Πότε; Πρὸ ἡμερῶν, πρὸ ἑβδομάδων. Πόθεν; Ἀπὸ τὴν Ρούμελην, ἀπὸ τὴν Ἀνατολήν, ἀπὸ τὴν Σταμπούλ. Πῶς; Ἐκ ποίας ἀφορμῆς; Ποῖος;
Ἦτον Δερβίσης; Ἦτον βεκτασής, χόντζας, ἰμάμης; Ἦτον οὐλεμάς, διαβασμένος; Ὑψηλός, μελαψός, συμπαθής, γλυκύς, ἄγριος. Μὲ τὸ σαρίκι του, μὲ τὸν τσουμπέν του, μὲ τὸν δουλαμάν του.
Ἦτο εἰς εὔνοιαν, εἰς δυσμένειαν; Εἶχεν ἀκμάσει, εἶχεν ἐκπέσει, εἶχεν ἐξορισθῇ; Μποὺ ντουνιὰ τσὰρκ φιλέκ. Αὐτὸς ὁ κόσμος εἶναι σφαῖρα καὶ γυρίζει».
Όπως διαπιστώθηκε από τους μελετητές του Παπαδιαμάντη, ο συγγραφέας απαντώντας στο σλόγκαν της εποχής (τέλη 19ου αιώνα) “πατρίς, θρησκεία, οικογένεια” παρουσιάζει έναν άστεγο, ξένο τουρκόφωνο μουσουλμάνο χωρίς οικογένεια» [σε άλλο κείμενο θα μιλήσουμε περισσότερο για το θαυμαστό αυτό διήγημα].
Σε πρόσφατα δημοσιεύματα στον τύπο διάβασα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία.
Στην εφημερίδα «Εμπρός» (11 / 11 / 23) ο Βασίλης Λωλίδης αναφέρει ότι τον Νοέμβριο του 2023 διοργανώθηκε διεθνές συμπόσιο στην Καβάλα με θέμα: «Μπεκτασήδες και Αλεβίτες στα Βαλκάνια και την Ανατολία: κοσμοθεωρίες και πρακτικές μέσα από εποχές και χώρους».
Πήραν μέρος επιστήμονες από την Ελλάδα, την Τουρκία, την Γερμανία, την Αυστρία, την Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία.
Ο ερευνητής, δημοσιογράφος και συγγραφέας Βαγγέλης Αρεταίος μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ είπε ότι «Οι Αλεβίτες – Μπεκτασήδες αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Θράκης και με ιστορική διάσταση, καθώς βρίσκονται στην περιοχή από τον 14ο αιώνα […] αλλά και από ανθρωπολογικής και θρησκειολογικής άποψης η κοινότητα αυτή είναι σημαντική γιατί οι άνθρωποί της διατηρούν παραδόσεις που σε πολλά μέρη τείνουν να χαθούν». Οι 3.500 περίπου Αλεβίτες – Μπεκτασήδες μουσουλμάνοι της Θράκης ζουν σήμερα στην ευρύτερη περιοχή της ορεινής Ρούσας, του δήμου Σουφλίου και κατανέμονται σε δέκα μεγάλα χωριά.
Ανάλογα στοιχεία διαβάζουμε και σε ρεπορτάζ του Νικόλα Ζηγράνου (ΕφΣυν, Νησίδες, 2-3 Νοεμβρίου 2023) ύστερα από επίσκεψη στην περιοχή Ρούσας [σε άλλο κείμενο θα αναφερθούμε αναλυτικά στα παραπάνω δημοσιεύματα].
Στη συνέχεια θα ασχοληθούμε με το έργο του Θεόδωρου Γρηγοριάδη «Ο παλαιστής και ο δερβίσης», ξεκινώντας από ένα σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμα.
Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης γεννήθηκε στο Παλαιοχώρι Παγγαίου Καβάλας το 1956. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία στο Πανεπιστήµιο της Θεσσαλονίκης και δίδαξε αγγλικά στη δηµόσια εκπαίδευση. Έχει γράψει δώδεκα µυθιστορήµατα, τέσσερις συλλογές διηγηµάτων, µία νουβέλα, ένα αφήγηµα και έναν σκηνικό µονόλογο. Η Ζωή Μεθόρια τιµήθηκε µε το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήµατος 2016. Το Τραγούδι του πατέρα βραβεύτηκε το 2019 µε το Βραβείο «Νίκος Θέµελης» του λογοτεχνικού περιοδικού Ο αναγνώστης και η Νοσταλγία της απώλειας µε το Βραβείο Διηγήµατος του ίδιου περιοδικού το 2023. Το µυθιστόρηµα Αλούζα, χίλιοι και ένας εραστές µεταφράστηκε στα αραβικά (2017), η συλλογή διηγηµάτων Γιατί πρόδωσα την πατρίδα µου στα δανέζικα (2021) και η συλλογή διηγηµάτων Η νοσταλγία της απώλειας στα γαλλικά (2024). Είναι µέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Πρόσφατο μυθιστόρημά του το Ελσίνκι, από τις εκδόσεις Πατάκη όπως όλα τα έργα του.
Στην παρουσίαση του μυθιστορήματος διαβάζουμε:
«Καυτό καλοκαίρι. Σε ένα πανηγύρι, σε ένα χωριό της Μακεδονίας, η Μιρέλα, νεαρή Αθηναία φωτογράφος, ενώ βρίσκεται σε αποστολή ενός ταξιδιωτικού περιοδικού, συναντάει τον Τούρκο παλαιστή της ελληνορωμαϊκής πάλης Τζεμάλ, που παλεύει στα θρησκευτικά πανηγύρια με Έλληνες και Bαλκάνιους παλαιστές.
Η σχέση τους θα συνεχιστεί δυνατά, με αλλεπάλληλα ταξίδια από τη μια χώρα στην άλλη, μόνον που ο Τζεμάλ, ποθητός και απελευθερωμένος χαρακτήρας, έχει μπει στο στόχαστρο και άλλων (και όχι πάντα χωρίς τη θέλησή του) πυροδοτώντας απρόβλεπτες επιθυμίες και εξελίξεις. Κάπως έτσι, μια ολόκληρη παρέα εμπλέκεται σε ένα ερωτικό γαϊτανάκι που συμπεριλαμβάνει μια εκκεντρική Βορειοελλαδίτισσα δημοσιογράφο, ένα συγγραφέα που προσπαθεί να γίνει δερβίσης, έναν καθηγητή οθωμανικής ιστορίας.
Μέσα από τα λόγια και τις πράξεις τους χτίζεται το πορτρέτο του – άλλοτε πονηρού και άλλοτε καλοπροαίρετου – Τούρκου. Ποια όμως θα διεκδικήσει τελικά τον αήττητο παλαιστή στην ερωτική παλαίστρα; Ποιες θα είναι οι συνέπειες στους υπόλοιπους της παρέας, που ζούνε και εμπνέονται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που δημιουργεί η παρουσία του παλαιστή;
Ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στα πρώτα χρόνια του αιώνα μας, από το 2001 μέχρι το 2008, και σε διαφορετικές πόλεις: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Ξάνθη, Αδριανούπολη, Κωνσταντινούπολη».
Στα περίπου δεκαπέντε χρόνια από την έκδοση του μυθιστορήματος πολλοί καταπιάστηκαν από πολλές πλευρές με τα πρόσωπα και τη συμπεριφορά τους. Τρεις προσεγγίσεις θα παρουσιάσω στη συνέχεια.
Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών – με την οποία συνεργαζόταν ο Γρηγοριάδης οργανώνοντας λογοτεχνικά σεμινάρια – σε ένα εκτεταμένο κείμενο παρατηρεί (επιλέγω):
«Ήδη από τον τίτλο του βιβλίου, έχουμε την αρχική θέση του συγγραφέα του: «Ο παλαιστής και ο δερβίσης», δύο πρόσωπα που, κυρίως, βασίζονται στο σώμα· στο σώμα που αγκαλιάζει, που παλεύει, που προσπαθεί, αναφορικά με το δεύτερο σκέλος, να ενωθεί με μιαν άνωθεν ψυχή. Ο Γρηγοριάδης είναι γνωστός και πετυχημένος υπηρέτης της «γραφής του σώματος» – αλλού, και της «ενσώματης γραφής». Σε όλα του τα βιβλία, οι σωματικές κινήσεις και οι επαφές, οι αντιδράσεις του ανθρώπινου οργανισμού, κατακλύζουν και αναστατώνουν την αφήγηση, τον αναγνώστη και, βέβαια, το σύνολο του βιβλίου […] Στο βιβλίο αυτό παρελαύνουν πολλοί και διάφοροι ήρωες, ο καθένας βάζοντας ένα λιθαράκι στην ιστορία, που θέλει της παραθρησκευτικές σέχτες υπογείως να θέτουν σε κίνδυνο τον πανεπιστημιακό καθηγητή – τον δερβίση που έψαξε να ενωθεί, άπαξ και διά παντός μ έναν θεό, δικό του κατασκεύασμα».
Ο Χρήστος Παρίδης (Lifo) αναφέρεται στους ήρωες του έργου:
«Ο καθηγητής Ιστορίας, που μέσα από αυτόν εξιδανικεύει την αγάπη του για τον οριενταλισμό και επαληθεύει την ενστικτώδη του εμμονή για την Ανατολή των προγόνων του […] Κι ο φέρελπις συγγραφέας Διονύσης, της σύγχρονος δερβίσης που αποφασίζει να της μπλέξει όλους μαζί στην πρώτη του λογοτεχνική απόπειρα, ένα σύγχρονο μυθιστόρημα που ξεκινάει από τα λαϊκά πανηγύρια της Μακεδονίας, όπου πεχλιβάνηδες αλειμμένοι με λάδια παλεύουν μεταξύ της, φτάνει της τεκέδες της Αδριανούπολης και καταλήγει στην άχρωμη κι αντιερωτική Αθήνα. Και καθώς ξετυλίγει την ιστορία του, σκοντάφτει στον σουφισμό, σε μυστικά περάσματα, σε μητρομανείς κυρίες και σε υποθέσεις κατασκοπείας.
Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης, με το νέο του αυτό μυθιστόρημα επιστρέφει για μια ακόμα φορά στο αγαπημένο του και λατρεμένο πεδίο δράσης, την βόρεια Ελλάδα, η οποία αδυνατεί ακόμα και σήμερα να αποβάλει τελείως τα οθωμανικά της κατάλοιπα: οι άνθρωποι εξακολουθούν να νιώθουν μακρινοί συγγενείς με της γείτονες της απέναντι πλευράς, δυνάμει ερωτεύονται διαπολιτισμικά, γλεντούν διαβαλκανικά, δαιμονίζονται διαχρονικά».
Στην ATHENS VOICE διαβάζουμε: «Η στερεοτυπική (ίσως, στο μυαλό κάποιων αναγνωστών) έχθρα των δύο λαών αποβάλλεται μαζί με τα ρούχα των εραστών που πέφτουν πριν το σεξ στο πάτωμα. Τι μένει, τελικά; Η επιθυμία να ενωθεί η απολλώνια με τη διονυσιακή πλευρά, χωρίς σύνορα, ερωτικές και φυλετικές ταυτότητες. Όλα αυτά σε ρεαλιστικό φόντο χωρίς ίχνος οριενταλισμού».
Πριν δώσουμε τον λόγο στον ίδιο τον Θοδωρή, θα παρουσιάσουμε κάποιες πληροφορίες από δύο επιστήμονες που κατάγονται από την Ίμβρο, σχετικούς με τα θέματα που συζητά ο συγγραφέας στο μυθιστόρημά του.
Ο πρώτος είναι ο Ευστράτιος Ζεγκίνης, (1938 – 2020) διδάκτορας Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, διδακτορικό του είναι το βιβλίο «Ο μπεκτασισμός στη Δ. Θράκη, Συμβολή στην Ιστορία της διαδόσεως του Μουσουλμανισμού στον Ελλαδικό χώρο», εκδ. Ινστιτούτου Βαλκανικών Σπουδών, Θεσ/νίκη, 1988. Διαβάζουμε για το περιεχόμενο του βιβλίου:
« Έχοντας ως κύρια επιδίωξη να συμβάλουμε στην κάλυψη των κενών που παρουσιάζονται στην επιστημονική έρευνα, σχετικά με τη διάδοση του μουσουλμανισμού στον Ελλαδικό χώρο, επιχειρούμε στη μελέτη μας αυτή τη διερεύνηση του ρόλου που διαδραμάτισε ο Μπεκτασισμός ως ιδεολογία και ως οργανωμένο τάγμα στην προσπάθεια των Οθωμανών Τούρκων για την κατάκτηση της Θράκης και τη δραστηριοποίηση του μουσουλμανισμού στο χώρο αυτό. (…) Ύστερα από επίμονες προσπάθειες κατορθώσαμε να επωφεληθούμε από τις πηγές που έχουν εκδοθεί και, σε ορισμένες περιπτώσεις, και από τις ανέκδοτες τουρκικές αρχειακές πηγές, καθώς επίσης και από την τουρκική και τη διεθνή βιβλιογραφία, η οποία αναφέρεται στη δομή και την οργάνωση του μπεκτασικού τάγματος. Ταυτόχρονα συγκεντρώσαμε, μελετήσαμε και αξιολογήσαμε τα μπεκτασικά μνημειακά υπολείμματα, τα οποία βρίσκονται στα διάφορα σημεία της Δ. Θράκης και παρακολουθήσαμε από πολύ κοντά τις λατρευτικές εκδηλώσεις και πολλά άλλα έθιμα, τα οποία συνυφαίνουν τη μυστηριακή ζωή των Μπεκτασήδων».
Στα Συμπεράσματα του τόμου ο Ζεγκίνης σημειώνει: «Οι Μπεκτασήδες χρησιμοποιήθηκαν στους πολέμους για την κατάκτηση της Θράκης και τον προσηλυτισμό σημαντικού αριθμού χριστιανών και ιδιαίτερα οπαδών των διαφόρων χριστιανικών αιρέσεων της περιοχής αυτής, για όσο χρόνο εξυπηρετούσαν την κατακτητική και αφομοιωτική πολιτική των σουλτάνων» (σελ. 245).
Πολύ ενδιαφέροντα είναι τα αναφερόμενα σε πολλά σημεία του έργου για τους δερβίσηδες και το λειτούργημά τους.
Δεύτερος επιστήμονας είναι ο Γεώργιος Βογιατζής που γεννήθηκε το 1961 στην Ίμβρο και είναι διδάκτορας του πανεπιστημίου Βιέννη στη Βυζαντινολογία και Οθωμανολογία. Από το 1987 ζει στην Ξάνθη. Τα βιβλία του είναι σχετικά με το θέμα μας. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην παρουσία των Οθωμανών στον Θρακικό χώρο. Εργασίες του δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Ελληνικά, Θρακικά Χρονικά, Balkan Studies, Βαλκανικά Σύμμεικτα κ.ά. Το 1988 από τις εκδόσεις Ηρόδοτος κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Η πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη – Άμεσες δημογραφικές συνέπειες» (490 σελίδες) και το 2007 από τις εκδόσεις Σπανίδη το βιβλίο του «Από το Ματζικέρτ στη Βιέννη – Αναγνώσεις της Ιστορίας των Τούρκων από το 1071 έως το 1529» (509 σελίδες).
Στο βιβλίο για την ‘Πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη’, ο συγγραφέας παρουσιάζει όσα συνέβησαν στη Θράκη από τα μέσα του 14ου έως τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, τις «ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές που αφορούσαν την ιστορική γεωγραφία και τη δημογραφική εικόνα του χώρου, τη θρησκευτική φυσιογνωμία των κατοίκων και την κοινωνία των νέων κυριάρχων».
Για τους δερβίσηδες υπάρχει λεπτομερής αναφορά στις σελίδες 208 – 215. Μια χαρακτηριστική παράγραφος:
«Η δραστηριότητα των δερβίσηδων πήγαζε από τον ιδιότυπο ιεραποστολικό τους ζήλο και στηριζόταν στην ικανότητά τους να προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες ταυτόχρονα σε πολλούς τομείς: κυρίως στην κατάκτηση και τον εποικισμό, αλλά και στη μετάβαση των νομάδων στη μόνιμη εγκατάσταση και την εξοικείωση των εντοπίων κατοίκων με την ισλαμική πίστη. Ειδικά σ’ αυτόν τον τομέα οι δερβίσηδες πέτυχαν το στόχο τους με την καλλιέργεια του θρησκευτικού συγκρητισμού και με την εκδήλωση μιας εξαιρετικά πιο φιλικής συμπεριφοράς προς τους χριστιανικούς πληθυσμούς των κατακτημένων περιοχών απ’ ό,τι η κεντρική εξουσία και το επίσημο “ορθόδοξο” Ισλάμ» (σελ. 213).
Ο Γ. Βογιατζής στην εργασία του «Η Θράκη από το 14ο έως τον 16ο αιώνα – Οι Οθωμανοί διαδέχονται το Βυζάντιο» (που ανήκει στον Φάκελο: Τοπική Ιστορία Ξάνθης, που οργανώθηκε με πρωτοβουλία του Συλλόγου Ποντίων ν. Ξάνθης, 1999) αναφέρει:
«Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση και τον εποικισμό της Θράκης από τους Οθωμανούς διαδραμάτισαν τα τάγματα των δερβίσηδων, δηλαδή οι αδελφότητες των μουσουλμάνων μοναχών, και από αυτούς ιδίως το τάγμα των Μπεκτασήδων» (σελ. 9).
[Σε άλλα άρθρα μου θα ασχοληθώ με την παρουσία και γενικότερη προσφορά των Ευ. Ζεγκίνη και Γ. Βογιατζή].Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης σε πολλά σημεία του μυθιστορήματος «Ο παλαιστής και ο δερβίσης» αναφέρεται σε θέματα που άπτονται της ιστορίας και του πολιτισμού της Θράκης και του ευρύτερου χώρου. Επιλέξαμε τρία αποσπάσματα που δείχνουν τον “πλούσιο” κόσμο του βιβλίου.
1.
«Στον γυρισμό ο Χρήστος τον ξαναρώτησε αν η πάλη είχε καμιά σχέση με δερβίσηδες και σούφι και τέτοια δρώμενα. Ο Τζεμάλ είχε ετερόκλητες πληροφορίες. Όμως οι παλιότεροι παλαιστές καταλάβαιναν απ’ αυτά. Η μουσική, για παράδειγμα, που παίζεται στη διάρκεια της πάλης είναι από μόνη της τελετουργική, τους φορτίζει. Οι παλαιστές καθηλώνουν το σώμα, οι δερβίσηδες το αποχωρίζονται. Εκείνος ήθελε να πατάει γερά στη γη.
“Μου είπε ότι δεν θα πάει στα πανηγύρια της Ροδόπης. Ότι εκεί παίζονται πολιτικά παιχνίδια, προτιμάει τα ελληνικά πανηγύρια”» (σελ. 236).
2.
« “Τον Αύγουστο πάντως διεξάγεται το μεγαλύτερο θέαμα πάλης στα βουνά της Ροδόπης. Τρεις μέρες με κουρμπάνι και παλαίστρες”.
“Παλεύουν μόνο μουσουλμάνοι σε αυτά;”
“Έλληνες και Βούλγαροι Πομάκοι, αλλά και άλλοι. Αλεβίτες μουσουλμάνοι, έχει σημασία αυτό, γιατί Τούρκοι είναι. Όμως το πάνε για πολύ τουριστικό θέαμα και τουρκικό καπέλωμα. Αφήστε το, τεράστια συζήτηση σε ποιον ανήκουν τα πανηγύρια. Μην μας χαλάσουν κι αυτά οι γείτονες…” είπε, χωρίς ωστόσο να αλλάξει χροιά στη φωνή του» (σελ. 52).
3.
«Υπάρχει μια παράδοση που ξεκινάει από τη Θεσσαλονίκη και φτάνει στις γειτονικές βαλκανικές χώρες. Οι σούφι και οι δερβίσηδες έχουν ρίζες όχι μόνο στον μουσουλμανισμό αλλά και στα αρχαία θρακικά δρώμενα, τουλάχιστον στα βόρεια μέρη μας» (σελ. 77).
Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης ανήκει στη νέα γενιά των λογοτεχνών μας. Σε πρόσφατη συνέντευξή του στον Ηρακλή Μίγδο δήλωσε:
«Οι χαρακτήρες μου είναι όσοι ακούμπησαν στη ζωή μου. Ξεκινάω από την πραγματικότητα και την διευρύνω. Συνήθως περιγράφω ανθρώπους που είναι κοντά μας αλλά τους προσπερνάμε».
Νομίζω τα λέει όλα…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου