Κώστας Σταμάτης: «Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης 1821»

Ανθούλα Δανιήλ 

Ο τόμος Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης 1821, που με τόση φροντίδα επιμελήθηκε ο Κώστας Σταμάτης, άνθρωπος αφοσιωμένος στα βιβλία και πολλών χρόνων συνεργάτης στον εκδοτικό χώρο του Στέφανου Πατάκη, είναι ανάλογος του μεγάλου και ιστορικού γεγονότος που τιμάμε εφέτος· τα 200 χρόνια από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, τη μεγάλη Ελληνική Επανάσταση. Στην επέτειο συμμετέχει η Ανθολογία που έχουμε στα χέρια μας, ογκώδης και εμβληματική, μοναδική στο είδος της και σημαντικότατη ανάμεσα σε άλλες επίσης σημαντικές που είδαν, ήδη, το φως της δημοσιότητας.

Ο Κώστας Σταμάτης, στο εισαγωγικό κείμενό του, ανέδειξε όλη τη σημασία και αξία του δημοτικού τραγουδιού, αλλά και κυρίως και πρωτίστως του γεγονότος που το ενέπνευσε και συγκλόνισε την Ελλάδα τότε και του οποίου ο αντίκτυπος δεν εσίγησε ποτέ μέχρι σήμερα και ούτε θα σιγήσει, όσες και αν είναι οι πολιτικοκοινωνικές αναταράξεις. Και με τις δύο διαστάσεις τους τα ποιήματα κεντρίζουν την εθνική μας ευαισθησία και, επειδή η ποίηση είναι από τη φύση της πράξη επαναστατική, η συγκεκριμένη είναι διπλά επαναστατική. Και η Επανάσταση του 1821 θα είναι πάντα σημείο αναφοράς, φωτεινός σηματοδότης με όποια δεινά και αν έλαβαν χώρα στα παρασκήνια. Το αποτέλεσμα μετράει… Τέλος, ας μην ξεχάσουμε ότι το δημοτικό τραγούδι ήταν, κατά κάποιον τρόπο, και μέσο γνωστοποίησης ιστορικών γεγονότων και πρωταγωνιστικών προσώπων, σε μια εποχή που ο λαός ήταν αγράμματος, ΜΜΕ δεν υπήρχαν και ο προφορικός λόγος είχε την πρώτη θέση στην πληροφόρηση. Τα θρυλούμενα κλέα ανδρών με τρόπο ποιητικό διαδίδονταν, πιο εύκολα, από τον καιρό του Ομήρου.

Η Επανάσταση, λοιπόν, άρχισε χωρίς καμία εγγύηση και, όπως γράφει ο ανθολόγος αυτού του τόμου, επρόκειτο για «την πιο αδιανόητη επανάσταση του 19ου αιώνα, η οποία παρά πάσαν επίσημη προσδοκία […] πραγματοποιήθηκε και πέτυχε να καταλύσει την ολέθρια δύναμη του κραταιού Τούρκου δυνάστη, με τους λιγοστούς της να καταφέρνουν ν’ ανατρέψουν την εξουσία των αμέτρητων. Ποίηση και μπαρούτη ποτέ δεν βρέθηκαν εγγύτερα στης ελευθερίας τον ήλιο, κι ας παρέμενε κι αυτός αιώνες κυκλοδίωκτος, όπως λέει ο Κάλβος». Τη σημασία του μεγάλου τολμήματος δείχνει η φράση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη: «ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Εμείς αν δεν ήμαστε τρελοί δεν θα εκάναμε την επανάσταση», επειδή οι άνθρωποι, έλεγε, κρίνουν από το αποτέλεσμα. Μα αν υπήρχαν όλα τα εχέγγυα δεν θα είχε την ίδια αξία η θυσία. Και για να δείξει τη δύναμη του παραδείγματος, ο Σταμάτης θα επικαλεστεί δύο από τις πιο ξεχωριστές για την ηρωική «αποκοτιά» τους ιστορικές στιγμές μεγάλης αυτοθυσίας: τον Ανδρούτσο στη Γραβιά και τον Παπαφλέσσα στο Μανιάκι.

Μπαίνοντας στην ουσία της Ανθολογίας, θα βρούμε τραγούδια από τις συλλογές του Νικολάου Πολίτη, «του ανθρώπου που έπλασε τον όρο λαογραφία και θεμελίωσε την επιστημονική λαογραφική έρευνα στην Ελλάδα», της Ακαδημίας Αθηνών στην επιλογή του Γεωργίου Μέγα και Δημητρίου Πετρόπουλου, του Γεωργίου Χασιώτη, του Παναγιώτη Αραβαντινού, του Arnold Passow, έκδοση του 1860, η οποία όμως συμπεριελάμβανε και τραγούδια από τις συλλογές του Cl. Fauriel και του Σπ. Ζαμπελίου, «Από τα Μωραΐτικα τραγούδια (Κορώνης-Μεθώνης), που συνέλεξε, κατέγραψε και επεξεργάστηκε η λαογράφος και πεζογράφος Γεωργία Ταρσούλη σε αποστολή της Ακαδημίας Αθηνών και τα οποία εκδόθηκαν στα χρόνια της Κατοχής, το 1944. Σε όλα αυτά τα ποιήματα ο ανθολόγος συμπληρώνει τα σχόλια, όπου υπάρχουν, και προσθέτει σημειώσεις για τη διευκόλυνση του αναγνώστη-μελετητή. Επίσης σημαντική είναι η συμβολή του Επίμετρου με έντεκα τραγούδια, ανάμεσά τους του Κολοκοτρώνη και του Μακρυγιάννη, καθώς και η «αισχρή» απάντηση στον Χουρσίτ πασά του Καραϊσκάκη. Να σημειώσουμε ότι, όταν λέει ο Κολοκοτρώνης «έκαμα τραγούδι», εννοεί μετάπλαση παλαιότερου υπάρχοντος που προσάρμοσε στην περίσταση που το απαιτούσε κι ακόμα ότι ο Μακρυγιάννης έπαιζε ταμπουρά και τραγουδούσε ωραία.

Απομονώνω δειγματοληπτικά το πρώτο ανθολογημένο ποίημα «Του πολέμου του ’21»:

Κρυφά το λένε τα πουλιά, κρυφά το λεν τ’ αηδόνια,/
κρυφά το λέει ο γούμενος από την Άγια Λαύρα:/
«Παιδιά, για μεταλάβετε, ξεμολογηθήτε·/
δεν είν’ ο περσινός καιρός κι ο φετεινός χειμώνας./
Μας ήρθε γ-η άνοιξη πικρή, το καλοκαίρι μαύρο,/
γιατί σηκώθη πόλεμος και πολεμάν τους Τούρκους./
Να διώξουμ’ όλη την Τουρκιά ή να χαθούμε ούλοι»

Αναφορά σημαντική και τιμή περιποιεί ο Σταμάτης στον περίφημο Τσοπανάκο, που ήταν αδύναμος στο σώμα αλλά δυνατός στην πένα – ο καθείς και τα όπλα του, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης, για να δείξει πως και η δύναμη της πένας είναι ισοδύναμη με του σπαθιού, προέκταση του μυαλού, της σκέψης, της ψυχής που θα πείσει και θα παρακινήσει εκείνον που θα πολεμήσει. Ο Τσοπανάκος κελαηδούσε σαν πουλί και εμψύχωνε ή διασκέδαζε τους άνδρες.

Και με τις δύο διαστάσεις τους τα ποιήματα κεντρίζουν την εθνική μας ευαισθησία και, επειδή η ποίηση είναι από τη φύση της πράξη επαναστατική, η συγκεκριμένη είναι διπλά επαναστατική.

Η σημαντική πληροφορία για το πώς γινόταν η μοιρασιά των λαφύρων και πώς δέχτηκε ή απέρριψε το μερίδιό του ο περίφημος Τουρκοφάγος Νικηταράς τονίζει το ήθος του ανδρός, άξιο και αυτό να τραγουδηθεί.

Στα 200 χρόνια που πέρασαν από την Επανάσταση, οι ποιητές μας δεν έπαψαν να εμπνέονται από το συγκλονιστικό γεγονός και να προσθέτουν τη δική τους ψηφίδα στο Μέγα Έπος, στον μύθο της νεότερης Ελλάδας, που αποτέλεσε κληρονομιά, δύναμη και καταφυγή για κάθε νεότερη περίσταση που η Ιστορία επεφύλαξε για την πατρίδα μας.

Στο Δεύτερο Μέρος, από τη Νεότερη Ελλάδα, αρχής γενομένης από τον Σολωμό και τον Κάλβο, ανθολογεί σχεδόν 140 ποιητές με περισσότερα του ενός ποιήματα και βεβαιώνει ότι «η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν ποτέ ένα πεθαμένο μακάριο παρελθόν» αλλά «χάρτης πορείας στους πολυκύμαντους καιρούς που ακολούθησαν». Όπως έχει γράψει ο Τάσος Λειβαδίτης:

Όταν ο περαστικός ξυλοκόπος κάθεται σε μια πέτρα
στην άκρη του δρόμου, την ώρα που βραδιάζει
δεν είναι μονάχος.
Ακούει κάτω απ’ το χώμα του δρόμου να τον φωνάζει το αίμα σου.
Πατρίδα, είσαι γεννημένη απ’ τους πεθαμένους.
(«Στίχοι γραμμένοι σε πακέτα τσιγάρα»)

Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά… Αυτή τη φωνή θα την ακούσουμε σε μια μεγάλη ποικιλία ποιητικού ηχοχρώματος, άλλοτε ηρωικού και άλλοτε απελπισμένου, άλλοτε ειρωνικού, άλλοτε ενθουσιασμένου, με δημοτικό απόηχο και εθνικό φρόνημα, γιατί συχνά ο νεότερος ποιητής μιμείται τη φωνή, τον ρυθμό και το ύφος του δημοτικού τραγουδιστή. Είναι και αυτή μια άλλη προσφορά που το είδος επιτρέπει και δημιουργεί συγκίνηση.

Ο Κώστας Σταμάτης ακουμπά στα χέρια μας ένα υλικό πολύ σημαντικό, ένα βιβλίο αναφοράς χρήσιμο σε κάθε μελετητή, έναν θησαυρό, μία βίβλο στο είδος της.

 

Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης 1821
Δημοτικό τραγούδι – Νεοέλληνες ποιητές από τον Σολωμό και τον Κάλβο μέχρι σήμερα
Συλλογικό έργο
Ανθολόγηση – Εισαγωγικές σημειώσεις – Επιμέλεια – Εργοβιογραφικά σημειώματα ποιητών: Κώστας Σταμάτης
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 632
ISBN: 978-960-16-8485-7
Τιμή: 38,00€

https://diastixo.gr/kritikes/poihsh/15828-poihsh21