Το να ζει κανείς μετά το τέλος του μύθου του είναι επικίνδυνο πράγμα, έγραψε η σύγχρονη Καναδή ποιήτρια ‘Αν Κάρσον. Ωστόσο, ο γραμματολογικός και δραματουργικός βίος της τραγικής ηρωίδας του Ευριπίδη Φαίδρας δεν υπήρξε ολισθηρός. Υπήρξε ζωογόνος, μιας και είναι πολλές οι Φαίδρες που ακολούθησαν την πρωταρχική.
Ιδανική αφορμή για ένα κοντινό πλάνο στην αρχετυπική Φαίδρα – την μητριά που πόθησε τον γιό του άνδρα της – αποτελεί η πρόσφατη κυκλοφορία του ομώνυμου βιβλίου της μεγάλης Ρωσίδας ποιήτριας του 20ου αιώνα, Μαρίνας Τσβετάγιεβα από τις εκδόσεις Νεφέλη.
Η μετάφραση είναι του Χρήστου Χρυσόπουλου με την συμβολή της φιλολόγου ‘Έλενας Ριζίκοβα. Η έκδοση περιλαμβάνει επίμετρο της επιμελήτριας Δήμητρας Κονδυλάκη και του σκηνοθέτη Νίκου Διαμαντή.
«Που είναι η κυρά; Που κοιμάται; / Η κλίνη της αδειανή./Ψιθύρους ακούω από ψηλά./ Η μυρτιά έβγαλε / παράξενο φρούτο./ […] Από καρπό πιο πράσινη/ κρέμεται η βασίλισσα/ και τα πουλιά τη ζώνουν.»
Βρισκόμαστε στην αυλή του παλατιού της Τροιζήνας και η Τροφός έχει μόλις βρει τη Φαίδρα νεκρή. Απαγχονισμένη στο κλαδί μιας μυρτιάς. Αυτή όμως δεν είναι η αρχή ούτε και η λύση του δράματος.
Στην εκδοχή της Τσβετάγιεβα, έργο του 1927, η Φαίδρα, γυναίκα του Βασιλιά Θησέα, ερωτεύεται σφόδρα τον νεαρό γιό του άνδρα της, Ιππόλυτο. Η Φαίδρα παρακινείται από την πιστή της Τροφό κι εκδηλώνει το πάθος της στον αγνό και αφοσιωμένο στη Θεά Άρτεμη νέο. Εκείνος την απορρίπτει και φεύγει. Η Φαίδρα αυτοκτονεί. Η Τροφός καταλογίζει το κρίμα στον Ιππόλυτο κι ο Θησέας καταριέται τον γιό του. Τότε ένας ταύρος αναδύεται από την θάλασσα, τα άλογα του Ιππόλυτου τρομάζουν, εκείνος πέφτει από το άρμα του και σκοτώνεται. Ο Θησέας του αρνείται τις ταφικές τιμές και αποκαλύπτεται η αλήθεια.
Η Τσβετάγιεβα μεταπλάθει τον μύθο σε ποιητικό θέατρο, μία άψογη ειδολογική ισορροπία. Η πρόσληψη της επιφυλάσσει έναν ξεχωριστό ρόλο για την Τροφό. Η δυναμική που δημιουργείται μεταξύ της Φαίδρας και της δευτερομάνας της είναι καταλυτική. Μέσα από την πιεστική παρότρυνση της Τροφού ακούγεται η φωνή μιας ανικανοποίητης γυναίκας. Το ξέσπασμα μιας φιμωμένης παρόρμησης από μία μάνα που στερήθηκε το παιδί που γέννησε για να θηλάσει ένα ξένο, την κυρά της Φαίδρα. Μία άκαρπη γαλακτοφορία με τις επιθυμίες της Τροφού να προβάλλονται πάνω στον παραβατικό πόθο της Φαίδρας.
«Φαίδρα, σε ζευγάρωσαν με έναν σκορπιό!/Πάρε εκδίκηση, δεν είσαι ένοχη για τίποτα. /Στο σπίτι του άντρα σου μπήκες νύφη όψιμη,/ τελευταία από τις τρεις».
«Τα πάντα σου θυμίζουν ότι /είσαι γυναίκα τρίτη./ Γλιστράν τα πιάτα από τα χέρια σου;/ Φταίει της Αμαζόνας η κοφτή ματιά» [..] «Αν το τζάκι ξάφνου σβήσει,/ φταίει της Αριάδνης η ανάσα».
Και συνεχίζει: «Οι δύο τους καταράστηκαν την κοιλιά σου,/ τριτοφερμένη μου./Ανέγγιχτη σηκώνεσαι από το νυφικό κρεβάτι,/ άχρηστη γυναίκα, ανεπιθύμητη, αδειανή!» […] «Σ’ το λέω, γάμος χωρίς παιδί είναι σκέτη ακολασία».
Στην πιο ξεκάθαρή της προτροπή η Τροφός λέει:
«’Εμπρός, λοιπόν, αγάπησέ τον,/αγάπησέ τον, τον αμούστακο τοξοβόλο σου./Από τη νιότη σου παίρνω τροφή,/ όπως κάποτε – γλυκές οι ώρες εκείνες! – /τροφή έπαιρνες με το γάλα μου» και «Τώρα ήρθε η σειρά σου…/Και για τις δυο μας τα κρίματά σου/ και για τις δυο τα αγκαλιάσματα,/ οι ηδονές και οι πόνοι…».
Η Τσβετάγιεβα μας συστήνει μία άτεκνη και δυστυχισμένη Φαίδρα, τρίτη σύζυγο ενός γερασμένου Θησέα, προς μία ηθική αποκατάσταση της ηρωίδας. Τι είναι όμως, στ’ αλήθεια αυτό που οδήγησε τόσους δημιουργούς να γράψουν για τη Φαίδρα;
Ο Ευριπίδης διδάσκει δύο τραγωδίες για την ίδια ιστορία, τον «Ιππόλυτο Καλυπτόμενο», που αποδοκιμάζεται από το κοινό και τον «Ιππόλυτο Στεφανωμένο» που κερδίζει το πρώτο βραβείο. Ακολουθεί η αλληλουχία των Σοφοκλή, Σενέκα, Ρακίνα, Ντ’ Ανούντσιο, Μιγκέλ Ντε Ουναμούνο και μία Μαρίνα Τσβετάγιεβα να σχεδιάζει μυθική τριλογία, υπό τον γενικό τίτλο «Η Οργή της Αφροδίτης». Γράφει πρώτα την Αριάδνη, μετά την αδελφή της Φαίδρα αλλά δυστυχώς ποτέ την Ελένη, η οποία σύμφωνα με μία λιγότερο γνωστή αφήγηση απήχθη στα 7 της χρόνια από τον υπερήλικα Θησέα.
Στο επίμετρο της Κονδυλάκη διαβάζω για το μύθο της Φαίδρας:
«Η ιστορία του Ιππόλυτου και της Φαίδρας είναι ήδη στη μυθική της υπόσταση μια ιστορία αντιστροφής: η ιστορία μιας αντιστροφής ρόλων του «ισχυρού» με τον «ανίσχυρο», του «αρσενικού» με το «θηλυκό», του «βρόμικου» με το «αγνό», που έτσι αντεστραμμένοι αντιπαλεύουν ως την αμοιβαία εξόντωση τους».
Στην εκδοχή της Τσβετάγιεβα συμπληρώνει:
«Είναι και μία ιστορία διαπάλης ανάμεσα στον έρωτα και στη στέρηση του, στον έρωτα ως φυσική δύναμη γονιμοποιητική και στη στειρότητα, σωματική και πνευματική, που επιφέρει η απουσία του».
Σκέφτομαι πως ίσως αυτή η Φαίδρα επιδέχεται ερμηνευτικά τουλάχιστον μία ακόμη ιστορία αντιστροφής και διαπάλης.
Καθολική αντιστροφή είναι και η εξουσία που ασκούν τα λόγια της Τροφού στη Φαίδρα. Στον αρχαίο κόσμο η υποταγή των τροφών στις κυρίες τους είναι δεδομένη κοινωνικά και βρίσκει την έκφραση της και στο θέατρο. Εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Η Τροφός – η δούλη που θήλασε, μεγάλωσε και ακολούθησε νύφη τη Φαίδρα – επιβάλλεται. Δεν αρκείται στην επιρροή που ασκεί στην κυρά της και προσπαθεί να χειραγωγήσει τον Ιππόλυτο και τον Θησέα ακόμα.
Απευθυνόμενη στον Ιππόλυτο λέει: «Τον κόσμο ολόκληρο το γάλα κυβερνά!»
Και όταν μιλά για τον Θησέα κλιμακώνει: «Στα μάτια του Θησέα θα κάνω το άσπρο μαύρο».
Με απόλυτους και κάθετους όρους φανερώνεται και μία δεύτερη διαπάλη ανάμεσα στα αντιθετικά πρότυπα της μητέρας της Φαίδρας και της μητέρας του Ιππόλυτου. Η μεν Πασιφάη, μητέρα της Φαίδρας και γυναίκα του Βασιλιά Μίνωα καταλαμβάνεται από έρωτα για έναν μεγαλόπρεπο ταύρο και γεννά τον Μινώταυρο. Η δε Αντιόπη (για άλλους Ιππολύτη) μητέρα του Ιππόλυτου και θρυλική Αμαζόνα, παραμένει μέχρι τέλους ορκισμένη εχθρός των ανδρών. Έχουμε έτσι τον ανόσιο πόθο αντιμέτωπο με την αμείλικτη αγνότητα σε μία διαρκή και έμφυλη πάλη. Οι δυο πρωταγωνιστές όσο πλησιάζουν τις μητέρες τους, την αληθινή τους φύση, τόσο απομακρύνονται μεταξύ τους.
Αυτή είναι μια βαθιά ψυχαναλυτική διάσταση του έργου. Εύκολα μας βάζει στον πειρασμό να την προσεγγίσουμε ανατρέχοντας στην ταραχώδη βιογραφία της Τσβετάγιεβα. Ευτυχώς για την συγκριτική λογοτεχνία, την ίδια ακριβώς χρονιά, το 1927, μία άλλη γυναίκα δημιουργός, η Αμερικανίδα ποιήτρια και προβεβλημένο πρόσωπο του εικονισμού, Χίλντα Ντούλιτλ (γνωστή με τα αρχικά H.D.) δημοσιεύει μια διασκευή του Ευριπίδη με τίτλο “Hippolytus Temporizes”. Η καρδιά αυτού του έργου χτυπά ακριβώς εκεί, στις μητρικές σχέσεις των δύο ηρώων. Μόνο που η H.D. δεν κινείται στον άξονα αρσενικού/θηλυκού. Ως δεινή στυλίστρια στήνει μία ονειρική συνεύρεση, φέρνοντας μία ένωση που ξεπερνά τα φύλα. ‘Ένα πλησίασμα Φαίδρας και Αμαζόνας. “Hippolytus is his mother again”, γράφει η H.D.
Την ίδια χρονιά λοιπόν, δυο καθοριστικές ποιήτριες, από την Ρωσία και την Αμερική, ανοιχτά αμφισεξουαλικές, επιλέγουν στην αυτοεξορία τους να γράψουν για τον ίδιο αρχαιοελληνικό μύθο. Το αποτύπωμα αυτής της ιστορίας είναι ισχυρό και πάντα επίκαιρο. Ζητήματα αίματος, ταυτότητας, παραβατικότητας κι εξουσίας κάνουν τη Φαίδρα να παραμένει ένα γοητευτικά αμφιλεγόμενο πρόσωπο.
Ραδιούργα ή θύμα θεϊκής πλεκτάνης, απλή μετωνυμία της καταστροφικής γυναικείας σεξουαλικότητας ή του μητρικού ενστίκτου, φτάνει στις μέρες μας αγέραστη. Όπως την απεικονίζει η τοιχογραφία του Πολύγνωτου και την περιγράφει ο Παυσανίας, στον κάτω κόσμο να αιωρείται σε ιλιγγιώδη ύψη, κάνοντας κούνια σε μια αιώνια αναπαράσταση του απαγχονισμού της.
Ένα ανθρώπινο εκκρεμές, μία μετρονόμος ελλειπτικής τροχιάς. Την μια στιγμή να εφορμά και την άλλη να υποχωρεί υπό το βάρος της ίδιας της της παρόρμησης. ‘Ένα ευριπίδειο σύμβολο «τυφλής κι ανίερης τόλμης», ζωογόνο, με Φαίδρες που ενέπνευσαν τον Ευγένιο Ο’ Νηλ, την Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, τον Ζυλ Ντασσέν, τον Γιάννη Ρίτσο, την Σάρα Κέην και τους συγκαιρινούς Λεία Βιτάλη και Βασίλη Παπαγεωργίου μεταξύ άλλων.
Οπωσδήποτε, η Φαίδρα της Τσβετάγιεβα είναι μία πολύτιμη προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία. Άλλωστε, η απόδοση της εξαιρετικά ιδιοσυγκρασιακής, συνειρμικής, και έμμετρης ποιήτριας αποτελεί κάθε φορά άθλο. Ένα σημαντικό βιβλίο που έδωσε επίσης και το κείμενο της παράστασης του Νίκου Διαμαντή «Φαίδρα – Ένα βλέμμα στον Παραβατικό Έρωτα» το 2018 στο θέατρο Σημείο.
Η Μαρίνα Τσβετάγιεβα αυτοκτονεί το 1941 στην Σοβιετική Ένωση σε έσχατη ένδεια κι απόγνωση. Καταληκτικός στίχος από την τελευταία σκηνή της Φαίδρας: «Νέα αστραπή, βροντή αρχαία».
info: Μαρίνα Τσβετάγιεβα, Φαίδρα, μτφρ: Χρήστος Χρυσόπουλος, επίμετρο :Δήμητρα Κονδυλάκη, Νίκος Διαμαντής, Νεφέλη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου