Ι. Το ξεκίνημα
Όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος το καλοκαίρι του ‘14 , ένας μεγάλος αριθμός “συλλόγων υπέρ της ψήφου των γυναικών” της Μεγάλης Βρετανίας (γνωστές ως Σουφραζέτες) θέλησαν να προσφέρουν τις διοικητικές και επαγγελματικές τους δεξιότητες στη πολεμική προσπάθεια. Η Σκωτσέζικη Ομοσπονδία της Εθνικής Ένωσης Συλλόγων για την Ψήφο των Γυναικών (Scottish Federation of the National Union of Women’s Suffrage Societies), μετά από πρόταση της γιατρού
Έλσι Ίνγκλις (Elsie Inglis), πρότεινε τη δημιουργία αμιγώς γυναικείων ιατρικών μονάδων στη πρώτη γραμμή του μετώπου. Το βρετανικό Υπουργείο Πολέμου (Υπουργείο Αμύνης) απέρριψε αμέσως την ιδέα συμβουλεύοντας την Ίνγκλις να επιστρέψει σπίτι της και να “κάτσει στα αυγά της”. Κάτι τέτοιο δεν ήταν βέβαια στον χαρακτήρα της. Είχε πρωτοστατήσει άλλωστε στη κίνηση υπέρ του δικαιώματος των γυναικών στην ιατρική εκπαίδευση ιδρύοντας με τον πατέρα της το Κολέγιο Ιατρικής για Γυναίκες στο Εδιμβούργου (Edinburgh College of Medicine for Women). Είχε επίσης αποκτήσει διπλώματα από το Κολέγιο Ιατρικής Εδιμβούργου, το Κολέγιο Χειρουργικής Εδιμβούργου και τη Σχολή Ιατρικής και Χειρουργικής Γλασκόβης.Με δική της πρωτοβουλία άρχισε η συγκέντρωση κεφαλαίων από τις τοπικές κοινωνίες και ιδιωτικούς φορείς για τη χρηματοδότηση ιατρικών μονάδων που θα αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από γυναίκες: γιατροί, νοσοκόμες, τραυματιοφορείς, οδηγοί νοσοκομειακών αυτοκινήτων και λοιπό προσωπικό. Τα κεντρικά γραφεία του οργανισμού βρίσκονταν στο Εδιμβούργο καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, με επιτροπές επίσης στη Γλασκόβη και το Λονδίνο, σε στενή συνεργασία με το λονδρέζικο γραφείο του Γαλλικού Ερυθρού Σταυρού. Έτσι, λίγο μετά την έκρηξη του πολέμου η δημιουργία Νοσοκομείων Σκωτσέζων Γυναικών (ΝΣΓ) άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά με την ενθάρρυνση της γαλλικής κυβέρνησης. Η πρώτη μονάδα ήταν ένα βοηθητικό νοσοκομείο 200 κλινών το οποίο εγκαταστάθηκε στο Αβαείο του Ρουαγιωμόν (Abbaye de Royaumont) της Γαλλίας τον Δεκέμβριο του 1914. Τον Απρίλιο του 1915 μια άλλη μονάδα με επικεφαλής την Ίνγκλις εγκαταστάθηκε στη Σερβία που μάχονταν τότε εναντίον της Αυστροουγγαρίας. Η αυστρογερμανική επίθεση εκείνου του φθινοπώρου για την οποία θα μιλήσουμε στη συνέχεια, οδήγησε στην καταστροφή των στρατοπέδων τους και σε αιχμαλωσία αρκετών εργαζομένων συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας της Ίνγκλις. Απελευθερώθηκαν τον Φεβρουάριο του 1916 μετά από διαπραγματεύσεις και η Ίνγκλις αμέσως πήγε να διευθύνει ένα άλλο σκωτσέζικο νοσοκομείο στο ανατολικό μέτωπο. Η νέα μονάδα της εντάχθηκε στη μεραρχία Γιουγκοσλάβων (κυρίως Σλοβένων και Κροατών εθελοντών) που πολεμούσαν μαζί με τον τσαρικό στρατό στη Δοβρουτσά, στα ρωσορουμανικά σύνορα. Μετά την άνοδο στην εξουσία των Μπολσεβίκων και τη σύναψη ειρήνης με τον Κάιζερ στο Μπρεστ – Λιτόφσκ, η μονάδα της Ίνγκλις οπισθοχώρησε στον Αρχάγγελο και από εκεί με πλοίο στο Νιουκάστλ στις 25 Νοεμβρίου 1917. Μια μέρα αργότερα άφησε εκεί τη τελευταία της πνοή από καρκίνο. Παράλληλα, η γιουγκοσλαβική μεραρχία μεταφέρθηκε μέσω Βλαδιβοστόκ, Ειρηνικού, Ινδικού και της διώρυγας του Σουέζ στη Θεσσαλονίκη και από εκεί στο χωριό Όρμα της Αλμωπίας.
Η Έλσι Ίνγκλις
Μέχρι το τέλος του πολέμου ιδρύθηκαν δεκατέσσερα νοσοκομεία Σκωτσέζων γυναικών σε Γαλλία, Βέλγιο, Σερβία, Ρουμανία, Ρωσία, και Ελλάδα. Υπηρέτησαν πάνω από 1000 γυναίκες εθελόντριες από Σκωτία, Αγγλία και Κοινοπολιτεία (Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία). Τρία νοσοκομεία εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία: ένα στη Θεσσαλονίκη και δύο στη περιοχή Εδέσσης. Προς τιμήν της αρχηγού Ίνγκλις, το τελευταίο νοσοκομείο που εγκαταστάθηκε κοντά στην Έδεσσα την άνοιξη του 1918 πήρε το όνομα της.
ΙΙ. Η στρατιωτική κατάσταση και η εγκατάσταση της Αντάντ (Entente) στη Θεσσαλονίκη
Στις 5 Οκτωβρίου 1915 άρχισαν να καταφθάνουν στη Θεσσαλονίκη από τη Λήμνο οι πρώτες στρατιωτικές δυνάμεις της Αντάντ μετά από ένα πολιτικοστρατιωτικό ιμπρόγλιο σε Ελλάδα και Παρίσι το οποίο ίσως εξιστορηθεί μελλοντικά. Στόχος των δυνάμεων αυτών ήταν η ένωση τους μέσω της κοιλάδας του Αξιού με τον σερβικό στρατό στη περιοχή της Ναϊσού (Νις) για να τον βοηθήσουν στην αναμενόμενη επίθεση των Κεντρικών Δυνάμεων υπό τον Γερμανό στρατηγό Μάκενσεν (von Mackensen) στα βόρεια σερβικά σύνορα. Ο τελευταίος με τη συντριπτική δύναμη πυρός Γερμανών και Αυστριακών που διέθετε ξεκίνησε την επίθεση από βορρά στις 7 Οκτωβρίου, δυο μέρες μετά την άφιξη των πρώτων μονάδων της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη. Οι Σέρβοι ανθίστανται γενναία αλλά είναι αδύνατον να τα βάλουν με δυο αυτοκρατορίες. Αρχίζουν να υποχωρούν σταδιακά προς νότο, αναμένοντας τη βοήθεια των Γάλλων. Στις 9 Οκτωβρίου καταφθάνει στη Θεσσαλονίκη ο Γάλλος στρατηγός Σαράιγ (Maurice Sarrail) και στις αρχές Νοεμβρίου, έχοντας μια κρίσιμη μάζα στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη, κηρύσσει την έναρξη των επιχειρήσεων. Πριν όμως αρχίσει η ανάπτυξη των Γάλλων βόρεια της Γευγελής, η Βουλγαρία εκδηλώνει την επίθεση εναντίον της Σερβίας στα ανατολικά της σύνορα όπως είχε συμφωνηθεί με τους Γερμανούς. Οι Γάλλοι μέσα σε έντονη κακοκαιρία ακινητοποιούνται από τους Βουλγάρους στους αρχαίους Στόβους, στο σημείο που χύνεται ο Εριγώνας στον Αξιό, και έτσι αδυνατούν να ενωθούν με τους Σέρβους. Υπό την πίεση των Βουλγάρων αρχίζουν να υποχωρούν τέλη Νοεμβρίου προς την Θεσσαλονίκη προτάσσοντας σθεναρή αντίσταση.
Ο αρχηγός της 2ης βουλγαρικής στρατιάς Γκιόργκι Τοντόρωφ προσπαθεί να πείσει τη γερμανική διοίκηση να του επιτρέψει τη καταδίωξη των γαλλικών στρατευμάτων μέχρι τη Θεσσαλονίκη την οποία πιστεύει ότι την έχει επί τέλους στο χέρι. Ως επικεφαλής της 7ης βουλγαρικής μεραρχίας Ρίλα στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο, είχε κατορθώσει στα τέλη Οκτωβρίου του 1912 να τρυπώσει στη Θεσσαλονίκη το μεγαλύτερο μέρος της και γνώριζε καλά τα μέρη. Είχε μείνει άλλωστε αρκετό καιρό στο βουλγαρικό προξενείο της Θεσσαλονίκης και είχε μελετήσει καλά το γεωφυσικό ανάγλυφο της περιοχής. Ο Μάκενσεν όμως του απαγορεύει να περάσει τα ελληνικά σύνορα, προφανώς μετά από εντολή του Κάιζερ ο οποίος είχε ήδη συνάψει μυστική συμφωνία με τον Κωνσταντίνο. Ο σερβικός στρατός πιάνεται έτσι σε μια τανάλια με τους Γερμανούς και Αυστριακούς από βορρά και τους Βουλγάρους από νότο και ανατολικά. Ο γηραιός Σέρβος βασιλιάς Πέτρος με τον διάδοχο και αντιβασιλέα Αλέξανδρο και τη κυβέρνηση αποφασίζουν να στραφούν δυτικά, τη μόνη δυνατή διέξοδο, κάνοντας την ιστορική Μεγάλη Υποχώρηση. Περίπου 400.000 στρατιώτες και οικογένειες με γυναίκες και παιδιά θα επιχειρήσουν να περάσουν Νοέμβριο και Δεκέμβριο μέσα από τα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας και του Μαυροβουνίου μέχρι την Αδριατική και από εκεί στη Κέρκυρα όπου εγκαθίσταται η σερβική κυβέρνηση. Θα επιζήσουν περίπου 120.000 στρατιώτες και 60.000 πολίτες.
Έτσι Γάλλοι και Άγγλοι βρέθηκαν μπλοκαρισμένοι στη Θεσσαλονίκη. Είναι η αρχή της έμμεσης εμπλοκής της Ελλάδας στον Μεγάλο Πόλεμο. Στα βόρεια σύνορα της επισήμως ουδέτερης χώρας πολεμούν πλέον οι στρατοί των δυο μεγάλων συνασπισμών. Πρώτη προτεραιότητα της Αντάντ είναι η δημιουργία του περιχαρακωμένου στρατοπέδου (camp retranché) γύρω από τη Θεσσαλονίκη για τη προστασία της πόλης από ενδεχόμενη βουλγαρική επίθεση. Το προσωρινό πέρασμα από την Θεσσαλονίκη μετατρέπεται σε μόνιμη εγκατάσταση που θα διαρκέσει τρία και πλέον χρόνια. Οργανώνεται μια εφοδιαστική αλυσίδα μεταφέροντας με πλοία από Γαλλία και Αγγλία πολεμοφόδια, τρόφιμα, νοσοκομεία εκστρατείας και υγειονομικό υλικό. Ο στρατηγός Σαράιγ θα γίνει βαθμιαία κυρίαρχος σε όλη τη Μακεδονία προσπαθώντας να φυλάξει, όπως συνήθιζε να λέει, τα νώτα του από την εχθρικά διακείμενη ελληνική κυβέρνηση.
Το Μακεδονικό Μέτωπο παραμένει υποτιμημένο στην ιστοριογραφία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη Δύση έγινε γνωστό ως “οι Κηπουροί της Θεσσαλονίκης”. Η βαθμιαία εγκατάσταση 600.000 στρατιωτών θα υπερδιπλασιάσει τον πληθυσμό στη Μακεδονία. Ήταν πρακτικά αδύνατο η μακεδονική γη να θρέψει τόσο μεγάλο αριθμό ανθρώπων την εποχή εκείνη. Η έλλειψη τροφίμων οδήγησε πράγματι τις στρατιωτικές αρχές στην ενθάρρυνση καλλιέργειας λαχανικών στους ελεύθερους χώρους των στρατοπέδων, εξού και η ειρωνική φράση του Κλεμανσώ που έγινε διάσημη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι η ήττα του Κάιζερ και των Κεντρικών Δυνάμεων άρχισε στα βουνά της Αλμωπίας, στην οροσειρά του Βόρα, τον Σεπτέμβριο του 1918. Πρώτα με τη διάσπαση των βουλγαρικών γραμμών σε υψόμετρο 1800 μέτρων που οδήγησε στην άνευ όρων παράδοση της Βουλγαρίας στα τέλη Σεπτεμβρίου, στη συνέχεια την παράδοση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τέλος την απελευθέρωση της Σερβίας και της Ρουμανίας. Στόχος του στρατηγού Ντεσπερέ, ο οποίος είχε αναλάβει την διοίκηση των δυνάμεων της Αντάντ τον Ιούνιο του 1918, ήταν η κατάληψη του Βερολίνου μέσω Βουδαπέστης και Βιέννης. Ο Κλεμανσώ όμως έβαλε φρένο στα σχέδια του ειδοποιώντας ότι μετά τον Δούναβη τέλειωνε η δικαιοδοσία της Στρατιάς της Ανατολής και άρχιζε το Δυτικό Μέτωπο. Ήταν πια αρμοδιότητα του Γενικού Αρχηγείου του Παρισιού και τον διέταξε να επιστρέψει αμέσως στη βάση του στη Θεσσαλονίκη.
ΙΙΙ. Η υγειονομική κατάσταση στη Μακεδονία το 1915-16
Οι Γάλλοι και οι Άγγλοι δεν είχαν ακριβή γνώση της υγειονομικής κατάστασης της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας. Είχαν έλθει άλλωστε σαν περαστικοί, να εισχωρήσουν στη Σερβία και να βοηθήσουν τον στρατό της. Από τις πρώτες ενέργειες τους ήταν να μελετήσουν την υγειονομική κατάσταση της περιοχής στην οποία εγκαταστάθηκαν. Γνώριζαν βέβαια ότι υπήρχαν ενδημικές ασθένειες όπως τύφος, δυσεντερία και ελονοσία. Άλλωστε το γεωφυσικό περιβάλλον με τις πολλές λίμνες και τα έλη ευνοούσαν αυτές τις ασθένειες.
Υγειονομικός χάρτης της Μακεδονίας της περιόδου 1916 – 1918. Με κόκκινη γραμμή το μέτωπο την περίοδο 1917 – 1918, με καφέ γραμμή το περιχαρακωμένο στρατόπεδο γύρω από τη Θεσσαλονίκη και σε κύκλους οι ζώνες ελονοσίας και άλλων παρασιτικών ασθενειών (Migliani).
Οι καλύτεροι εμπειρογνώμονες της ελονοσίας προσκαλούνται στα τέλη του 1915 στη Θεσσαλονίκη για να εξετάσουν τη κατάσταση. Πρόκειται για τον Βρετανό Ρόναλντ Ρος (Ronald Ross) ο οποίος ανακάλυψε τη μετάδοση της ελονοσίας από τον ανωφελή κώνωπα, βραβείο Νόμπελ ιατρικής 1901, και τους Γάλλους Αλφόνς Λαβεράν (Alphonse Laveran) ο οποίος ανακάλυψε το παράσιτο πλασμώδιο της ελονοσίας, βραβείο Νόμπελ ιατρικής 1907 και αδελφούς Σερζάν (Edmond και Étienne Sergent) οι οποίοι είχαν οργανώσει την ανθελονοσιακή πολιτική στην Αλγερία. Ομόφωνα οι επιφανείς αυτοί γιατροί προειδοποίησαν τις στρατιωτικές αρχές για τον μεγάλο κίνδυνο επιδημίας ελονοσίας. Αν δεν λαμβάνονταν γρήγορα και ενεργητικά μέτρα ο κίνδυνος μιας επιδημιολογικής καταστροφής ήταν κατ’ αυτούς απόλυτα προβλέψιμος.
Πράγματι, μετά από έναν πολύ υγρό χειμώνα, τα γύρω έλη σφύζουν από κουνούπια και τα νοσοκομεία εκστρατείας που είχαν στηθεί για να περιθάλψουν τραυματίες πολέμου γεμίζουν από κρούσματα ελονοσίας. “Ο στρατός μου είναι ακινητοποιημένος στα νοσοκομεία” (Mon armée est immobilisée dans les hôpitaux) τηλεγραφεί απεγνωσμένα το φθινόπωρο του ‘16 ο αρχηγός των συμμαχικών δυνάμεων Μωρίς Σαράιγ στο γενικό αρχηγείο στο Παρίσι. Από τον Ιούνιο μέχρι τον Δεκέμβριο της χρονιάς εκείνης υπάρχουν 60.000 επιβεβαιωμένα κρούσματα ενώ εκτιμάται ότι ο μισός στρατός έχει εκτεθεί στην ασθένεια. Περίπου 20.000 Γάλλοι βαριά ασθενείς στέλνονται στη Γαλλία για περίθαλψη. Ένα μεγάλο ανθελονοσιακό πρόγραμμα καταστρώνεται το οποίο περιλαμβάνει αποστραγγίσεις ελών, υποχρεωτική λήψη κινίνης και ευρεία χρήση κουνουπιέρας.
Κρούσματα ελονοσίας: με κόκκινο τα κρούσματα στους Γάλλους και με μπλε στους Βρετανούς οι οποίοι επλήγησαν και περισσότερο (AFO = Γαλλικός Στρατός Ανατολής, BSF = Βρετανικές Δυνάμεις Θεσσαλονίκης (Migliani, Le paludisme sur le front «oublié» de Salonique).
Χρειάζονται επειγόντως νοσοκομεία, πολλά νοσοκομεία. Γαλλικά, αγγλικά, σκωτσέζικα ακόμη και καναδικά νοσοκομεία θα φτάσουν με πλοία και θα εγκατασταθούν στη Θεσσαλονίκη και στην ευρύτερη περιφέρεια το καλοκαίρι του 1916. Εκτιμάται ότι στη διάρκεια των επιχειρήσεων στο Μακεδονικό Μέτωπο έχασαν τη ζωή τους συνολικά 70.000 άνδρες (μάχες και ασθένειες), 44.500 τραυματίστηκαν ενώ 283.500 μολύνθηκαν από τις τοπικές επιδημίες (Alain Larcan, Jean-Jacques Ferrandis, Le service de santé aux armées pendant la première guerre mondiale, 2008). Σε ένα τέτοιο γενικό πλαίσιο εγκαθίστανται τα τρία Νοσοκομεία Σκωτσέζων Γυναικών στο Μακεδονικό Μέτωπο.
ΙΙΙ. Τα τρία Νοσοκομεία Σκωτσέζων Γυναικών
Έχοντας παλιές φωτογραφίες των νοσοκομείων εκστρατείας που είχαν εγκατασταθεί έξω από την Έδεσσα, άρχισε η έρευνα για την ταυτοποίηση της ακριβούς θέσης τους. Για το πρώτο νοσοκομείο που είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη τον Δεκέμβριο του 1915 η τοποθεσία ήταν γνωστή, στη περιοχή της Μαρτίου δίπλα στο 4ο προσωρινό Γαλλικό Νοσοκομείο. Ονομαζόταν Μονάδα Γκίρτον και Νιούνχαμ (Girton and Newnham (G&N) Unit)) γιατί χρηματοδοτήθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος από τους αποφοίτους των δυο ομώνυμων γυναικείων Κολεγίων του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ. Για το δεύτερο νοσοκομείο στη περιοχή Εδέσσης ένα μόνο στοιχείο ήταν γνωστό. Ότι βρισκόταν δυτικά της πόλης στην Άρνισσα. Χειμώνα του 2015, με ένα νοικιασμένο αυτοκίνητο και φωτογραφίες ανά χείρας, έγιναν οι αναγνωριστικές εκδρομές στα περίχωρα της λίμνης, καθώς ήταν γνωστό ότι το νοσοκομείο βρισκόταν δίπλα σε μια πλαγιά λόφου, κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή και σε κοντινή απόσταση από τη λίμνη όπου οι νοσοκόμες συνήθιζαν το καλοκαίρι να κάνουν το μπάνιο τους. Ονομαζόταν Αμερικανική Μονάδα γιατί είχε χρηματοδοτηθεί κυρίως με εράνους στις ΗΠΑ. Για το τρίτο νοσοκομείο δεν υπήρχε κανένα στοιχείο. Έως ότου βρέθηκε το ημερολόγιο μιας νοσοκόμας που επέτρεψε τη ταυτοποίηση της θέσης του. Ήταν στο πλάτωμα μπροστά στον περίφημο Τρύπιο Βράχο, λίγο έξω από το χωριό Νέα Ζωή, σχετικά κοντά στη στενή γραμμή του τρένου Ντεκωβίλ που συνέδεε τη Σκύδρα με Αριδαία και Όρμα. Ήταν το νοσοκομείου “Έλσι Ίνγκλις” που εγκαταστάθηκε την άνοιξη του 1918, στα πλαίσια της προετοιμαζόμενης επίθεσης του Σεπτεμβρίου 1918.
1. Η Μονάδα Girton & Newnham (The Girton & Newnham Unit – G&N)
Ενώ το αγγλικό Υπουργείο Πολέμου δεν αποδέχτηκε την προσφορά της γιατρού Ίνγκλις, άλλες συμμαχικές κυβερνήσεις την αποδέχθηκαν με ευχαρίστηση. Η Γαλλία ήταν μια από αυτές – και στη συνέχεια η Σερβία και η Ρωσία – μέσω του γραφείου του γαλλικού Ερυθρού Σταυρού στο Λονδίνο. Μετά τη θετική εμπειρία με το πρώτο νοσοκομείο στη Γαλλία (Abbaye de Royaumont), η γαλλική κυβέρνηση ζήτησε ένα πρόσθετο νοσοκομείο το οποίο εγκαταστάθηκε τον Μάιο του 1915 στην πόλη Τρουά (Troyes) της Καμπανίας (Champagne), με τη Δρ Λουίζ ΜακΙλρόι (Louise McIlroy) ως επικεφαλής γιατρό (Chief Medical Officer). H ΜακΙλρόι είχε αποφοιτήσει το 1898 από το Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης και δούλευε στο νοσοκομείο Βικτόρια της πόλης. Με το ξέσπασμα του πολέμου ενδιαφέρθηκε να συμμετάσχει στη πρωτοβουλία της Ίνγκλις και μαζί με άλλες αποφοίτους του ιδίου Πανεπιστημίου όπως οι γιατροί Ονόρια Κήρ (Honoria Keer), Μαίρη Αλεξάντερ (Mary Alexander) και η λέκτορας φυσικής του κολεγίου Νιούνχαμ Έντιθ Στόνεϊ (Edith Stoney) ως ακτινολόγος, αποτέλεσαν τον πυρήνα της νέας μονάδας.
Όταν τον Οκτώβριο του 1915 αποφασίστηκε η αποστολή γαλλικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη, η μονάδα G&N αποδέχθηκε να τα συνοδεύσει: πρώτα στη Γευγελή, τον Νοέμβριο του 1915, όταν οι Γάλλοι προσπάθησαν να βοηθήσουν τον σερβικό στρατό στην κοιλάδα του Αξιού και από τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους στη Θεσσαλονίκη. «Δεν συνειδητοποίησα ποτέ τη φρίκη του πολέμου μέχρι να φτάσω στο μέτωπο. Χωριά εκκενώνονταν καθημερινά καθώς ο εχθρός πλησίαζε, οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από καταφύγια προσφύγων και γαϊδουράκια φορτωμένα με τα οικιακά τους είδη …. Οι πόρτες των εκκλησιών ήταν ορθάνοιχτες και όμορφα σκαλιστά εικονοστάσια και άμφια είχαν αφεθεί στους Βουλγάρους. Δεν έχω δει ποτέ κάτι τόσο δραματικό και δεν θα το ξεχάσω ποτέ» αναφέρει η ΜακΙλρόι σε άρθρο της το 1917. Στη Γευγελή ασχολήθηκαν κυρίως με κρυοπαγήματα και γάγγραινες. Αρχές Δεκεμβρίου του 1915, φθάνοντας στη Θεσσαλονίκη βρήκαν μια πόλη γεμάτη από στρατεύματα. Ο τόπος εγκατάστασης βρισκόταν ανατολικά, σε μια υγρή περιοχή λίγο πριν τη σημερινή Μαρτίου, κοντά στη θάλασσα, δίπλα στο 4ο Προσωρινό Γαλλικό Νοσοκομείο. Η μονάδα παρέμεινε κάτω από τη διεύθυνση των ιατρικών αρχών του γαλλικού στρατού καθ όλη τη διάρκεια της παραμονής τους στη Θεσσαλονίκη.
Δυο φωτογραφίες με διαφορά ενός αιώνα. Με πράσινη γραμμή η περιοχή του 4ου Προσωρινού Γαλλικού Νοσοκομείου, με κόκκινη η θέση του G&N. (Α) ο ναός Αναλήψεως, (Κ) η βίλα Μεχμέτ Καπαντζή, (Χ1) η βίλα του Περικλή Χατζηλαζάρου, (Χ2) η βίλα του γιου του Κλέωνα Χατζηλαζάρου – παλάτι της χώρας 11/1912 – 03//1913, (Η) η βίλα Χιρς, (Σ) η βίλα Σεϋμπουλάχ (μετά Μορντώχ). Η βίλα Καπαντζή ήταν η έδρα της Κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης του Βενιζέλου από τον Οκτώβριο 1916 μέχρι τον Ιούνιο 1917.
Η είσοδος στο νοσοκομείο. Αριστερά διακρίνεται στο έδαφος ο μεγάλος ερυθρός σταυρός.
Γιατροί και νοσοκόμες της μονάδας Girton και Newnham στη Θεσαλονίκη
Από το καλοκαίρι του 1916 η ελονοσία κάνει θραύση και γίνονται υπεράνθρωπες προσπάθειες να ελεγθεί η επιδημία. Η ΜακΙλρόι θα γράψει σε ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε το 1917: “Μεγάλη αναγνώριση οφείλεται στις γαλλικές και βρετανικές στρατιωτικές ιατρικές υπηρεσίες στη Θεσσαλονίκη για τον αποτελεσματικό τρόπο με τον οποίο χειρίστηκαν την απροσδόκητη επιδημία που εξαπλώθηκε στα στρατεύματα στη Μακεδονία. Αυτοί που ήταν στη πατρίδα ήταν αδύνατον να κατανοήσουν πόσο μεγάλη ήταν η πίεση, πόσο κολοσσιαίες οι δυσκολίες σε μια χώρα με λιγοστή παροχή νερού και ένα υγειονομικό σύστημα πολύ κάτω από τα δυτικά μας πρότυπα”.
Ηλιοθεραπεία ασθενών (φωτογραφία του Joseph Pigassou. Δεξιά εικονίζεται ο Paul Albarel και οι δυο γιατροί του γειτονικού γαλλικού προσωρινού νοσοκομείου Νο 4)
Το αντίσκηνο Airdrie με τη γιατρό Ονόρια Κήρ (αριστερά), τη νοσοκόμα Ντάμπαρ (κέντρο) και τη βοηθητική Μπονάρ (δεξιά).
Η κουζίνα του νοσοκομείου
Το φθινόπωρο του 1916 μετά την προέλαση των συμμαχικών στρατευμάτων στο μέτωπο άρχισαν να γίνονται εισαγωγές τραυματιών στο νοσοκομείο. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα και της άνοιξης του επόμενου έτους το νοσοκομείο ήταν υπερπλήρες και οι χειρουργικές επεμβάσεις εκατοντάδες. Η ΜακΙλρόι έγραψε με μετριοπάθεια ότι “η κύρια επιτυχία του νοσοκομείου οφείλεται στο έργο των βοηθών χειρουργών, των γιατρών Honoria Keer, Barbara Macgregor, Mary Alexander, Mary McNeil, της βακτηριολόγου Isobel Emslie και της ακτινολόγου Edith Stoney. Πολλά οφείλονται στο νοσηλευτικό προσωπικό για την ικανότητά τους στη φροντίδα των ασθενών και των τραυματιών που μας εμπιστεύτηκαν ολόψυχα από το Γαλλικό Πολεμικό Γραφείο”. Σύμφωνα με έκθεση των πεπραγμένων της μονάδας στη Θεσσαλονίκη έγιναν 2.733 χειρουργικές επεμβάσεις ενώ 1.714 ήταν οι ασθενείς που εισήχθησαν για ελονοσία.
Η Λουίζ ΜακΙλρόι
Κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας της στη Θεσσαλονίκη η ΜακΙλρόι ίδρυσε σχολή εκπαίδευσης νοσοκόμων και επέβλεψε την ίδρυση του μοναδικού ορθοπεδικού κέντρου στη Στρατιά της Ανατολής. Τελείωσε την πολεμική της υπηρεσία ως χειρουργός στο Βασιλικό Νοσοκομείο του Ιατρικού Σώματος στη Κωνσταντινούπολη. Μετά τον πόλεμο διορίστηκε καθηγήτρια Μαιευτικής και Γυναικολογίας στη Γυναικεία Σχολή Ιατρικής του Λονδίνου, η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια ιατρικής στο Ηνωμένο Βασίλειο. Συνταξιοδοτήθηκε το 1934 αλλά ανέλαβε και πάλι υπηρεσία στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά το πόλεμο εγκαταστάθηκε στη Γλασκόβη όπου και έκλεισε τα μάτια τον Φεβρουάριο του 1968.
2. Η Αμερικανική Μονάδα (The American Unit)
Αρχές Φεβρουαρίου του 2015 με φωτογραφίες υπό μάλης ξεκίνησα την αναζήτηση της τοποθεσίας της Αμερικανικής Μονάδας στη περιοχή της Βεγορίτιδας. Η φωτογραφία που ‘πρόδωσε’ τη θέση προερχόταν από to βιβλίο του δασολόγου – εντομολόγου Έντουαρντ Στέμπινγκ (E. P. Stebbing, At the Serbian Front in Macedonia, 1918). Στο βιβλίο αυτό ο Στέμπινγκ περιγράφει την εμπειρία του από την εθελοντική στράτευση του για τις ανάγκες του πολέμου. “Αξιωματικός μεταφορών σε μονάδα ΝΣΓ στη Θεσσαλονίκη. Αυτή ήταν η δουλειά που μου έταξε η θεά Τύχη μετά από δυο χρόνια προσπάθειας να πείσω στρατηγούς, συνταγματάρχες και ταγματάρχες να μου δώσουν μια προσωρινή δουλειά στη διάρκεια των λίγων μηνών ετήσιας άδειας από τα καθήκοντα μου στο Πανεπιστήμιο”. Έτσι αρχίζει το βιβλίο του ο καθηγητής Δασικής Εντομολογίας και Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Είναι πολύ δύσκολο να βρεις το ακριβές σημείο σε ένα γυμνό τοπίο με πολλούς λόφους χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Μια φωτογραφία του βιβλίου όμως έδειχνε μια συστάδα γυμνών βράχων σε ένα λόφο. Και αν τα δένδρα ή η ακτογραμμή της λίμνης αλλάζουν με τα χρόνια, τα βράχια παραμένουν στο ίδιο σημείο.
Στην αριστερή πλευρά της φωτογραφίας διακρίνεται η συστάδα των βράχων πάνω στο λόφο. Η φωτογραφία δείχνει την είσοδο του νοσοκομείου. Στο κέντρο η υπεύθυνη του νοσοκομείου Νεοζηλανδέζα γιατρός Άγκνες Μπένετ (Dr Agnes Benett) συζητά με την επικεφαλής των μεταφορών, την Αυστραλέζα Μαίρη Μπέτφορντ (Bedford).
Οι επόμενες φωτογραφίες απλά επιβεβαίωσαν τη τοποθεσία. Ο τόπος είχε μείνει απαράλλαχτος μετά από έναν αιώνα! Μια από τις παγκοσμίως πιο γνωστές φωτογραφίες των ΝΣΓ ήταν τραβηγμένη στην Άρνισσα. Συγκρίνοντας την ίδια τοποθεσία σήμερα παρατηρούμε ότι ακόμη και τα μικρά βραχάκια είναι στη θέση τους!
Περιτριγυρισμένη από λόφους, η τοποθεσία ήταν καλά προστατευμένη από τους βόρειους ανέμους. Σε κόκκινη γραμμή η τοποθεσία του νοσοκομείου. Η κατεύθυνση των φωτογραφιών εδώ είναι ανατολική.
Με κατεύθυνση προς νότο. Πριν από έναν αιώνα, η λίμνη ήταν μεγαλύτερη και ορατή από το στρατόπεδο. Σημείωσα με μπλε γραμμή το κατά προσέγγιση παλιό περίγραμμα της λίμνης στη σύγχρονη φωτογραφία.
Το νοσοκομείο βρισκόταν στον μικρό κόκκινο κύκλο, δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή, περίπου τρία χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Άρνισσας (40°46’27.7″N – 21°51’32.8″E).
Το ταξίδι από την Αγγλία και η ζωή στο νοσοκομείο εξιστορούνται στο ενδιαφέρον ημερολόγιο της βοηθού μαγείρισσας Ίσομπελ Ρος (Ishobel Ross) από το νησάκι Σκάι (Skye) της Σκωτίας (Little Grey Partridge, Aberdeen University Press, 1988). Συμπληρωματικά στοιχεία αντλούνται και από το βιβλίο του Στέμπινγκ ο οποίος βοήθησε στην εγκατάσταση του νοσοκομείου στην Άρνισσα. Το προσωπικό ξεκίνησε από το Σαουθάμπτον στις 3 Αυγούστου με το νοσοκομειακό πλοίο Dunluce Castle. Πριν φύγουν έβγαλαν μιαν αναμνηστική φωτογραφία όλες μαζί.
Το προσωπικό του νοσοκομείου στις τυπικές γκρι στολές τους. Στη πρώτη γραμμή τρίτη από αριστερά κάθεται η επί κεφαλής Άγκνες Μπένετ ελαφρά στραμένη προς τα πίσω όπου κάθεται η Κάθριν Χάρλεϋ (Katherine Harley), αδελφή του αρχιστράτηγου Τζον Φρεντς, η οποία στα 61 της αποφάσισε να βοηθήσει στην οργάνωση των μεταφορικών μέσων των αγγλικών νοσοκομείων. Δεξιά στην άκρη της πρώτης σειράς βρίσκεται η Αυστραλέζα χειρούργος Κούπερ ενώ ψηλά στη προτελευταία σειρά, τέταρτη από αριστερά, είναι η Ίσομπελ Ρος.
Το νοσοκομειακό πλοίο Dunluce Castle
Στη διάρκεια του ταξιδιού εκτός από ασκήσεις γυμναστικής το προσωπικό μάθαινε γαλλικά και σέρβικα για την επικοινωνία στο μέτωπο. Η μονάδα θα ήταν στην υπηρεσία του σερβικού στρατού. Στις 13 Αυγούστου το πλοίο έμπαινε στον Θερμαϊκό κόλπο. “Η Θεσσαλονίκη φαίνεται όμορφη περιτριγυρισμένη από λόφους, με ολόασπρα σπίτια και κόκκινες σκεπές. Είναι ζωσμένη από τείχη με μια ακρόπολη στη κορυφή με πύργους” θα γράψει στο ημερολόγιο η Ρος. Αποβιβάστηκαν τέσσερις μέρες αργότερα, στις 17 Αυγούστου, λόγω της επιδημίας ελονοσίας όπως γράφει. Προσωρινός καταυλισμός στη Μίκρα. Στις 22 του μήνα θα κάνει την πρώτη βόλτα στη πόλη, στη Βενιζέλου και στη πλατεία Ελευθερίας όπου θα γευτεί παγωτό στου Φλόκα. Έκπληκτη παρατηρεί κόσμο από τόσο πολλές εθνικότητες! Την εντυπωσιάζουν το ηλεκτρικό τραμ αλλά και οι πολλές μύγες που κυκλοφορούν παντού. Στις 30 Αυγούστου μαθαίνουν ότι η Ρουμανία μπήκε στον πόλεμο συμμαχώντας με την Αντάντ ενώ την επομένη γράφει για μια μεγάλη διαδήλωση από Έλληνες που επιθυμούσαν να πολεμήσουν στο πλευρό των συμμάχων “κάτι που ο στρατηγός Σαράιγ φυσικά αποδέχτηκε”. Σε άλλη ανάρτηση μάθαμε ότι πρωταγωνιστής στη διαδήλωση ήταν ο γνωστός μας Φιλώτας Χατζηλαζάρου με καταγωγή από το Κάτω Γραμματικό. Όπως είχε γράψει η παρισινή εφημερίδα “Le Petit Parisien” μετά τη διαδήλωση μια επιτροπή σχηματίστηκε από έφεδρους αξιωματικούς με στόχο την οργάνωση της άμυνας εναντίον των εισβολέων. “Στην επιτροπή αυτή συμμετέχουν οι Φιλώτας Χατζηλαζάρου, έφεδρος ανθυπολοχαγός ιππικού, Γιώργος Χατζηνικολάου, έφεδρος ανθυπολοχαγός πεζικού, Επαμεινώνδας Βαλσαμάκης, πρώην λοχαγός, Πέτρος Λούβαρης, πρόεδρος της επιτροπής προσφύγων Μικράς Ασίας, Ιωάννης Πετσόπουλος, διευθυντής της βενιζελικής εφημερίδας Ριζοσπάστης κλπ”.
Άγκνες Μπένετ (δεξιά) και Μαίρη Μπέντφορντ στη πλατεία Ελευθερίας στην Έδεσσα
Ο Στέμπινγκ έφτασε στη Θεσσαλονίκη με άλλο πλοίο λίγες μέρες αργότερα. Σε συνάντηση του με την Χάρλεϋ και την Μπένετ έμαθε ότι ο προορισμός του σκωτσέζικου νοσοκομείου ήταν κοντά σε ένα χωριό που ονομαζόταν Όστροβο ( Άρνισσα) στον τομέα ευθύνης του σερβικού στρατού. Το μέρος είχε επιλεγεί από τον υπεύθυνο των σερβικών ιατρικών υπηρεσιών, τον συνταγματάρχη Σόντερμαγιερ (Sondermeyer). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι επιζήσαντες Σέρβοι μετά τη Μεγάλη Υποχώρηση, μεταφέρθηκαν από την Κέρκυρα με πλοία στη Μίκρα την περίοδο Μαΐου – Ιουλίου 1916. Εκεί εξοπλίστηκαν με γαλλικά όπλα και έκαναν τις απαραίτητες ασκήσεις. Ο στρατηγός Σαράιγ είχε ορίσει σαν τομέα ευθύνης τους τη γραμμή από το Πάϊκο μέχρι τις Πρέσπες, με κύριο ορεινό όγκο την οροσειρά του Βόρα και την κορυφή Καϊμακτσαλάν. Αυτή ήταν άλλωστε και η μεθοριακή γραμμή μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας μετά τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου. Ήλπιζε έτσι ότι θα είχαν έντονο συναισθηματικό λόγο να υπερβάλουν εαυτούς για την απελευθέρωση της πατρίδας τους. Δυτικότερα θα αναλάμβαναν υπηρεσία οι Ιταλοί οι οποίοι κατέφτασαν τέλη Ιουλίου με αρχές Αυγούστου και επιθυμούσαν να υπηρετήσουν στην Αλβανία για την οποία, όπως φάνηκε αργότερα, είχαν μακρόπνοα σχέδια. Στο λιμάνι τις μέρες εκείνες γινόταν το αδιαχώρητο γιατί συγχρόνως έφτασαν και οι Ρώσοι οι οποίοι θα βοηθούσαν τους Γάλλους στη σχεδιαζόμενη επίθεση στη Δυτική Μακεδονία.
H Θεσσαλονίκη εκείνου του καλοκαιριού έκανε τρομερή εντύπωση στον Στέμπινγκ. Αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για να παρουσιάσει τη μοναδική και αρκετά σουρεαλιστική ατμόσφαιρα που κυριαρχούσε στη πόλη. Γίνεται μάρτυρας της αντίδρασης μέρους των Ελλήνων αξιωματικών οι οποίοι ξεσηκώνονται εναντίον της εισόδου των βουλγαρικών στρατευμάτων στην ανατολική Μακεδονία με τη σιωπηρή αποδοχή της ελληνικής κυβέρνησης. Ο συνταγματάρχης Ζυμβρακάκης κηρύσσει στις 30 Αυγούστου το κίνημα Εθνικής Αμύνης στο οποίο εντάσσονται περί τους τριακόσιους αξιωματικούς και το σύνολο της χωροφυλακής. Την επομένη κηρύσσεται γενική επιστράτευση στη Μακεδονία. Ένα μήνα αργότερα, στις 9 Οκτωβρίου 1916, θα αφιχθεί ο Βενιζέλος με το πλοίο Εσπερία και θα σχηματίσει τη Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης.
Δυτική κατεύθυνση. Αριστερά στο λόφο η συστάδα των βράχων.
Στη Θεσσαλονίκη ο Στέμπιγκ έκανε και τη πρώτη του γνωριμία με το νοσηλευτικό προσωπικό του νοσοκομείου το οποίο θα συνόδευε στον τόπο εγκατάστασης του. Όπως γράφει “η μονάδα είχε περί τις εξήντα γυναίκες και ήταν ουσιαστικά μια αυτοκρατορική – πολυεθνική μονάδα αφού μέλη της προέρχονταν από Αγγλία, Σκωτία, Ουαλία, Ιρλανδία και χώρες της Κοινοπολιτείας. Τρεις από τις γιατρούς ήταν από Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία, Μπένετ, Κούπερ και Σκοτ. Η γιατρός Λιούις από την Αγγλία και η Μάνκαστερ από τη Σκωτία. Οι υπεύθυνες διοικητικών υποθέσεων και υγειονομικών κανόνων από τη Σκωτία. Η Μαίρη Μπέντφορντ, υπεύθυνη του όρχου αυτοκινήτων από την Αυστραλία κλπ.”. Αρκετές είχαν υπηρετήσει στη μονάδα της Σερβίας και είχαν αιχμαλωτιστεί μαζί με την Ίνγκλις από τους Γερμανούς (Λιούις, Σκοτ, Τζακ, Γκόρντον και Κερ). Η Μάνκαστερ κατόρθωσε να διαφύγει και να πάρει μέρος στην υποχώρηση μέσα από τα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας μέχρι το Δυρράχιο και την Κέρκυρα. Οι περιπέτειας της ακούγονταν στα αυτιά του σαν ένα ψεύτικο παραμύθι.
Αλλάζοντας λάστιχο, Αριστερά Ρώσος στρατιώτης και πίσω ο Στέμπινγκ
Η αναχώρηση για την Άρνισσα αποφασίστηκε να γίνει σε δυο αποστολές. Η πρώτη, με επικεφαλής την Χάρλεϋ και συμμετέχοντα τον Στέμπινγκ, αναχώρησε την Κυριακή 3 Σεπτεμβρίου. Η δεύτερη και μεγαλύτερη με τριάντα επτά φορτηγά Φορντ αναχώρησε την επόμενη Τρίτη, 5 Σεπτεμβρίου και την περιγράφει η Ίσομπελ Ρος. Τα υπερφορτωμένα φορτηγά με οδηγούς γυναίκες διέσχισαν τη Θεσσαλονίκη μπροστά στα έκπληκτα μάτια των Θεσσαλονικέων, όπως γράφει ο Στέμπινγκ. Το δυσκολότερο μέρος της διαδρομής ήταν η ανηφόρα στην είσοδο της Έδεσσας. Χρειάστηκε να ξαλαφρώσουν μερικά φορτηγά με τη βοήθεια Γάλλων στρατιωτών αλλά παρόλα αυτά ένα “έμεινε” προς το τέλος της ανηφόρας στο ύψος των Γυμνασίων και Λυκείων. Εκεί βρισκόταν ο τούρκικος μαχαλάς και ο Στέμπιγκ αναγκάστηκε να ξενυχτίσει φυλάσσοντας το φορτηγό με έναν στρατιώτη φοβούμενος κλοπές από τη παιδική μαρίδα που είχε τριγυρίσει το φορτηγό. Τις ίδιες δυσκολίες στην ανηφόρα συνάντησε και η δεύτερη αποστολή. Όπως γράφει η Ρος “ο δρόμος ήταν πολύ απότομος με κλειστές στροφές και βαθύ γκρεμό από τη μια πλευρά. Οι περισσότεροι κατάφεραν να ανεβούνε αλλά τα φρένα του φορτηγού της κυρίας Σότον έσπασαν και άρχισε να κυλά προς τα πίσω με φόρα. Ευτυχώς σταμάτησε απότομα σε μια συστάδα δέντρων. Την μετέφεραν στο νοσοκομείο Νο 41”, ένα νοσοκομείο που είχε μεταφερθεί στο ίδιο πλοίο από το Σάουθαμπτον και είχε εγκατασταθεί στη περιοχή Σιαμλή κοντά στη δυτική όχθη του Γαλλικού ποταμού. Αλλά και το δικό της φορτηγό είχε προβλήματα να ανέβει. Μόνο όταν κατέβηκαν και άρχισαν να το σπρώχνουν ευδόκησε να συνεχίσει μέχρι την πόλη. “Η Έδεσσα (Βοδενά) είναι ένα γραφικό μέρος. Σε μια στροφή πήραμε λάθος δρόμο και αναγκαστήκαμε να κάνουμε όπισθεν”. Προφανώς στρίψανε λάθος στη σημερινή πλατεία Ελευθερίας στο σημείο όπου είχε ένα δέντρο με διπλή βρύση. “Πλήθη κόσμου μας περιεργάζονταν, ήταν Τούρκοι με αγριωπά πρόσωπα. Η Ντάνκαν και η Γούντυ που είχαν έρθει με την πρώτη αποστολή σταμάτησαν εκεί να πιουν λίγο νερό. Οι Τούρκοι θύμωσαν πολύ γι αυτό και δεν πλησίαζαν πια εκείνη τη βρύση. Όλες οι ελληνικές πόλεις είναι γεμάτες από Τούρκους”. Μετά το χωριό Άγρα “το τοπίο έγινε εξαιρετικά ωραίο με ψηλά βουνά και δέντρα ολόγυρα. Σταματήσαμε στο πλάι του δρόμου να πιούμε τσάι και μαζέψαμε μερικά σύκα τα οποία ήταν υπέροχα”.
Η Ίσομπελ Ρος και αριστερά η κουζίνα
Δεν είχαν τελειώσει το στήσιμο του νοσοκομείου στις 12 Σεπτεμβρίου όταν άρχισαν οι ομοβροντίες των κανονιών. Η επίθεση της Αντάντ άρχιζε για την ανακατάληψη των εδαφών που είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι. Οι τελευταίοι είχαν επιτεθεί ξαφνικά στις 17 Αυγούστου από το Μοναστήρι κυριεύοντας Φλώρινα, Βεύη, Κέλλη, Αμύνταιο, Ξινό Νερό μέχρι την Κλεισούρα. Πότιζαν τα άλογα τους στη λίμνη των Πετρών ενώ ύψωσαν τη σημαία τους στη ψηλότερη κορυφή του Βόρα, στο Καϊμακτσαλάν. Οι Σέρβοι κατόρθωσαν να τους σταματήσουν πριν κατέβουν τους λόφους προς την Άρνισσα. “Την πρώτη μας βραδιά στο στρατόπεδο, φωτιστικά βλήματα στάλθηκαν πάνω από τις γραμμές του εχθρού και ήταν γνωστό ότι γίνονταν μεγάλες προετοιμασίες για μια μεγάλη επίθεση» γράφει ο Στέμπιγκ. Η μονάδα είχε φτάσει στην ώρα. Η μάχη του Γκορνίτσεβου (Κέλλη) και η έφοδος για την ανακατάληψη του Καίμακτσαλάν επρόκειτο να ξεκινήσει. Στις 12 Σεπτεμβρίου ο βομβαρδισμός άρχισε. “Τα κανόνια ξεκίνησαν στις 5 το πρωί και συνέχισαν όλη τη μέρα χωρίς διακοπή. Ο θόρυβος είναι κυριολεκτικά εκκωφαντικός… Λένε ότι ο βομβαρδισμός θα συνεχιστεί για τέσσερις ή πέντε ημέρες. Τι θόρυβος! Μερικοί από εμάς πήγαμε στην κορυφή του λόφου απόψε και είδαμε τις λάμψεις από τα όπλα. Αλλά και τι υπέροχη νύχτα, με το φεγγάρι να λάμπει και τους λόφους να φαίνονται τόσο ωραίοι. Η σκέψη του σκοτωμού και του χάους τόσο κοντά σε όλη αυτή την ομορφιά με έκανε πολύ λυπημένη” γράφει η Ρος στο ημερολόγιό της.
Μαγειρεύοντας στην ύπαιθρο. Δεξιά η Ίσομπελ Ρος
Η αντεπίθεση της Αντάντ είχε ξεκινήσει και τα συνεργεία με τα ασθενοφόρα άρχισαν να ανεβοκατεβαίνουν τις πλαγιές κουβαλώντας τραυματίες. Τα τέσσερα χειρουργεία έκαναν εκατοντάδες επεμβάσεις εκ των οποίων πολλούς ακρωτηριασμούς δουλεύοντας νύχτα μέρα. Τα διακόσια κρεββάτια του νοσοκομείου δεν ήταν όμως αρκετά, έτσι οι πιο ελαφρά τραυματσμένοι αλλά κι αυτοί που ήταν σε στάδιο ανάρρωσης μεταφέρονταν με το τρένο στα νοσοκομεία Νο 36 και Νο 37 στο Μαυροβούνι. Στα κρεββάτια του ανάρρωσαν τραυματίες από όλες τις μαχόμενες εθνικότητες. Παλληκάρια που πολέμησαν σώμα με σώμα εφόπλου λόγχη στα 2,500 μέτρα του Καϊμακτσαλάν ξάπλωναν τώρα δίπλα ο ένας στον άλλον κάτω από την ζεστή φροντίδα των θαρραλέων εθελοντριών. Το νοσοκομείο λειτούργησε στην Αρνισσα μέχρι το σπάσιμο των εχθρικών γραμμών το Σεπτέμβριο του `18. Μετά προωθήθηκε στο εσωτερικό της τότε Σερβίας ακολουθώντας τη μετατόπιση του μετώπου.
Ανεβάζοντας κανόνια για τη μάχη του Καϊμακτσαλάν
Οι εθελόντριες που άφησαν μιαν άνετη ζωή πίσω για να έρθουν να προσφέρουν σε μιαν άγνωστη περιοχή, περνώντας τους παγερούς χειμώνες μέσα σε αντίσκηνα ψηλά στην Άρνισσα, προξενούν δικαιολογημένα τον θαυμασμό μας. Ιδιαίτερη μνεία όμως πρέπει να γίνει για τις γυναίκες που ήρθαν από πολύ πολύ μακριά, από την Αυστραλία και τη Ν. Ζηλανδία. Η πρώτη που είχε και τη διεύθυνση του νοσοκομείου ήταν η Άγκνες Μπένετ. Έμεινε στην Άρνισσα μέχρι το Σεπτέμβριο του 1917. Η ελονοσία την κτύπησε κι αυτήν χωρίς όμως να την νικήσει. Επέστρεψε στη Ν. Ζηλανδία όπου έγινε για ένα διάστημα πρόεδρος του ιατρικού σώματος ενώ αντιπροσώπευσε τη Ν. Ζηλανδία σε διεθνή συνέδρια. Πριν από τον μεγάλο πόλεμο είχε δώσει μάχες για το άνοιγμα της πανεπιστημιακής παιδείας στις γυναίκες, ιδέα ταμπού τότε στην Αυστραλία. Η έντονα ανδροκρατούμενη κοινωνία της Αυστραλίας την εποχή εκείνη, αντίθετη με την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος από γυναίκες, θα την αναγκάσει να μεταναστεύσει στη Νέα Ζηλανδία όπου άνοιξε το πρώτο ιατρείο της. Από τη Νέα Ζηλανδία ξεκίνησε το ταξίδι της μεγάλης προσφοράς, πηγαίνοντας στη Μεγάλη Βρετανία για να ενταχθεί σε ΝΣΓ. Ήλθε ξανά στην Αγγλία στον Β` Παγκόσμιο Πόλεμο για να προσφέρει πάλι σαν εθελόντρια γιατρός. Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της το πρόσφερε στο Πανεπιστήμιο του Σύδνεϋ, όπου είχε κάνει τις πρώτες της σπουδές, και το αρχείο της στην Εθνική βιβλιοθήκη της Ν. Ζηλανδίας. Μια ζωή προσφοράς στον συνάνθρωπό της, όχι μόνο στη ζωή αλλά και μετά θάνατο. Στην Άρνισσα την αντικατέστησε στη διεύθυνση του νοσοκομείου μια άλλη Αυστραλέζα γιατρός, η Μαίρη Κλεμεντίνη Ντε Γκάρις (Mary Clementina De Garis) από τη Μελβούρνη. Με το τέλος του πολέμου και την επιστροφή της στην Αυστραλία ασχολήθηκε με διατροφικά θέματα των βρεφών και έγινε πολύ γνωστή. Η γιατρός Λίλιαν Κούπερ (Lilian Cooper) ήταν χειρούργος από το Μπρίσμπαν (Brisbane). Δούλεψε σε διάσημες κλινικές όπως την Μάγιο της Μινεζότας και το νοσοκομείο Τζώνς Χόπκινς του Μέρυλαντ πριν καταταχθεί σαν εθελόντρια στο ΝΣΓ. Το όνομα της δόθηκε μετά θάνατον σε πτέρυγα του Νοσοκομείου του Μπρίσμπαν (The Lilian Cooper Nursing Home) το οποίο είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ σε ένα ταξίδι μου εκεί. Άλλη εθελόντρια από την Αυστραλία ήταν η λογοτέχνης Μάιλς Φράνκλιν (Miles Franklin). Είχε γίνει διάσημη από τα εικοσιδυό της με ένα παγκόσμιο μπεστ-σελερ (My Brillant Career). Δούλεψε σαν απλή μαγείρισσα στην Άρνισσα μετά από μεγάλη προσφορά σαν σουφραζέτα σε ΗΠΑ και Αγγλία. Είχε αρχίσει μάλιστα τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος στην Αρνισσα που δυστυχώς δεν το τελείωσε (By far Kaymakchalan – Από μακριά το Καϊμακτσαλάν). Προς τιμήν της απονέμεται κάθε χρόνο στην Αυστραλία το μεγαλύτερο λογοτεχνικό βραβείο της χώρας “The Miles Franklin Literary Award”. Πριν κλείσουμε ας αναφερθεί και το όνομα της Αγγλίδας Κάθριν Χάρλεϋ (Katherine Harley), γενικού αρχηγού της αποστολής, η οποία σκοτώθηκε από θραύσμα οβίδας στο Μοναστήρι και αναπαύεται στο συμμαχικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης.
3. Η Μονάδα Έλσι Ίνγλις (The Elsie Inglis Unit)
Η επιτυχία των ΝΣΓ άλλαξε και την συμπεριφορά των βρετανικών αρχών. Το τρίτο νοσοκομείο έγινε δεκτό από το βασιλικό ζεύγος πριν αναχωρήσει. Στις αρχές του 1918 μια νέα αποστολή ήταν υπό προετοιμασία. Η νέα μονάδα – που ονομάστηκε “Μονάδα Elsie Inglis” – προγραμματίστηκε να ενταχθεί στις σερβικές δυνάμεις στη Μακεδονία και ειδικά στη Γιουγκοσλαβική Μεραρχία που όπως είδαμε ήρθε από τη Δοβρουτσά περνώντας όλη τη Σιβηρία και διαπλέοντας Ειρηνικό, Ινδικό και Μεσόγειο. Η Έθελ Μόιρ (Ethel Moir), νοσοκόμα, γράφει στο πολύτιμο ημερολόγιό της: «Επιστροφή για άλλη μια φορά στο “σπεύδε και τρέχε” της ζωής, ως μέλος του ΝΣΓ! Πίσω στην αγαπημένη παλιά γκρι στολή, στα σακίδια, στις κουβέρτες εκστρατείας κλπ! ». Στις 18 Φεβρουαρίου, η μονάδα επιθεωρήθηκε από τον Βασιλιά και τη Βασίλισσα στο Ανάκτορο του Μπάκιγχαμ. Ο Τύπος έγραψε ότι «τα μέλη της μονάδας συγκεντρώθηκαν στους χώρους του ανακτόρου, και έξι γιατροί έγιναν δεκτές από τους Μεγαλειοτάτους. Επικεφαλής γιατρός είναι η Ανέτ Μπένσον (Annette Benson), διάδοχος της Ίνγκλις, και βοηθοί της οι γιατροί Λίλιαν Τσέσνεϋ (Lilian Chesney) και Γκλάντις Γουώρντ (Gladys Ward). Μετά την επιθεώρηση, ο Βασιλιάς απέτισε φόρο τιμής στο έργο που εκτελέστηκε από τα Νοσοκομεία Σκωτσέζων Γυναικών, και ευχήθηκε την επιτυχία της μονάδας στη μελλοντικά της υπηρεσία στο εξωτερικό ».
Η επιθεώρηση της μονάδας στο Buckingham Palace.
Μετά από ένα ταξίδι μέσω Γαλλίας και Ιταλίας τριών εβδομάδων έφτασαν στη Θεσσαλονίκη στις 8 Μαρτίου. Η Μόιρ εντυπωσιάστηκε πάρα πολύ από την ποικιλία ανθρώπων που είδε στην πόλη: «χθες το απόγευμα, περάσαμε ένα ευχάριστο απόγευμα στη Θεσσαλονίκη και κάναμε λίγη εξερεύνηση! Είναι μια τόσο συναρπαστική παλιά πόλη, απλά ξεχειλίζει από ενδιαφέρον, και σήμερα, φαντάζομαι ότι είναι το πιο κοσμοπολίτικο μέρος της γης. Οι ποικιλίες των στολών είναι θαυμάσιες – βρετανικές, γαλλικές, ιταλικές, ρωσικές, ινδικές, αμερικάνικες και φυσικά σερβικές και ελληνικές, όλες διαφορετικές, ενδιαφέρουσες και γραφικές… Τα φορέματα των γυναικών αποτελούνται από ένα μακρύ είδος κεντημένης φούστας που κρατιέται στη θέση της από μια δερμάτινη ζώνη, ένα κοντό, ανοιχτόχρωμο μεσοφόρι ενώ στα μαλλιά τους όπως και γύρω από το λαιμό τους φορούν κολιέδες με φλουριά και χάντρες. Το «πλήρες ένδυμα» των αντρών είναι πιο εντυπωσιακό! Αποτελείται από ένα κόκκινο φέσι με μακριά μπλε φούντα, ένα πλούσια κεντημένο μπλε ή κόκκινο μπουφάν, γιλέκο παρόμοιου κοψίματος, λευκό μακρυμάνικο πουκάμισο, λευκή φουστανέλα, λευκά κολλητά παντελόνια σαν γυναικείες κάλτσες και κόκκινα παπούτσια που ανασηκώνονται στις άκρες με μια μεγάλη φούντα στην άκρη! Σας διαβεβαιώνω ότι αυτοί οι άντρες αρέσουν πάρα πολύ! Υπάρχουν εκατοντάδες ποικιλίες ντόπιων ενδυμάτων, αλλά τα παραπάνω είναι από τα πιο αξιοσημείωτα ».
Η μονάδα έφυγε από τη Θεσσαλονίκη στις 2 Απριλίου για ένα σημείο «περίπου 100 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης, που βρίσκεται στους πρόποδες πανέμορφων χιονισμένων βουνών». Η Μόιρ σημειώνει ότι “βρίσκεται στο δρόμο προς τα χαρακώματα και περίπου 15 μίλια πιο κάτω είναι ένας σιδηροδρομικός σταθμός και ένα μεγάλο νοσοκομείο βάσης, στο οποίο μπορούμε να μεταφέρουμε τους ασθενείς μας. Υπάρχει ένα ρέμα που περνά μέσα από τον καταυλισμό μας (το ονομάσαμε ποτάμι Ποτάκ !!). Στη μία πλευρά του βρίσκονται οι σκηνές υπηρεσίας για την ομάδα μεταφορών και νοσκομείου, την κουζίνα, το γκαράζ και την αποθήκη. Από την άλλη βρίσκονται οι σκηνές του νοσοκομείου, δηλαδή έξι μεγάλες σκηνές αποθεραπείας τραυματιών, τη χειρουργική σκηνή, σκηνή λινών, σκηνή ιατρείου, σκηνή γραφείου και σκηνή τεχνικών εργασιών όπως ξυλουργικές εργασίες. Στη συνέχεια, ψηλά στο λόφο – πάνω από το Νοσοκομείο – είναι τα δικά μας μικρά αντίσκηνα”. Από την περιγραφή καταλαβαίνουμε ότι ο καταυλισμός ήταν κοντά στον σταθμό της Σκύδρας και στα δυο συνεχόμενα βρετανικά νοσοκομεία, το 36 και το 37. Ήταν στον δρόμο προς τα χαρακώματα (δρόμος Σκύδρας – Αριδαίας), αλλά σε ποιο σημείο ακριβώς; Η πληροφορία βρισκόταν στο ημερολόγιο της Μόιρ: “πίσω από τις σκηνές μας βρίσκονται ψηλοί βράχοι, ένας πολύ περίεργος μάλιστα με μια τεράστια τρύπα που ονομάσαμε το Νέο Μάρμαρο”. Αυτός ο βράχος είναι γνωστός στην περιοχή, ο Τρύπιος Βράχος, κοντά στο χωριό Νέα Ζωή. Η παράδοση υποστηρίζει – ακόμη και σήμερα – ότι η διέλευση από την τρύπα αυξάνει τις πιθανότητες για παντρεμένες γυναίκες να έχουν υγιή και έξυπνα μωρά. Όπως λέει η παράδοση αυτό έκανε και η σύζυγος του βασιλιά Φιλίππου, η Ολυμπιάδα, από τη γειτονική Πέλλα, πριν γεννήσει τον Αλέξανδρο!
Τα αντίσκηνα διαμονής του προσωπικού κάτω από τον Τρύπιο Βράχο και το ίδιο μέρος σήμερα
Ο υπεύθυνη μεταφορών Ηέτζες (Hedges) μπροστά από τη σκηνή της. Ο Τρύπιος Βράχος φαίνεται στην επάνω δεξιά γωνία της φωτογραφίας
Σύμφωνα με την Μόιρ «κοντά στο ρέμα έχουμε τη σκηνή πλυντηρίου και αργότερα θα προστεθεί και ένας αποτεφρωτήρας! Προβλέπω μια πολυάσχολη εβδομάδα τακτοποιώντας τα πράγματα και στήνοντας όλες τις σκηνές. Τα πράγματα είναι ήσυχα προς στιγμήν, αλλά σύντομα αναμένεται φόρτος εργασίας, οπότε είναι “η ηρεμία πριν από την καταιγίδα”».
Η τοποθεσία σε ένα σύγχρονο χάρτη: Το Α είναι η τοποθεσία 36 και 37 βρετανικών νοσοκομείων, το Β είναι η αρένα του γαλλο-σερβικού αεροδρομίου στο Μαυροβούνι, το Γ είναι το σημείο του Elsie Inglis SWH και D η θέση του μεγάλου σερβικού νοσοκομείου στο Άψαλος.
Η μονάδα Έλσι Ίνγκλις σε σχέση με τη Θεσσαλονίκη
Στήνοντας σκηνές…
…και κατασκευάζοντας το γκαράζ
Η άνοιξη και το καλοκαίρι πέρασαν σχετικά ήσυχα στο νοσοκομείο. Η Μόιρ είχε τη δυνατότητα να επισκεφθεί διάφορα μέρη τις μέρες που είχε άδεια. Στη πρώτη έξοδο της, την Κυριακή 13 Απριλίου πήγε γα πρώτη φορά στην Έδεσσα αφού πέρασε πρώτα από τα αγγλικά γενικά νοσοκομεία 37 και 38 στο Μαυροβούνι. “Η πόλη βρίσκεται ψηλά πάνω σε ένα λόφο και είναι ορατή από παντού, από πολλά μίλια μακριά. Ήταν η πρωτεύουσα της Μακεδονίας και είναι ένα υπέροχο μέρος, το πιο όμορφο και πιο γραφικό που έχω δει ποτέ. Από όλες τις πλευρές του λόφου τρέχουν μικρά ορμητικά ρέματα – κάτι σαν «συνεχόμενοι» καταρράκτες σε ένα παραμυθένιο τοπίο, με το καθαρό κρυστάλλινο νερό να πέφτει κάτω στο φρέσκο πράσινο φύλλωμα και στα απαλά ροζ άνθη της ροδακινιάς και της βερικοκιάς. Είναι δύσκολο να το περιγράψεις, αλλά είναι τόσο όμορφο! Παρκάραμε και ρίξαμε μια ματιά στην πόλη, αλλά, καθώς ήταν Κυριακή, σχεδόν όλα τα μαγαζιά και οι πάγκοι ήταν κλειστά”. Στη συνέχεια επισκέφθηκαν στην Άρνισσα την Αμερικανική Μονάδα, τις “Σκοτσέζες γυναίκες που έχουν ένα μικρότερο νοσοκομείο βάσης. Πήραμε το τσάι εκεί και περιηγηθήκαμε στον καταυλισμό τους, μετά ανεβήκαμε σε έναν λόφο από όπου είχαμε μια υπέροχη θέα στη λίμνη, μια από τις μεγαλύτερες σε αυτό το μέρος του κόσμου – μήκους περίπου 30 μιλίων. Επιστρέψαμε στον καταυλισμό μας το βράδυ και τα βραδινά φώτα ήταν όμορφα ».
Από τη μονάδα Elsie Inglis (X) στην αμερικανική μονάδα (Y) μέσω της Έδεσσας
Στις 28 Απριλίου έκανε το δεύτερο ταξίδι της στην Έδεσσα “για να φέρει μερικές Σερβίδες να δουλέψουν στο πλυντήριο”. Γράφει ότι στην Έδεσσα υπήρχαν κάτι λιγότερο από 6.000 Σέρβοι πρόσφυγες κάτι που επιβεβαιώνει την έκθεση του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού που αναφέρει 5.000 Σέρβους πρόσφυγες. Επισκέφθηκε τους Αμερικανούς γιατρούς του Ερυθρού Σταυρού οι οποίοι πρόσφατα ξεκίνησαν μια μονάδα μικρής κλίμακας. “Πήραμε το μεσημεριανό μαζί τους και μετά πήγαμε για το κυνήγι «γυναικών πλυντηρίου» και είδαμε αμέτρητες πρόσφυγες που όλες ήθελαν να έρθουν! Επιλέξαμε τρεις και τις πήραμε μαζί μας”. Στις 3 Μαΐου ήταν η ορθόδοξη Μεγάλη Παρασκευή και πήγαν στην εκκλησία της Όρμας, το αρχηγείο της Γιουγκοσλαβικής Μεραρχίας, όπου βρισκόταν και ο Σέρβος πρίγκηπας Αλέξανδρος με όλο το επιτελείο. Βρήκε τον διάδοχο του σερβικού θρόνου “μικρό και σκοτεινό, καθόλου εντυπωσιακό, αλλά είναι το πιο δημοφιλές άτομο όπως μας λένε”. Εκεί προσκλήθηκαν και την Κυριακή 5 Μαΐου, μέρα του ορθόδοξου Πάσχα όπως και την επόμενη Δευτέρα του Αγίου Γεωργίου.
Η δουλειά στο νοσοκομείο άρχισε να γίνεται έντονη προς τα τέλη Μαΐου με τους βουλγαρικούς βομβαρδισμούς στα χαρακώματα των Σέρβων. Τον Ιούνιο παρουσιάστηκε μια παράξενη γρίπη. «Τίποτα άλλο από δουλειά, δουλειά, δουλειά! Είμαστε πάρα πολύ απασχολημένοι, όλα τα κρεβάτια είναι γεμάτα και αρκετοί από το προσωπικό όπως και βοηθητικοί Σέρβοι έχουν αρρωστήσει με μια νέα αρρώστια που μοιάζει κάπως με τον Μαύρο Πυρετό (πυρετός φλεβοτόμου sand-fly fever). Πρόκειται για μια άσχημη ασθένεια, ό, τι κι αν είναι, μικρής διάρκειας αλλά «σύντομη και γλυκιά» και εξαιρετικά ξαφνική! Έχει εξαπλωθεί μέσα στο νοσοκομείο με εκπληκτικήταχύτητα και αρκετοί από τους άντρες είναιπάρα πολύ άρρωστοι. Οι μέρες γίνονται αφόρητα ζεστές τώρα και ω! Και τι μύγες και κουνούπια!” (16 Ιουνίου).
Σε περίπου τρεις μήνες οι συμμαχικές δυνάμεις θα σπάσουν τις εχθρικές γραμμές στην κορυφογραμμή του Βόρα και η μονάδα θα μεταφερθεί στο Άνω Λουτράκι. Πριν από το τέλος Σεπτεμβρίου η Βουλγαρία θα παραδοθεί. Θα είναι η αρχή του τέλους του Μεγάλου Πολέμου.
IV. Επίλογος
Πριν από έναν αιώνα, δεκάδες γυναίκες από τα Βρετανικά Νησιά, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία έφτασαν στα μέρη μας για να βοηθήουν στη πολεμική προσπάθεια. Όχι για να σπείρουν τον θάνατο αλλά για να σώσουν ζωές. Διαβάζοντας τα ίχνη που άφησαν πίσω τους, μέσα από ημερολόγια, βιβλία και άρθρα δεν μπορεί κανείς παρά να θαυμάσει το θάρρος, την αποφασιστικότητα, την αφοσίωση και την ευγένεια τους. Δεν μάχονταν εναντίον των Γερμανών, των Αυστριακών ή των Βουλγάρων. Μάχονταν για τη θέση της γυναίκας στις τότε κοινωνίες, μάχονταν εναντίον των διακρίσεων που μάστιζαν τον τότε κόσμο. Αν σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει, ίσως όχι ακόμη όπως και όσο θα θέλαμε, οφείλεται σε ένα βαθμό και στις γυναίκες αυτές. Ελπίζω κάποια αρχή (δήμος; περιφέρεια; σύλλογος;) να τοποθετήσει μια αναμνηστική πινακίδα στα μέρη που έδρασαν για να μας θυμίζουν τον δικό τους ηρωισμό και αυτοθυσία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου