Συμφιλίωση μέσα από την απώλεια

Θανάσης Μήνας

Colum McCann, Απειρόγωνο (μτφ. Τόνια Κοβαλένκο, εκδ. Καστανιώτη 2023)

«Η γεωγραφία εδώ είναι το παν»

Το προτελευταίο μυθιστόρημα του Κόλουμ ΜακΚάν -ακολούθησε το Twist, το 2025- αφηγείται την αληθινή ιστορία της φιλίας μεταξύ δύο ανδρών που έρχονται κοντά μέσω της τραγωδίας.

Ο Μπασάμ Αραμίν είναι Παλαιστίνιος. Ο Ράμι Ελχανάν είναι Ισραηλινός. Κατοικούν σε έναν τόπο συγκρούσεων που χρωματίζει κάθε πτυχή της ζωής τους, από τους δρόμους στους οποίους επιτρέπεται να οδηγούν ως τα σημεία ελέγχου, σωματικά και ψυχικά, από τα οποία πρέπει να περνούν καθημερινά.

Ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται σε ένα σχήμα με άπειρο αλλά μετρήσιμο αριθμό πλευρών, και αυτή η εικόνα χρησιμεύει ως μεταφορά τόσο για την πολιτική πολυπλοκότητα όσο και για τον επεισοδιακό τρόπο με τον οποίο ξεδιπλώνεται η ιστορία.

Η ζωή του Παλαιστίνιου Μπασάμ Αραμίν μεταμορφώθηκε όταν, ενώ ήταν φυλακισμένος ως έφηβος, ενδιαφέρθηκε για τη φιλοσοφία του Γκάντι και του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Μετά την αποφυλάκισή του, συνίδρυσε τους Μαχητές για την Ειρήνη, ένα κίνημα βάσης που είχε ως στόχο τη μη βία στο Ισραήλ και τη Δυτική Όχθη, και απέκτησε πτυχίο στις Σπουδές του Ολοκαυτώματος στην Αγγλία. Αφού η κόρη του Μπάσαμ πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε από έναν Ισραηλινό συνοριοφύλακα το 2005, ο ίδιος εντάχθηκε στον  Κύκλο των Γονέων, μιας κοινής ισραηλινοπαλαιστινιακής οργάνωσης που ιδρύθηκε το 1995 και αποτελείται από περισσότερες από 600 οικογένειες, οι οποίες έχουν χάσει όλες ένα άμεσο μέλος της οικογένειάς τους στη σύγκρουση στην περιοχή.

Εκεί, γνώρισε τον γραφίστα Ράμι Ελχανάν, 19 χρόνια μεγαλύτερό του, του οποίου η κόρη σκοτώθηκε σε βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας το 1997. Οι δύο άνδρες έχουν κάνει έργο της ζωής τους να ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο και να αφηγούνται τις ιστορίες των παιδιών τους στην αναζήτησή τους για ειρήνη.

Το Απειρόγωνο διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια μίας μόνο ημέρας, καθώς οι άνδρες κατευθύνονται ξεχωριστά για μια ομιλία προς ένα μοναστήρι στο Μπέιτ Τζάλα, μια παλαιστινιακή χριστιανική πόλη στη Βηθλεέμ. Ο Μπασάμ φεύγει από το σπίτι του στην Ιεριχώ, περνώντας από σημεία ελέγχου, ανησυχώντας ότι θα τον σταματήσουν επειδή του χάλασε ένα φανάρι. Ο Ράμι αντίστοιχα διασχίζει με τη μοτοσικλέτα του εδάφη που κατέχονται από το Ισραήλ. Παρακολουθούμε με το πανοπτικόν του συγγραφέα αυτά που συμβαίνουν γύρω τους όσο διαρκεί η διαδρομή τους.  

Ο ΜακΚάν αναμειγνύει ιστορία και μυθοπλασία, μετατοπίζοντας αφηγητές, τόπο και χρόνο σε ένα ενιαίο, αλλά εκτεταμένο σύνολο. Μέσα από 1.001 σύντομα αποσπάσματα που οδηγούν σε δύο μονολόγους, έναν από κάθε άνδρα, ο συγγραφέας συνυφαίνει τις ζωές τους με θέματα τόσο ποικίλα όσο η ιστορίας της ανακάλυψης της κλεψύδρας, η εξέλιξη των οργάνων της γεωμετρίας, η ιστορία της πυρίτιδας και των χημικών-εκρηκτικών υλών, η γενεαλογία του τυφεκίου Μ-16, το τελευταίο λουκούλλειο δείπνο του Φρανσουά Μιτεράν, το έργο των συνθετών Τζον Κέιτζ και Φίλιπ Γκλας, το ιεραποστολικό έργο του Ιρλανδού ιερέα του 19ου αιώνα Κρίστοφερ Κόστιγκαν, ο οποίος εξερεύνησε πρώτος τη Νεκρά Θάλασσα, το ποδόσφαιρο, τη μετανάστευση των πτηνών και το κατόρθωμα του Φιλίπ Πετί, του σχοινοβάτη ο οποίος περπάτησε σε τεντωμένο σχοινί πάνω από τις εβραϊκές και αραβικές γειτονιές στην Ιερουσαλήμ το 1987. Το ένα τμήμα μετά το άλλο ανακαλεί τις εμπειρίες των πρωταγωνιστών του βιβλίου, των οικογενειών τους και της διαιρεμένης γης στην οποία ζουν.

Ο ΜακΚάν είναι επιδέξιος στο να μετατρέπει την ιστορία σε μυθοπλασία με τρόπο που να φέρνει τον αναγνώστη σε μια νέα οπτική γωνία. Είναι ένας συγγραφέας που σφυρηλατεί συνδέσεις που διαφορετικά θα περνούσαν απαρατήρητες. Το μυθιστόρημά του Κι άσε τον κόσμο τον μεγάλο να γυρίζει (μτφ. Αύγουστος Κορτώ, Καστανιώτης, 2010) περιστρέφεται γύρω από τη σχοινοβασία του Φιλίπ Πετί το 1974 ανάμεσα στους Δίδυμους Πύργους, αλλά το επίκεντρό του είναι οι ξεχωριστές ζωές των ατόμων που τον παρακολουθούν από κάτω, χαρακτηριστικών ανθρωπότυπων της Νέας Υόρκης της εποχής εκείνης. Ο Υπερατλαντικός (μτφ. Κατερίνα Σχινά, Καστανιώτης, 2015) ξεκινά με την ιστορία του Τζον Άλκοκ και του Άρθουρ Μπράουν, οι οποίοι πραγματοποίησαν την πρώτη υπερατλαντική πτήση το 1919, αλλά το μυθιστόρημα ασχολείται επίσης με την επίσκεψη του Αφροαμερικανού αμπολιοσιονιστή, (ακτιβιστή για την κατάργηση της δουλείας) Φρέντρικ Ντάγκλας στην Ιρλανδία το 1845, καθώς και με το έργο του Αμερικανού γερουσιαστή Τζορτζ Μίτσελ, ο οποίος μεσολάβησε για τις ειρηνευτικές συμφωνίες της Μεγάλης Παρασκευής του 1998 στη Βόρεια Ιρλανδία. Οι προαναφερθέντες χαρακτήρες επανεμφανίζονται στο Απειρόγωνο, μια περαιτέρω συνύφανση μυθιστορηματικών ζωών μέσα στις πραγματικές ζωές.

Ωστόσο, ο ΜακΚάν διασφαλίζει ότι, καθώς το μυθιστόρημα επεκτείνεται και επαναπροσδιορίζεται, ο αναγνώστης δεν αισθάνεται ποτέ χαμένος: ένα από τα κατορθώματα του βιβλίου είναι ο τρόπος με τον οποίο η σαφήνεια της αφήγησης συνδυάζεται με τον πειραματισμό.

Οι δύο κεντρικοί χαρακτήρες του μυθιστορήματος, επιστρατεύσουν το βαρύ προσωπικό τους πένθος σαν όπλο για την ειρήνη, αφηγούμενοι ξανά και ξανά μπροστά σε κοινό τις ιστορίες τους, με την πεποίθηση ότι, εφόσον κατάφεραν οι ίδιοι να ξεπεράσουν τις διαφορές τους, το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί και στους άλλους. Η καλύτερη μυθοπλασία επιτρέπει ένα επίπεδο ενσυναίσθησης που λίγες άλλες μορφές γραφής επιτρέπουν. Ο ΜακΚάν αποκαλύπτει, με ευθύγραμμη λεπτότητα, τις καρδιές αυτών των ανδρών και πώς θα βρουν τον δρόμο τους προς τη συγχώρεση και την κατανόηση.

Οι πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος φέρονται ειλικρινά να πιστεύουν ότι αν η δέσμευση μιας χώρας για ειρήνη τηρηθεί, οι πιο σύνθετες πολιτικές θα λυθούν από μόνες τους. Το Απειρόγωνο αφήνει χώρο για αυτή την πεποίθηση, μια θέση για ένα μέλλον όπου η ανεπανόρθωτη απώλεια μεταμορφώνει τη βία, όπου η θλίψη οδηγεί στη συμφιλίωση.

Το μυθιστόρημα γράφτηκε πριν από την έναρξη του πολέμου και η κατεξοχήν ουμανιστική θέση του ΜακΚάν πιθανότατα φαντάζει ουτοπική την ώρα που συνεχίζεται η μαζική σφαγή του παλαιστινιακού πληθυσμού και η ισοπέδωση της Γάζας. Γι’ αυτό εξάλλου μέσα του αραβικού κόσμου άσκησαν κριτική στο βιβλίο, επισημαίνοντας ωστόσο τις καλές προθέσεις του. Το Al Jazeera για παράδειγμα έγραψε: «Δυστυχώς, μας τρέφουν με τον λόγο των “δύο πλευρών”, σαν η καταστροφή μιας ανυπεράσπιστης ιθαγενούς κοινωνίας να είναι θέμα δύο ισότιμων μερών που απλώς δεν καταλαβαίνουν η μία την άλλη, αλλά που χρειάζονται μόνο λίγη ώθηση -ίσως λίγο διάλογο- για να αγαπήσουν η μία την άλλη και voila!».

Παρ’ όλα αυτά, καθήκον της λογοτεχνίας δεν είναι υποχρεωτικά να αναδείξει τα αίτια π.χ. ενός πολέμου – αυτό είναι καθήκον της ιστοριογραφίας. Μπορεί π.χ. να ενδιαφέρεται για την ανθρώπινη κατάσταση σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή, για να περιγράψει προσωπικά βιώματα, για να αναδείξει ενδόμυχες σκέψεις και συναισθήματα. Εδώ το μυθιστόρημα του ΜακΚάν πετυχαίνει απόλυτα. Κυρίως επειδή, με την ενσυναίσθηση που το διακρίνει, κατορθώνει -ανατρέχοντας στον ορισμό του Μιχαήλ Μπαχτίν για το «πολιτικό μυθιστόρημα»- να αναδείξει την ετερότητα.    

Ο Κόλουμ ΜακΚαν γεννήθηκε στο Δουβλίνο το 1965. Σήμερα ζει στη Νέα Υόρκη. Έχει δημοσιεύσει τρεις συλλογές διηγημάτων και οκτώ μυθιστορήματα. Το μυθιστόρημα του Κι άσε τον κόσμο τον μεγάλο να γυρίζει τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου ΗΠΑ το 2009. Το Απειρόγωνο ήταν υποψήφιο για το Βραβείο Booker 2020. Είναι μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Γραμμάτων, της Ένωσης Ιρλανδών Καλλιτεχνών Aosdána και συνιδρυτής της διεθνούς μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Narrative 4. Αρθρογραφεί συχνά σε έγκριτα έντυπα μέσα ενημέρωσης και διδάσκει δημιουργική γραφή στο Hunter College. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 40 γλώσσες.

Θανάσης Μήνας

https://epohi.gr/articles/symfiliosi-mesa-apo-tin-apoeia/