Η εγχώρια λογοτεχνική παραγωγή κινούμενη στον άξονα του διεθνούς ενδιαφέροντος για την πολιτισμική ιδιαιτερότητα και επηρεασμένη από τη συνεχή μεταναστευτική κίνηση στον ελληνικό χώρο έχει να επιδείξει αξιοσημείωτα δείγματα γραφής. Η εικόνα του ξένου καλύπτεται από την παρουσία του οικονομικού μετανάστη που προέρχεται από πρώην ανατολικές χώρες ή την Αλβανία, των πολιτικών προσφύγων, Ελλήνων από την πρώην Σοβιετική Ένωση κ.ά.
Οι διακρίσεις που υφίστανται στον ελληνικό χώρο από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις των πολιτών, αλλά και τη στάση των εμπλεκόμενων φορέων της Πολιτείας συνιστούν το θεματολογικό πλαίσιο λογοτεχνικών βιβλίων με διαπολιτισμική κατεύθυνση. Η Ελλάδα ως κράτος-υποδοχής ενός μεγάλου όγκου μεταναστών λαμβάνει τα χαρακτηριστικά μιας πολυπολιτισμικής χώρας με τις αναπόφευκτες συνέπειες διαμόρφωσης μιας ανομοιογενούς κοινωνίας με την έντονη προβολή του έτερου και του «ξένου» που μεταβάλλει συνεχώς την πολιτισμική της σύνθεση. Το βίωμα της μεταναστευτικής διαδικασίας προκαλεί σημαντικές αλλαγές στο προσωπικό και ψυχολογικό φορτίο του μετανάστη, καθώς σηματοδοτεί μία βαθιά και επίπονη ρήξη με την προηγούμενη πορεία της ζωής του επηρεάζοντας άμεσα τα γεωγραφικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δεδομένα που είχαν οριστεί για τον ίδιο.
Τα λογοτεχνικά κείμενα ως ζωντανοί φορείς της κοινωνικής αναπαράστασης περιλαμβάνουν στις τάξεις τους χαρακτηριστικά δείγματα απεικόνισης των μεταναστών και εστιάζουν στην αίσθηση της διαφορετικότητας όπως αυτή αποτυπώνεται σε ένα ευρύ φάσμα των πτυχών της καθημερινότητας. Χαρακτηριστικά έργα είναι τα εξής: Εγώ και ο κύριος Γορίλας της Μπίλλι Οικονόμου-Ρόζεν ( 1996 ), Ο χιονάνθρωπος πήρε τη μαμά της Βούλας Μάστορη ( 2003 ), Έχασα το χρώμα μου και ψάχνω να το βρω! της Λίζας Βαρβόγλη (2003), Ο Ρίκο Κοκορίκο της Σοφίας Μαντούβαλου (2003), Μαύρος Ουρανός με ροζ συννεφάκια του Κώστα Χαραλά κ.ά. Άλλες ιστορίες που αντιμετωπίζουν με ευαισθησία το μεταναστευτικό θέμα είναι οι εξής: Ο δρόμος για τον παράδεισο είναι μακρύς της Μαρούλας Κλιάφα (2004), το Σαρακήνικο του Σ. Τραγάκη (1996), τα Δέντρα που τρέχουν της Μ. Πυλιώτου ( 2009 ) και το Κάποτε ο κυνηγός … της Ε. Σαραντίτη (1996) στα οποία δεσπόζουν οι διαπροσωπικές σχέσεις παιδιών μεταναστών με άλλα παιδιά.
Προβλήματα της σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας αποτυπώνονται μέσω της ρεαλιστικής αφήγησης στα λογοτεχνικά βιβλία με σκοπό την άρση ρατσιστικών συμπεριφορών, εκδηλώσεων ξενοφοβίας και μισαλλόδοξων αντιλήψεων. Οι συγγραφείς προσπαθούν ν’ αναπτύξουν μέσα από τα λογοτεχνικά τους έργα την αποδοχή της ετερότητας αντιλαμβανόμενοι την πολυπολιτισμική μορφή της σύγχρονης κοινωνίας και να ευαισθητοποιήσουν παράλληλα το αναγνωστικό κοινό με την προβολή του «άλλου». (Λαλαγιάννη, 2015, σσ. 220-225).
Η άρση των προκαταλήψεων και των αρνητικών κριτικών για τον « ξένο » αποτελούν την κεντρική θεματολογία και για το μυθιστόρημα Μια νονά για την Ντενάντα της Ν. Κιάσσου ( 2000 ) όπου πρωταγωνιστούν η Ελληνίδα αφηγήτρια και η Ντενάντα, ένα κοριτσάκι από τη Βόρειο Ήπειρο που προσπαθεί να προσαρμοστεί στα δεδομένα της νέας της ζωής με φόντο μία κλειστή επαρχιακή κοινωνία ( Νίτσα Κιάσσου, 2000 ). Επιπρόσθετα, η Ν. Κιάσσου θίγει στο βιβλίο της το φαινόμενο της μαθητικής αριστείας από μετανάστες μαθητές, ζήτημα που έχει προκαλέσει ειδικότερα στο παρελθόν έντονες συζητήσεις με πληθώρα διαφορετικών απόψεων.
Το θέμα της αριστείας παιδιών μεταναστών που φοιτούν στα ελληνικά σχολεία, η εκπροσώπηση της χώρας μας σε αθλητικές διοργανώσεις από αθλητές που προέρχονται από διαφορετική χώρα, ο ρατσισμός και οι προκαταλήψεις συγκροτούν τη θεματολογική βάση στο Καφέ αηδιαστικό μπαλάκι (2003 ) του Βαγγέλη Ηλιόπουλου. Σε αυτό το βιβλίο που έχει μάλιστα βραβευτεί από το λογοτεχνικό περιοδικό Διαβάζω, παρουσιάζεται ο Τζέρι, ο γιος μιας οικογένειας Αλβανών που καταφθάνει ως μετανάστης στην Ελλάδα μαζί με τους γονείς και την αδερφή του. Η πρώτη περίοδος της μετεγκατάστασής τους στη νέα τους χώρα αντιμετωπίζεται αισιόδοξα με τη βάπτιση των δύο παιδιών της οικογένειας, την παρακολούθηση μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο και την εύρεση εργασίας από τους γονείς τους. Το γεγονός ότι η οικογένειά του κατηγορήθηκε για μία κλοπή που δε διαπράχθηκε από τους ίδιους, γίνεται ο λόγος για την απομάκρυνσή τους από το σπίτι όπου διέμεναν και τη μεταφορά τους σε μία άλλη περιοχή. Τα νέα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην καινούρια τους εστία οφείλονται στον γενικό ξεσηκωμό και στην άρνηση των κατοίκων του χωριού να αποδεχτούν το αλβανόπουλο που αρίστευσε ως σημαιοφόρος στην παρέλαση για την εθνική επέτειο. Γίνεται, ακόμα, αναφορά στην Κλάρα, την αδερφή του Τζέρι, η οποία θα στεφεί μελλοντικά χρυσή Ολυμπιονίκης στους Ολυμπιακούς αγώνες της Αθήνας το 2004 γεγονός που μεταβάλλει ριζικά την στερεοτυπική αντίληψη κάποιων ανθρώπων για τους μετανάστες. Το βιβλίο κινείται στους θεματικούς άξονες της ξενοφοβίας, του ρατσισμού, του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου, στην ανάδειξη της αξίας της φιλίας, καθώς και της διαχρονικής δυναμικής του αθλητικού πνεύματος.
Το μυθιστόρημα και συγκεκριμένα το κοινωνικορεαλιστικό μυθιστόρημα αποτελεί το κυριότερο λογοτεχνικό είδος με το οποίο εκφράζονται ζητήματα ρατσισμού, καθώς αποτελεί ένα πεδίο συνάντησης του αναγνώστη με το « διαφορετικό » και μέσα από τις σελίδες του τα παιδιά ταυτίζονται με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα των ιστοριών. Το μυθιστόρημα παρουσιάζει στο αναγνωστικό κοινό ένα πλέγμα ποικίλων αναπαραστάσεων από τις οποίες προβάλλονται προκαταλήψεις και αξίες που εκφράζονται από τους ήρωες και τα υπόλοιπα λογοτεχνικά πρόσωπα. Το παιδί – αναγνώστης αναπτύσσοντας μία σχέση ταύτισης με το πρωταγωνιστικό πρόσωπο καλλιεργεί την κριτική ικανότητα κι αξιολογεί πρότυπα συμπεριφοράς, και καθώς βρίσκεται σε διαδικασία κοινωνικοποίησης αποδέχεται ή απορρίπτει στάσεις και νοοτροπίες σε αλληλεπίδραση με τα ερεθίσματα που προέρχονται από το οικογενειακό του περιβάλλον, το σχολείο, την τηλεόραση, το διαδίκτυο και τα λογοτεχνικά αναγνώσματα.
Στα μυθιστόρημα Νινέτ (1993) και Ε.Π. (1995) της Ζωρζ Σαρή πραγματοποιείται αναφορά στο θέμα του ρατσισμού, αλλά και του μικτού γάμου για πρώτη, μάλιστα, φορά στον χώρο της νεανικής λογοτεχνίας. Στα δύο αυτά μυθιστορήματα ο βιολογικός ρατσισμός προκαλεί κατηγοριοποιήσεις ανθρώπων με βάση την κρίση των χαρακτηριστικών τους. Ο διαφορετικός τύπος ανθρώπων μετουσιώνεται σε δέκτη στερεοτυπικών αντιλήψεων και κοινωνικών διακρίσεων. Ειδικότερα στη Νινέτ ο νεαρός αναγνώστης παρακολουθεί τη διαδρομή και την ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη της ηρωίδας μέσα από την οποία θίγονται ιδιαίτερα ζητήματα με διαχρονική ισχύ, όπως η κρίση ταυτότητας, οι προστριβές με το οικογενειακό περιβάλλον, καθώς και το ηλικιακό στάδιο της προεφηβείας και της εφηβείας. Επιπρόσθετα, η παρουσίαση της θέσης της γυναίκας και το φαινόμενο της κοινωνικής ανισότητας προβληματίζουν τον αναγνώστη.
Μία ενδιαφέρουσα, επίσης, περίπτωση συνιστά η θέση του Τσιγγάνου στη σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Οι Ρομ διαχρονικά αντικατοπτρίζουν το ξένο και το διαφορετικό συνδεδεμένο μ’ ένα πλέγμα στερεοτυπικών εικόνων, όπως του ανυπότακτου χαρακτήρα και των περιθωριακών στοιχείων. Οι απόψεις που επικρατούν για την κοινωνική συμπεριφορά, τον καθημερινό τρόπο ζωής και τις επαγγελματικές δραστηριότητες των Ρομ χρωματίζονται με αρνητικό πρόσημο. Η ανίχνευση της λογοτεχνικής προβολής των Ρομ ως συνάρτηση των ιδεολογικών και συναισθηματικών εκδηλώσεων συντελείται μέσα από διάφορες μορφές που λαμβάνει το « άλλο » τόσο στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο όσο και εντός της φυλής του, καθώς η λογοτεχνική τους εικόνα καθρεφτίζεται με μία ποικιλία αναπαραστάσεων του « άλλου » (Λαλαγιάννη, 2013, σ. 220). Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί τα έργο Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές ιστορίες της Μαρούλας Κλιάφα (1986) όπου παρουσιάζεται το φαινόμενο της περιθωριοποίησης των παιδιών της φυλής της στα ελληνικά σχολεία μέσα από την οπτική και την αφήγησης της νεαρής τσιγγάνας.
Συμπερασματικά, η Λογοτεχνία και η Παιδική Λογοτεχνία έχουν πλέον ασχοληθεί με θέματα που προωθούν την πολυπολιτισμική συνείδηση. Μέσα από την προβολή της κοινωνικής πραγματικότητας και την παρουσίαση επίκαιρων χαρακτήρων τονώνουν την κοινωνική ευαισθητοποίηση και την ηθική βελτίωση του παιδιού και εφήβου.
(*)Ο Κωνσταντίνος Γαλάνης είναι εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπ/σης, MSc «Λογοτεχνία» ΕΚΠΑ.
Βιβλιογραφία
Μελέτες
Γκόβαρης, Χ. (επιμ.), Κείμενα για τη διδασκαλία και τη μάθηση στο πολυπολιτισμικό σχολείο, Αθήνα, Ατραπός, 2011.
Λαλαγιάννη, Β., Αναπαραστάσεις του Αφρικανού στην παιδική λογοτεχνία, Διαδρομές, τ. 9-10, σσ. 9-16, 2003.
Βιβλία για παιδιά
Βαρβόγλη, Λ., Έχασα το χρώμα μου και ψάχνω να το βρω!, Καστανιώτης, 2003.
Ηλιόπουλος, Β., Καφέ αηδιαστικό μπαλάκι, Πατάκης, 2003.
Κιάσσου, Ν., Μια νονά για την Ντενάντα, Πατάκης, 2000.
Κλιάφα, Μ., Ο δρόμος για τον παράδεισο είναι μακρύς, Κέδρος, 2004.
Κλιάφα, Μ., Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές ιστορίες, Κέδρος, 1986.
Μαντούβαλου, Σ., Ο Ρίκο Κοκορίκο, Μίλητος, 2003.
Μάστορη, Β., Ο χιονάνθρωπος πήρε τη μαμά, Πατάκης, 2003.
Οικονόμου – Ρόζεν, Μ., Εγώ και ο κύριος Γορίλας, Πατάκης, 1999.
Πυλιώτου, Μ., Τα Δέντρα που τρέχουν, Βιβλιόφωνο, 2009.
Σαραντίτη, Ε., Κάποτε ο κυνηγός …, Καστανιώτης, 1996.
Σαρή, Ζ., Ε.Π., Πατάκης, 1995.
Σαρή, Ζ., Νινέτ, Πατάκης, 1994.
Τραγάκης, Σ., Σαρακήνικο, Κέδρος, 1996.
Χαραλάς, Κ., Μαύρος Ουρανός με ροζ συννεφάκια, Πατάκης, 2004.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου