«Μπορεί ένα ιστορικό – με την πρώτη ματιά – αφήγημα, να εμπεριέχει λογοτεχνικό λυρισμό;»

Γράφει η Τζίνα Ψάρρη 

Eric Vuillard «Ημερήσια διάταξη», Μετάφραση: Μανώλης Πιμπλής, εκδ. Πόλις, σελ. 160

 

Η σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 1933 ανάμεσα στον Χίτλερ, τον Γκαίρινγκ και 24 μεγιστάνες του γερμανικού Κεφαλαίου (Κρουπ, Ζίμενς, Όπελ κ.α.), είχε ως σκοπό την προσφορά εκατομμυρίων μάρκων για την ενίσχυση του ναζιστικού κόμματος. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1938, στην ημερήσια διάταξη βρίσκεται η προσάρτηση της Αυστρίας στην Γερμανία, η οποία απαιτήθηκε στεγνά, χωρίς ίχνος διπλωματικής αβρότητας.

Ξεδιπλώνονται αριστουργηματικά η κομπίνα και η εξαπάτηση, ο τρόπος των ναζί για να πάρουν την Αυστρία υπό την κηδεμονία τους, με μια «απειλή ωμή, μια επαναλαμβανόμενη και χυδαία προπαγάνδα» ενάντια σε μια νεολαία που «κατασπαταλάει τον θυμό της μπλεγμένη σε ψευτοδιλήμματα» και οδηγούμενη εσφαλμένα από έναν επηρμένο αριστοκράτη με πολιτικές αντιλήψεις εντελώς οπισθοδρομικές, τον Σούσνιγκ που ποτέ δεν θέλησε να δει την αλήθεια κατάματα κι έτσι κατέληξε στην φυλακή, αυτός, που ήδη είχε πει ένα αποφασιστικό «όχι» σε όλες τις δημόσιες ελευθερίες.

 

«Ούτε μια ηλιαχτίδα δεν θα τρυπήσει πια το σκοτάδι του, ούτε ένα χαμόγελο δεν θα σχηματιστεί στο πρόσωπο του φαντάσματος ώστε να τον ενθαρρύνει να εκπληρώσει το τελευταίο του καθήκον. Ούτε μια μαρμάρινη λέξη δεν θα βγει από το στόμα του, ούτε ίχνος ευμένειας, ούτε σταγονίτσα φωτός, τίποτα. Τα δάκρυα δεν θα πλημμυρίσουν το πρόσωπό του. Δεν θα είναι παρά ένας χαρτοπαίκτης ο Σούσνιγκ, ένας αποτυχημένος μηχανορράφος. Φαίνεται μάλιστα ότι πίστεψε στην ειλικρίνεια του γείτονά του του Γερμανού, στην εντιμότητα της συμφωνίας, την οποία εντούτοις, μόλις του είχαν αποσπάσει. Κάπως αργά τον πιάνει η ανησυχία. Επικαλείται τις θεές που χλεύασε, διεκδικεί γελοίες υποσχέσεις για μιαν ανεξαρτησία ήδη νεκρή».

 

Αυτό είναι ουσιαστικά το αφήγημα του συγγραφέα. Η ιστορία της εγκαθίδρυσης του ναζιστικού καθεστώτος, οι πραξικοπηματικές ενέργειες, τα όμορφα λόγια, οι οργισμένες τηλεφωνικές κλήσεις και οι χονδροειδείς απειλές, δοσμένες σκωπτικά μέσα από μια ορμητική αφήγηση που συγκλονίζει.

Μπορεί ένα ιστορικό – με την πρώτη ματιά – αφήγημα, να εμπεριέχει λογοτεχνικό λυρισμό; Ο Ερίκ Βυϊγιάρ το καταφέρνει με τρόπο εντυπωσιακό κατά τη γνώμη μου:

 

«Ένα σκοτεινό ένστικτο μας παρέδωσε στον εχθρό, παθητικούς και περιδεείς. Από τότε, τα βιβλία μας της Ιστορίας επανέρχονται ξανά και ξανά σε αυτό το τρομακτικό γεγονός, στο οποίο φαίνεται πως συναρμόστηκαν ο αιφνιδιασμός και η λογική….. Και ο Χέρμαν Γκαίρινγκ, που δεν ήταν φειδωλός σε εκδηλώσεις τρυφερότητας και καλοσύνης, εκείνος που μάλλον είχε ονειρευτεί να γίνει ηθοποιός και που με τον τρόπο του είχε εντέλει γίνει, μπορεί και να του είχε δώσει ένα φιλικό χτύπημα στον ώμο, ίσως και να τον είχε λοιδορήσει λιγάκι, τον γερο – Χάλιφαξ, και να του είχε πετάξει κατάμουτρα και κάτι διφορούμενα παραμύθια, από αυτά που αφήνουν τον αποδέκτη τους άναυδο, κάπως αμήχανο, όπως όταν αφήνεις σεξουαλικά υπονοούμενα…»

 

Κάποιοι – όπως ο ιστορικός Ρόμπερτ Πάξτον – έσπευσαν να κατηγορήσουν τον συγγραφέα πως δεν κάνει λογοτεχνία αλλά Ιστορία χωρίς ουδετερότητα μάλιστα και επιλέγοντας ποια γεγονότα θα αφηγηθεί και ποια θα αποσιωπήσει, πράγμα που θα ήταν αποδεκτό μόνο να δημιουργούσε μυθιστορηματικούς ήρωες. Άλλοι πάλι – όπως ο επίσης ιστορικός Ρόμπερτ Τομπς – ονόμασαν το έργο υβρίδιο λογοτεχνίας και ιστορίας που δεν πείθει ούτε ως λογοτέχνημα ούτε ως ιστορικό έργο.

Ο Baptiste Liger, στο έγκριτο Lire, γράφει πως η «Ημερήσια Διάταξη», αποδεικνύεται συναρπαστική ακριβώς επειδή τα γεγονότα ενσαρκώνονται χωρίς να θυσιάζεται η ακρίβειά τους.

 

Eric Vuillard

 

Δεν θα επιχειρήσω να πάρω θέση σε αυτή την διαμάχη. Η άποψή μου είναι πως πρόκειται για ένα έξοχα γραμμένο κείμενο που περιέχει ορισμένες ιστορικές λεπτομέρειες υφασμένες με σπάνιες λόγιες εκφράσεις. Διάσπαρτες στο αφήγημα, υπάρχουν σημαντικές κοινωνικές προεκτάσεις και ρητορικές αναρωτήσεις, που σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως στείρα αφήγηση, ως τυποποιημένη αναφορά ιστορικών γεγονότων.

Η κακοφορμισμένη γερμανική τιμή και οι νόμοι για την προστασία του γερμανικού αίματος, το παρανοϊκό παραλήρημα του Χίτλερ, ο εθισμένος στην μορφίνη και συχνός επισκέπτης των Ψυχιατρείων Γκαίρινγκ εξαιτίας της βίαιης συμπεριφοράς, της κατάθλιψης και των αυτοκτονικών του τάσεων, ο λόρδος Χάλιφαξ, ο τελευταίος μιας σειράς στενόμυαλων προγόνων που αντιτάχθηκαν σθεναρά σε κάθε πρόθεση βοήθειας προς την Ιρλανδία ή συνέλεγαν με μανία ιστορίες με φαντάσματα και μαρτυρούν έπαρση και κοινωνική τύφλωση καθώς και πολλά ακόμα υπαρκτά πρόσωπα, περιγράφονται με ύφος καυστικό και κινηματογραφικό. Με τον ίδιο κινηματογραφικό τρόπο  παρεμβάλλονται και οι ιδιαιτερότητες μη πολιτικών προσώπων, όπως οι εμφανείς ψυχικές διαταραχές του Σούτερ στην θανατερή οπτική της ζωγραφικής του, ή η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση του Μπρούκνερ, ο οποίος χώριζε τα μουσικά του μοτίβα με σιωπηλά χαχανητά. Παρεμβολές, που απέχουν πολύ από το να είναι τυχαίες.

 

Δεν κατατάσσεται εύκολα το αφήγημα του Ερίκ Βυϊγιάρ, ίσως γι’ αυτό να το ονόμασε και έτσι. Ύστερα από έρευνα που πασίδηλα έκανε σε βάθος, αυτό που θεωρώ πως τελικά δημιούργησε, είναι ένα ιστορικό μυθιστορηματικό κείμενο, το οποίο με δοκιμιακά στοιχεία και νουάρ κινηματογραφική προσέγγιση, απομυθοποιεί πρόσωπα και καταστάσεις, κυρίως δε, την έλλειψη πυγμής και τις γελοίες αποφάσεις.

Αλήθειες όπως η διαπλοκή του ναζισμού με το Κεφάλαιο, ή, το ξέπλυμα των ίδιων των καπιταλιστών που ανέβασαν τον Χίτλερ στην εξουσία, υπογραμμίζονται από τον συγγραφέα στην προσπάθειά του να συμβάλλει στην πάντα επίκαιρη μάχη ενάντια στον Φασισμό και στα συστήματα που τον γεννούν. Η αγάπη του για τον άνθρωπο, εμφανής σελίδα τη σελίδα, σ’ αυτό το έντονο, πυκνογραμμένο κείμενο, το οποίο δίνει ιστορικά γεγονότα με τρόπο κατανοητό, εύληπτο και έξυπνο αλλά και προκλητικό ταυτόχρονα. Ακόμα κι αν η γραφή του επιχειρεί να σφυρηλατήσει το είδος της, πρόκειται για ένα πραγματικά ασυνήθιστο βιβλίο που διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον, μέσα από το οποίο, ο συγγραφέας θέλει να μας θυμίσει ότι τις περισσότερες φορές αυτό που καθιστά κάποιον αήττητο δεν είναι οι περιστάσεις, αλλά η δική μας συναίνεση και οι συμβιβασμοί των ισχυρών. Γιατί, η καταστροφή δεν είναι πάντοτε μοιραία, και γιατί:

 

« Όταν συζητάς με έναν αντίπαλο, προσπάθησε να μπεις στο πετσί του».

https://www.fractalart.gr/hmerisia-diataxi/