Τασούλα Βερβενιώτη «Οι άμαχοι του ελληνικού εμφυλίου. Η δυναμική της μνήμης», εκδόσεις Κουκκίδα, 2021
Ποια είναι η θέση (και η έννοια, τελικά) των «αμάχων», ειδικά σε έναν εμφύλιο; Και μάλιστα σε έναν εμφύλιο με τα ταξικά χαρακτηριστικά που είχε ο ελληνικός; Η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη, στο βιβλίο της αυτό, επικεντρώνεται στους αγροτικούς πληθυσμούς των χωριών στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Ελλάδας. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, οι τραυματικές μνήμες από τον Εμφύλιο σε μια βαθιά διχασμένη κοινωνία «εμπόδισαν ή περιόρισαν την ιστορική ορατότητα». Αυτοί οι αγροτικοί πληθυσμοί, που ζούσαν στα βουνά και «δεν κρατούσαν αρχεία, δεν έγραψαν μαρτυρίες», έμειναν πολλές φορές έξω από τον φακό της συζήτησης, «οι μνήμες τους δεν θεωρήθηκαν άξιες λόγου», παρότι «τη δεκαετία του 1940 τα βουνά υπήρξαν, πράγματι, ο κατεξοχήν χώρος δράσης και παραγωγής της ιστορικής μνήμης».
Η συγγραφέας, συνδυάζοντας τη μελέτη των αρχείων με τις αφηγήσεις (αλλά και τις εξίσου εύγλωττες σιωπές) των αμάχων, αξιοποιεί ένα πλούσιο υλικό από προφορικές μαρτυρίες (οι οποίες «είναι τόσο αντικειμενικές, όσο και όλα τα άλλα είδη πηγών», λέει η συγγραφέας, αφού «η μνήμη είναι επιλεκτική, όπως και τα αρχεία»). Αρχίζει έτσι μια αφήγηση που αναπλάθει το πανόραμα μιας ολόκληρης εποχής, μιας εποχής κρίσιμης για όλη τη μετέπειτα ιστορία της Ελλάδας: την εποχή που αρχίζει με την αντίσταση στην κατοχή, περνάει από τη Βάρκιζα και τη δράση των παρακρατικών συμμοριών της «λευκής τρομοκρατίας» και φτάνει στον εμφύλιο, την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και την εγκαθίδρυση του αυταρχικού κράτους της Δεξιάς και των εθνικοφρόνων.
Η αφήγηση οικοδομείται γύρω από μια πληθώρα επιμέρους ψηφίδων, όπως για παράδειγμα, μεταξύ πολλών άλλων, η δομή και η λειτουργία εκείνων των κοινωνιών (κανόνες, έθιμα, αντιλήψεις, θρησκευτική πίστη), ο τρόπος προσέγγισης των κατοίκων από τους αντάρτες με τα σωστά και τα λάθη του (και οι πιθανές αιτίες των λαθών αυτών), το ταξικό στοιχείο σε μια εποχή τεράστιας φτώχιας («το όραμα της ισότητας, που το είχαν ενστερνιστεί ακόμα και τα παιδιά, ήταν αυτό που τους έκανε να μπουν για τα καλά στον πόλεμο· τον εμφύλιο πόλεμο»), η συγκρότηση της έννοιας της εθνικοφροσύνης και το καθεστώς φόβου που επέβαλε, η καταλήστευση της «βοήθειας» και η συγκρότηση του πελατειακού κράτους της Δεξιάς σε αντιπαραβολή με την «ηθική» οικονομία που επέβαλαν οι αντάρτες, οι εκστρατείες αντικομουνιστικής προπαγάνδας συχνά με επίκεντρο τα παιδιά, τα σχολεία και η καθιέρωση της δημοτικής στα «ελεύθερα» χωριά, ενώ θίγονται και «λεπτά» ζητήματα, όπως το θέμα των επιστρατεύσεων αλλά και των λιποταξιών από τον ΔΣΕ ή του ειδικού βάρους που είχε η εντοπιότητα των ανταρτών. Στο βιβλίο υπενθυμίζεται τόσο η έμφυλη πλευρά των γεγονότων όσο και η έμφυλη διάσταση της μνήμης, ενώ αναφέρονται και στοιχεία που αντικατοπτρίζουν σημαντικές κοινωνικές ανατροπές (όπως π.χ. ότι «η παρουσία των γυναικών στον Δημοκρατικό Στρατό ήταν συντριπτικά μεγαλύτερη από τον ΕΛΑΣ» ή ότι οι οικογένειες επέτρεπαν την ένταξη των κοριτσιών στην ΕΠΟΝ μεταξύ άλλων επειδή «το όραμα της Λαοκρατίας περιλάμβανε και την κατάργηση της προίκας»), χωρίς να παραλείπεται και η κριτική για άλλες πλευρές της θέσης των γυναικών.
Τα βουνά, όπως γράφει η συγγραφέας, «δεν ήταν μια απλή γεωγραφική έννοια, αλλά ήταν βαθιά ηθολογική και περιέκλειε όλο το πλέγμα των αξιακών συστημάτων και σχέσεων που είχαν διαμορφωθεί από την παραμονή πολλών γενεών» που είχαν ζήσει εκεί. Αφηγείται και ανατέμνει λοιπόν, σ’ αυτό το τόσο πλούσιο και συναρπαστικό βιβλίο, την ιστορία όλης εκείνης της κρίσιμης περιόδου του Εμφυλίου μέσα από τα μάτια των ανθρώπων και των κοινοτήτων που ζούσαν εκεί, καθώς προσπαθεί να καταλάβει, μεταξύ άλλων, «τα συστήματα αξιών, αλλά και τα οράματα που καθοδήγησαν τη ζωή τους και τους ώθησαν να πάρουν μέρος σε ένα κίνημα που οραματιζόταν μια άλλη, καλύτερη, κοινωνία, τη Λαοκρατία».
Κώστας Αθανασίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου