Ο συγγραφέας αστυνομικών ιστοριών και ιστορικός της ελληνικής αστυνομικής πεζογραφίας Φίλιππος Φιλίππου μιλάει στην Αλεξάνδρα Σαμοθράκη με την ευκαιρία του πρόσφατου βιβλίου του “Ο κήπος με τις Φράουλες”.
Ο loser ήρωας που παρατηρεί τα κακώς κείμενα από το περιθώριο την κοινωνία είναι κυριαρχικός χαρακτήρας στα αστυνομικά. Υπάρχουν θέσεις εντός της κοινωνίας για να την παρατηρήσει κανείς κριτικά ή μόλις διαβούμε το όριο του περιθωρίου εκμαυλιζόμαστε;
Ο καθένας μπορεί να παρατηρεί τα κακώς κείμενα, όταν έχει ανοιχτό μυαλό. Δεν νομίζω πως κάποιος που βρίσκεται εντός του περιθωρίου μπορεί να κρίνει εκείνους που είναι εκτός, δηλαδή δεν έχει την πνευματική δυνατότητα που απαιτείται.
Οι ψυχοπαθείς κάνουν, σύμφωνα με μελέτες, τους καλύτερους CEO εταιριών ως προς την κερδοφορία γιατί έχουν υπολογιστικό νου και δε νιώθουν ενσυναίσθηση. Πιστεύετε έχουμε εκπέσει τόσο μακριά από την ιδεατή κοινωνία που ο ρόλος αρετών και προβληματικών συμπεριφορών έχει αντιστραφεί;
Μου βάζετε δύσκολα. Δεν είμαι ειδικός στην ψυχιατρική και την ψυχολογία, απλώς παρατηρώ τους ανθρώπους και επιχειρώ να μεταφέρω ορισμένους χαρακτήρες στο χαρτί. Δηλαδή, δεν είμαι σε θέση να τους χωρίσω ή να τους κατατάξω σε ψυχοπαθείς και μη, επίσης δεν ξέρω ποια είναι η ιδεατή κοινωνία, δεν ξέρω τι σημαίνει αρετή, ο καθένας ερμηνεύει τη λέξη ανάλογα με τον χαρακτήρα του.
Τι προτερήματα έχει το αστυνομικό μυθιστόρημα σε σχέση με άλλα είδη;
Το αστυνομικό είναι ένα λαϊκό ανάγνωσμα. Απευθύνεται στις μάζες των αναγνωστών, όχι στους δύσκολους, τους «κουλτουριάρηδες» που λέμε. Για το λόγο αυτό είναι και πιο ευπροσάρμοστο. Κατά τα άλλα, είναι σαν και όλα τα άλλα είδη, μερικά μυθιστορήματα είναι καλά, ορισμένα πολύ καλά και αρκετά είναι πολύ κακά, για πέταμα, διότι γράφτηκαν για λόγους που δεν σχετίζονται με τη λογοτεχνία. Μια αρετή, η σπουδαιότερη, ενός αστυνομικού μυθιστορήματος είναι οι ανατροπές. Ανατροπές κάθε είδους. Αρετή όχι προτέρημα.
Οι ανατροπές αποτελούν το άλας της αστυνομικής λογοτεχνίας. Γιατί τις απολαμβάνουμε τόσο;
Νομίζω πως οι ανατροπές, ευχαριστούν τον αναγνώστη, τον κάνουν να θαυμάζει τη μαεστρία του συγγραφέα. Μια ιστορία χωρίς ανατροπές δεν μας δίνει ερεθίσματα για να συνεχίσουμε το διάβασμα, να πάμε παρακάτω. Προχωράμε και ξαφνιαζόμαστε, προχωράμε και περιμένουνε καινούργια ξαφνιάσματα.
Πώς γράφεται ένα ωραίο αστυνομικό μυθιστόρημα;
Το τι είναι ωραίο και τι όχι είναι θέμα των αναγνωστών, αυτοί κρίνουν. Ο συγγραφέας έχει μια ιδέα στο μυαλό του και την κάνει μυθιστόρημα, χωρίς να γνωρίζει ποια θα είναι η αποδοχή του. Ασφαλώς, ο συγγραφέας που σέβεται τον εαυτό του δεν θα παραδώσει στον εκδότη του κάτι ευτελές, κι ο εκδότης με τη σειρά του δεν το εκδώσει αν σέβεται το κοινό του. Στο τέλος έρχεται ο αναγνώστης να κρίνει αν το αποτέλεσμα, αυτό το κείμενο που διάβασα, είναι ωραίο, αδιάφορο ή κακό.
Γράφετε και κριτικές. Τι εστί σωστή κριτική;
Η σωστή κριτική αντιμετώπιση ενός λογοτεχνικού κειμένου σχετίζεται με την αντικειμενικότητα και με τα αισθητικά γούστα αυτού που το κρίνει. Είναι απαράδεκτο να εκθειάζουμε ένα κακό ή ένα μέτριο κείμενο. Πέρα από την περιφρόνηση προς τους αναγνώστες, αν εκθειάσουμε κάτι που δεν το αξίζει, είναι και μειωτικό για τον κρίνοντα, αφού δείχνει πως αδιαφορεί για το πώς θα εκληφθεί η θετική κριτική του. Σ’ ένα καλό κείμενο όμως μπορούμε να σημειώσουμε τις ενστάσεις μας.
Ποια χώρα έχει την καλύτερη αστυνομική λογοτεχνία κατά τη γνώμη σας;
Δεν μπορώ να μιλήσω για χώρες, αλλά για συγγραφείς. Πολύ καλά αστυνομικά γράφτηκαν στις ΗΠΑ από σπουδαίους συγγραφείς, αναφέρω τον Χάμετ, τον Τσάντλερ, τον Κέιν, τον Γούλριτς, τον Τόμσον, την Χάισμιθ. Σήμερα υπάρχει μόνο ο Ελρόι, δεν μπορώ να μνημονεύσω άλλους. Κι η Γαλλία έχει βγάλει σημαντικούς συγγραφείς, τον Μανσέτ, τον Ιζό (ο Σιμενόν είναι Βέλγος). Σε πολλές χώρες το αστυνομικό έχει άνθηση, γράφονται καλά μυθιστορήματα, αλλά δεν έχει δημιουργηθεί σχολή, όπως έγινε στις ΗΠΑ με το hard-boiled και στη Γαλλία με το νεοπολάρ.
Ο αναγνώστης είναι θύμα ή θύτης;
Στα αστυνομικά της Αγκάθα Κρίστι και των επιγόνων της, πράγματι υπάρχει ένα παιχνίδι παραπλάνησης με τον αναγνώστη, όπως κάνει η γάτα με το ποντίκι. Δεν θα τον χαρακτήριζα ούτε θύτη ούτε θύμα.
Γιατί θέλουμε να μάθουμε ποιος το έκανε; Είναι περιέργεια ή κάτι άλλο;
Το ποιος έκανε το έγκλημα είναι αίνιγμα, με αινίγματα ξεκίνησε η αστυνομική λογοτεχνία όταν ο Έντγκαρ Άλαν Πόε δημοσίευσε τους Φόνους της οδού Μοργκ. Τη σκυτάλη πήρε ο Ντόιλ και η Άγκαθα Κρίστι, οι σημερινοί συγγραφείς απλώς συνεχίζουν αυτή την λογοτεχνική παράδοση. Είναι κάτι σαν το σταυρόλεξο. Ναι, ασφαλώς, το ερώτημα για το ποιος το έκανε είναι περιέργεια, αλλά είναι και άσκηση του μυαλού: ο λύτης ενός αινίγματος χαίρεται όταν το εξιχνιάζει. Ωστόσο, αρκετά μυθιστορήματα δείχνουν τον δράστη από την αρχή, αυτό έκανε διάσημη και πλούσια την Πατρίσια Χάισμιθ.
Από την εποχή του Μαρή, τουλάχιστον στην Ελλάδα, τα ονόματα των χαρακτήρων έχουν μεγάλη σημασία. Πώς επιλέγετε ονόματα;
Α, δύσκολη ερώτηση. Είναι ζήτημα που απασχολεί τον συγγραφέα από την αρχή. Οι πρωταγωνιστές μιας ιστορίας δεν πρέπει να έχουν ένα συνηθισμένο όνομα, πρέπει να έχουν ένα όνομα που μένει στη μνήμη του αναγνώστη και μετά την ανάγνωση του βιβλίου. Η Άγκαθα Κρίστι έγραψε τις περιπέτειες του ντετέκτιβ Πουαρό που τον ονόμασε Ηρακλή και όχι Τζον. Ο Καζαντζάκης έγραψε το βίο του Αλέξη Ζορμπά, ενός πραγματικού ανθρώπου που λεγόταν Γιώργης. Η Μαρία Ιορδανίδου έγραψε τη Λωξάνδρα και όχι τη Μαρία.
Και οι χαρακτήρες; Υπάρχουν στερεοτυπικοί ρόλοι- η φαμ φαταλ, ο loser, ο συμπαθής μπάτσος.
Κάθε συγγραφέας αστυνομικού μυθιστορήματος που θέλει να διαβαστεί με ενδιαφέρον, οφείλει να εισάγει στην πλοκή μια ερωτική ιστορία. Και στις ερωτικές ιστορίες, είτε στη ζωή είτε στη λογοτεχνία πρωταγωνιστεί συνήθως μια φαμ φατάλ: η Ελένη προκάλεσε τον πόλεμο στην Τροία κι η Ιλιάδα του Ομήρου είναι η συνέπειά της. Οι ερωτικές ιστορίες είναι ερεθιστικές. Δεν έχουν όλα τα μυθιστορήματα ήρωα-loser ούτε αστυνομικούς συμπαθείς ή όχι, διότι ένα έγκλημα δεν είναι απαραίτητο να εξιχνιαστεί, οπότε δεν χρειάζονται. Ενίοτε, μας ενδιαφέρουν αυτοί που έχουν εμπλακεί σε ένα έγκλημα και όχι οι ευφυείς που το εξιχνιάζουν. Η αστυνομική λογοτεχνία είναι μόνο λογοτεχνία και όχι ρεπορτάζ.
Η Αλίκη Παπίρη σας είναι μια φαμ φαταλ με τα όλα της. Γιατί είναι τόσο ερωτεύσιμη;
Μα μια γυναίκα που γίνεται ηρωίδα μυθιστορήματος για να είναι φαμ φατάλ πρέπει να δικαιολογεί αυτό τον χαρακτηρισμό. Δηλαδή να είναι ελκυστική και ερωτεύσιμη. Διαφορετικά, δεν πείθει κι ο αναγνώστης απογοητεύεται.
Είναι ο φόνος εκ προμελέτης απέλπιδα/διεστραμμένη απόπειρα εξεύρεσης ευτυχίας ή αγώνας επιβίωσης;
Οι άνθρωποι προμελετούν ένα φόνο όταν ωφελούνται από αυτόν. Οι φόνοι έχουν ποικίλα κίνητρα. Από τα αρχαία χρόνια, ο φόνος γίνεται κυρίως το χρήμα, το οικονομικό συμφέρον, ή το ερωτικό πάθος. Ενίοτε γίνεται για λόγους εκδίκησης και τιμωρίας. Ναι, είναι μια απέλπιδα προσπάθεια αφού δεν γνωρίζει ο δράστης πώς θα καταλήξει. Δεν νομίζω πως ο δράστης επιδιώκει την ευτυχία, την ησυχία του, ίσως. Συχνά, ο φόνος μπορεί να γίνει για χάρη της επιβίωσης, όταν το θύμα αποτελεί εμπόδιο γι’ αυτό
Στο βιβλίο, όπως και σε πολλά επιτυχημένα αστυνομικά, υπάρχει συσχετισμός με ένα παλαιότερο κοινωνικό τραύμα. Είναι η βία θεραπευτική ή απλά αναπόφευκτη;
Η βία δεν δημιουργείται από το μηδέν, κάποιος την προκαλεί, κι αυτός ο κάποιος μπορεί να είναι ένας ιδιώτης ή το κράτος. Η βία επίσης προξενεί αντιβία, δηλαδή αντιδράσεις με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Θεραπευτική; Μάλλον εκτονωτική είναι, ωστόσο δεν είναι αναπόφευκτη, μπορεί να αποσοβηθεί όταν τα εμπλεκόμενα πρόσωπα, ιδιώτες ή άνθρωποι του κράτους, διατηρήσουν την ψυχραιμία τους.
Ο Κήπος με τις Φράουλες αποτελεί, όπως έχετε αναφέρει, φόρο τιμής στο έργο του Ντοστογιέφκσι και ιδιαιτερα στο «Έγκλημα και Τιμωρία». Ο τρόπος γραφής και κάποια στοιχεία των χαρακτήρων μου θύμισε περισσότερο τον «Παίκτη» που γράφτηκε ταυτόχρονα με το «Έγκλημα και Τιμωρία». Ο βασικός χαρακτήρας σας ο Αργύρης, όπως και ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι, ξεκινά άβουλος κηφήνας και «εξελίσσεται». Είναι το χρήμα το κίνητρο τους ή μήπως υπάρχουν βαθύτερα κίνητρα;
Ο Ντοστογιέφσκι στα έργα του μιλάει συχνά για το χρήμα, μιλάει και για το φόνο. Μιλάει επίσης και για τη δύναμη που απαιτείται για να σκοτώσει κανείς. Η δύναμη, όμως, χρειάζεται κυρίως και για να επιβιώσει κανείς. Αυτό το λέει με σαφήνεια στον Έφηβο, όπου η δύναμη είναι αποτέλεσμα του να έχεις χρήμα. Ο Αργύρης στο βιβλίο μου είναι άβουλος ή φαίνεται ως τέτοιος επειδή δεν έχει αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες. Όταν ξαφνικά παρουσιάζονται οι δυσκολίες οπλίζεται με δύναμη για να τις αντιμετωπίσει. Εδώ, δεν είναι το χρήμα που του δίνει τη δύναμη, αλλά ο φόβος για το μέλλον του, για τι θ’ απογίνει.
Αναφέρετε πως οι Φράουλες κλείνει το μάτι και στο έργο της Πατρίσια Χάισμιθ που αποστρεφόταν την έννοια της ηθικής και τόνιζε πως ο βασικός πρωταγωνιστής της, ο Ρίπλεΰ «σκότωνε μόνο όταν έπρεπε» και ένιωθε άγχος να γίνει ο ήρωάς της συμπαθής στον αναγνώστη. Σας έχει «ξεμυαλίσει» κάποιος αμοραλιστής χαρακτήρας σας;
Ο Αργύρης στο βιβλίο μου δεν είναι αμοραλιστής, με κανέναν τρόπο. Απλώς όταν το απαιτούν οι περιστάσεις, αναλαμβάνει δράση «για να σώσει το τομάρι του», θα λέγαμε. Ο Ρίπλεϊ της Χάισμιθ είναι πράγματι αμοραλιστής, κι ωστόσο συμπαθητικός, ίσως γιατί τα θύματά του δεν είναι κι οι καλύτεροι χαρακτήρες στον κόσμο. Ο δικός μου ήρωας στην αρχή είναι ένας κανονικός άνθρωπος, μετά αλλάζει: αλλάζει εξ ανάγκης. Όχι, δεν ασχολούμαι με αμοραλιστές ήρωες, δεν με συγκινούν, δεν μπορώ να τους περιγράψω.
Επίσης στα βιβλία του Ρίπλεϊ, όπως και στις Φράουλες, η ηθική και η δικαιοσύνη όχι μόνο δεν πάνε χέρι χέρι αλλά μάλλον κινούνται προς αντίθετες κατευθύνσεις, και προσωπικά, μπορώ να πω πως αντί αυτό να με θυμώνει το απολαμβάνω. Να ανησυχήσω;
Αν αυτό συμβαίνει, αν δηλαδή απολαμβάνετε την συμπεριφορά του ήρωά μου στον Κήπο με τις φράουλες, τότε εκτιμώ, πως πέτυχα το στόχο μου. Θα ήθελα κι εγώ ο Αργύρης να είναι συμπαθητικός ήρωας και η ηθική του να μην ενοχλήσει τον αναγνώστη. Η ηθική του δεν είναι μεν αυτή του Ρίπλεϊ, είναι όμως αξιοπρόσεκτη, όπως και η δική του απόδοση δικαιοσύνης. Η Χάισμιθ έχει δηλώσει πως ούτε η ζωή ούτε η φύση δεν ενδιαφέρονται για την απόδοση δικαιοσύνης, εννοώντας αυτήν που αποδίδουν οι νόμοι. Βεβαίως, δεν υπάρχει λόγος να ανησυχήσετε
Γίνεται μεγάλη συζήτηση για το συσχετισμό τέχνης και βίας και οι περισσότεροι χαρακτήρες από τις Φράουλες έχουν αφήσει πίσω τους θεατρική καρίερα ή εμπλέκονται με το χώρο του θεάματος. Τα #metoo σκάνδαλα στον χώρο του ελληνικού θεάτρου πέφτουν βροχή. Τι πιστεύετε για την κατάσταση;
Α, ναι, το ζευγάρι των πρωταγωνιστών στο βιβλίο μου εργάζονται στο χώρο του θεάματος. Ο Αργύρης είναι θεατρικός συγγραφέας και η γυναίκα του η Φαίδρα είναι ηθοποιός. Πάντως, αυτά που μαθαίνουμε τώρα συνέβαιναν πάντα στην Ελλάδα και στον κόσμο. Νομίζω πως δεν θα πάψουν να συμβαίνουν, έστω και σε άλλη μορφή, πιο ήπια, λιγότερο βίαιη. Ο χώρος του θεάματος (θεάτρου, κινηματογράφου, τραγουδιού), είναι ιδανικός για παρόμοιες συμπεριφορές και ανάλογα φαινόμενα. Κάποιοι εκμεταλλεύονται την ανάγκη των νέων γυναικών για δουλειά και καταξίωση. Έχω την αίσθηση πως τα πράγματα είναι χειρότερα από όσο φαίνονται, πολλές ιστορίες δεν θα τις μάθουμε ποτέ: ο φόβος του διασυρμού είναι πολύ ισχυρός.
Έχει γίνει ο κόσμος πιο νουάρ λόγω κορωναιου; Έχει έρθει ο θάνατος περισσότερο στο προσκήνιο; Γιατί κοιτάμε με ιερή προσήλωση τον αριθμό των κρουσμάτων κάθε μέρα;
Ναι, ο θάνατος βρίσκεται στο προσκήνιο, είναι γύρω μας, στη γειτονιά μας, εξαιτίας του κορονοϊού χάνουμε ανθρώπους αγαπημένους. Είναι και η τηλεόραση, το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες που δεν μας αφήνουν να τον βάλουμε στην άκρη. Τον θάνατο τον διαβάζαμε στα βιβλία ή τον βλέπαμε στον κινηματογράφο, ανήκε στον χώρο της τέχνης, μας ψυχαγωγούσε. Τώρα, ο πραγματικός θάνατος που νομίζαμε πως αφορά κάποιους άλλους στέκεται έξω από την πόρτα μας. Στην ουσία, έχει ανατρέψει τη ζωή μας, τη ζωή δικαίων και αδίκων.
Είστε αισιόδοξος;
Ναι, είμαι αισιόδοξος, ακόμα κι όταν τα πράγματα είναι μαύρα. Το ζήτημα είναι να τα αντιμετωπίζουμε με ψυχραιμία.
Σας ευχαριστώ!
Κι εγώ σας ευχαριστώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου