Μικέλα Χαρτουλάρη
«Σε ολόκληρη την Ευρώπη οι λογοτέχνες προηγήθηκαν από τους ιστορικούς και τους κοινωνιολόγους στην ενασχόλησή τους με τη Γενοκτονία των Εβραίων. Δεν μας ξαφνιάζει, αφού το ενδιαφέρον για τον Αλλο προϋποθέτει πριν απ’ όλα ενσυναίσθηση, το βασικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας. Σ’ αυτό το τοπίο η ελληνική λογοτεχνία έτσι κι αλλιώς είναι περιφερειακή. Ποσοτικά τα κείμενα που παρήγαγε είναι ελάχιστα, ωστόσο είναι κείμενα που τα περισσότερα μπορούν να σταθούν επάξια στη διεθνή σκηνή».
Η νεοελληνίστρια Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ, είναι η πρώτη που από το 1988 ασχολήθηκε συστηματικά με ζητήματα της εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα, μελέτησε τη λογοτεχνική και πολιτισμική εικόνα των Εβραίων πριν και μετά το Ολοκαύτωμα και από το 1991 επιμελήθηκε την έκδοση σειράς προφορικών μαρτυριών Ελλήνων Εβραίων που επέζησαν από τη θηριωδία των μαζικών εξοντώσεων.
Πάντα με μια σκέψη που αντιστέκεται στα αυτονόητα, πάντα με μια γραφή αντι-εφησυχαστική, όπως έχει σημειώσει η ιστορικός Ρίκα Μπενβενίστε.
Advertisement
Τα τελευταία χρόνια έστρεψε τον φακό της στην αναπαράσταση του Εβραίου στην ελληνική λογοτεχνία του 1990-2010, καθώς και στον διεθνή και ελληνικό κινηματογράφο του 20ού αιώνα ώς το 2015: «Η κινηματογραφική εικόνα τροποποίησε τις αντιλήψεις μας για τον Εαυτό και τον Αλλο, μας δίδαξε έναν νέο οπτικό κώδικα, εισάγοντας ένα είδος γραμματικής αλλά και ηθικής του βλέμματος». Αυτή η καινούργια έρευνά της εμπλούτισε την κλασική μελέτη της του 1998, Ο άλλος εν διωγμώ (Θεμέλιο), που επανεκδόθηκε πρόσφατα αναθεωρημένη (εκδ. Πατάκη).
Είναι ένα πολύτιμο έργο αναφοράς, τεκμηριωμένο αλλά και γλαφυρό, που προσεγγίζει την εικόνα του Εβραίου πολυπρισματικά, με τα εργαλεία των σύγχρονων φιλολογικών μεθόδων, της ιστορίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της ψυχανάλυσης.
Σκαλίζει τη δαιμονοποίηση του Εβραίου ως Αλλου, τα αρνητικά στερεότυπα που τον ακολουθούν στην Ευρώπη και την κατασκευή του «Εβραίου» στην Ελλάδα, παρακολουθεί τη ρητορική του διωκτικού μηχανισμού και αναλύει εικονολογικά τα πιο απαιτητικά μεταπολεμικά έργα μυθοπλασίας για τη Γενοκτονία των Εβραίων.
«Οργανωμένη στα μέσα του 20ού αιώνα από τους Γερμανούς, έναν από τους πιο πολιτισμένους λαούς στην Ευρώπη, η Γενοκτονία των Εβραίων έγινε για μένα το κλειδί για να επεξεργαστώ και να εμβαθύνω στα ζητήματα της δικής μου ιστορικής συνείδησης και της δικής μου αυτογνωσίας», μας εξηγεί η Αμπατζοπούλου. «Ηθελα απαντήσεις. Τι είναι αυτό που κάνει έναν μορφωμένο άνθρωπο να συμπράξει σε μια γενοκτονία συμπολιτών του; Υπάρχει αντισημιτισμός στην Ελλάδα; Τα ζητήματα του αντισημιτισμού έχουν χαρακτήρα πολιτικό; Ταξικό; Ιδεολογικό; Ποιος είναι ο τρόπος να καταπολεμήσουμε την ξενοφοβία και τη μισαλλοδοξία; Μπορούν η παιδεία και ο πολιτισμός να παίξουν κάποιο ρόλο;»
Είναι ενδιαφέρον, σημειώνει, το ότι το περίφημο βιβλίο Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος του επιζώντα από το Αουσβιτς Πρίμο Λέβι, που απέδιδε με ενάργεια αλλά και αναστοχαζόταν τη γερμανική κόλαση, συνάντησε την αδιαφορία του κοινού όταν πρωτοκυκλοφόρησε το 1947 στην Ιταλία.
«Ο κόσμος προσπαθούσε να επιβιώσει από τα τραύματά του, ήταν η εποχή της ανοικοδόμησης στην Ευρώπη. Το αναγνωστικό κοινό, ακόμη και το εβραϊκό, ήθελε να αφήσει πίσω του το παρελθόν». Εντεκα χρόνια αργότερα, όταν το βιβλίο επανεκδόθηκε, έγινε ένα διεθνές long seller, όμως στα ελληνικά πρωτοκυκλοφόρησε μόλις το 1997 (Αγρα)!
Στην Ελλάδα η κρίσιμη δεκαετία για την πνευματική και επιστημονική ενασχόληση με τους Εβραίους είναι το ’90 και ο κρίσιμος τόπος η Θεσσαλονίκη, όπου άνθησε η μεγαλύτερη από τις εβραϊκές κοινότητες. Ηταν Σεφαραδίτες με καταγωγή από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν από τον 15ο και 16ο αιώνα στην πόλη και τον 20ό αιώνα εκτοπίστηκαν από τους ναζί, προδόθηκαν από τους «συνεργάτες», ενώ ήταν ανεπιθύμητοι σε μια μεγάλη μερίδα χριστιανών.
Από τους περίπου 56.000 που κατοικούσαν εκεί προπολεμικά επέστρεψαν μόνο 2.000. Μέχρι το ’90 επικρατούσε σχεδόν πλήρης σιωπή. Μόνο τότε άρχισε η συστηματική προσπάθεια για την ευαισθητοποίηση ενός ευρύτερου κοινού χάρη στην Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού που ίδρυσαν γυναίκες επιστημόνισσες.
Σήμερα στην Ελλάδα τα αρνητικά στερεότυπα για τον Εβραίο Αλλο τείνουν να σβήσουν από το λογοτεχνικό, κινηματογραφικό και επιστημονικό τοπίο. Αλλωστε έχουν εκδοθεί πολλές καινούργιες μελέτες και για τη σχετική συνωμοσιολογία, όπως το Μπεστ-σέλερ του μίσους (Πόλις) του Δ. Ψαρρά.
Παρ’ όλα αυτά, σημειώνει η Αμπατζοπούλου, «στο κοινωνικό φαντασιακό ο Εβραίος παραμένει ύποπτο πρόσωπο: τις Μεγάλες Παρασκευές συνεχίζουν στην επαρχία να “καίνε τον Ιούδα”, η παρουσία της Χρυσής Αυγής στη Βουλή ήταν αποδεκτή, και στον δημόσιο βίο εξακολουθούν να υπάρχουν εκδηλώσεις αντισημιτισμού. Το φαινόμενο φούντωσε σε όλη την Ευρώπη την περίοδο της οικονομικής κρίσης, όμως ειδικά στην Ελλάδα, παρ’ όλες τις προσπάθειες, η καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης παραμένει ένα μεγάλο ζητούμενο, κυρίως στις χαμηλές βαθμίδες της Eκπαίδευσης».
«Η εθνική ταυτότητα κατασκευάζεται εις βάρος της ετερότητας»
Οι μορφές που επιλέγουν οι συγγραφείς και οι κινηματογραφιστές προκειμένου να μιλήσουν στα έργα τους για τους Εβραίους είναι φορτισμένες ιδεολογικά και συντελούν σε διαφορετικές ερμηνείες της Ιστορίας. Αυτό μας δείχνει η ρηξικέλευθη εικονολογική ανάλυση σε τούτο το βιβλίο.
Μια προσέγγιση συναρπαστική για το αναγνωστικό κοινό, που είναι χρήσιμη γενικότερα για την αποκρυπτογράφηση της εικόνας του Αλλου, του ξένου, του διαφορετικού. «Ο Αλλος δύσκολα έχει ευνοϊκή θέση στο φαντασιακό της κυρίαρχης εθνικής ομάδας», σημειώνει η Αμπατζοπούλου, «διότι η εθνική ταυτότητα κατασκευάζεται και ισχυροποιείται εις βάρος της ετερότητας, σε οικουμενική κλίμακα».
Το πρώτο σημαντικό ελληνικό έργο μυθοπλασίας που εμβάθυνε στο θέμα κυκλοφόρησε το 1953 και ήταν το διήγημα «Σαμπεθάι Καμπιλής» του Δημήτρη Χατζή από τη συλλογή Το τέλος της μικρής μας πόλης (Εκδοτικό Ελλάδος).
Σ’ αυτό πρωταγωνιστούν δύο ιστορικά πρόσωπα της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων, ο Σαμπεθάι Καμπιλής, ηγετική φυσιογνωμία, δογματικός θρησκευόμενος, που πίστευε ότι οι Εβραίοι πρέπει να μένουν πάντα τυπολατρικά συγκεντρωμένοι στην κοινότητά τους, και ο προστατευόμενός του Γιωσέφ Ελιγιά, αριστερός ποιητής, που πίστευε στην αυτονομία των συνειδήσεων και στον διασκορπισμό της κοινότητας.
Οι Γερμανοί ναζί έδωσαν σ’ αυτή την ιδεολογική σύγκρουση την απάντησή τους με το σχέδιο της τελικής λύσης, όταν οι Εβραίοι των Ιωαννίνων υπακούοντας στον Καμπιλή καταδικάστηκαν στον χαμό. Είναι εκπληκτικό το τέλος του διηγήματος, στο οποίο ο Χατζής, παλιός αριστερός και πολιτικός πρόσφυγας τότε στην Ουγγαρία, γράφει: “Εγώ για τον Καμπιλή το δικό μου ήθελα να πω, που γέρασα και δεν ξέρω τι αγάπησα και τι μίσησα από την πίστη του”». Ετσι, όχι μόνο αποδομεί τα αρνητικά στερεότυπα για τους Εβραίους, αλλά εισάγει το μοντερνιστικό στοιχείο της αυτοαναφορικότητας που λειτουργεί αναστοχαστικά και ανάγει τον Εβραίο σε μεταφορά του μεταπολεμικού ψυχροπολεμικού κόσμου.
Το 1966 κυκλοφόρησε ο Μίκαελ ή ποιος σαν το Θεό (Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων), το μυθιστόρημα της Λιλής Ζωγράφου για τους Εβραίους της Αθήνας και την εξόντωσή τους στο Αουσβιτς.
Η Αμπατζοπούλου παρατηρεί ότι η Ζωγράφου, παρά τις καλές προθέσεις της, ενδίδει στην υπεροχή της εθνικής ταυτότητας της κυρίαρχης ομάδας στην οποία ανήκει: «Οι “καλοί Εβραίοι” του μυθιστορήματος είναι τα παιδιά που μέσα στο Αουσβιτς εκφράζουν την επιθυμία να μοιάσουν με τους Ελληνες». Μετά την αραβοϊσραηλινή σύγκρουση η συγγραφέας ξανάβγαλε το βιβλίο με τον πολιτικά ορθότερο τίτλο Οι εβραίοι κάποτε.
Το 1971 το ξεκλήρισμα των Θεσσαλονικιών Εβραίων θα επανέλθει στα σπουδαία κείμενα μυθοπλασίας και αυτοβιογραφίας του Θεσσαλονικιού Γιώργου Ιωάννου: στο διήγημα «Το κρεβάτι» (από τη Σαρκοφάγο) ο συγγραφέας ταυτίζει τη δική του υπαρξιακή περιπέτεια με τον χαμό του μικρού Εβραίου φίλου του, ενώ στις αφηγήσεις «Εν ταις ημέραις εκείναις» μας δίνει αλησμόνητες σελίδες πένθους για τον ανθρώπινο κατατρεγμό.
Από την πρόσφατη λογοτεχνική παραγωγή η Αμπατζοπούλου στέκεται ιδιαίτερα στα βιβλία του Μισέλ Φάις Η αυτοβιογραφία ενός βιβλίου (Καστανιώτης 1994), του Βασίλη Μπούτου
Η συκοφαντία του αίματος (Νεφέλη 1997), της Ρέας Γαλανάκη Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα (Καστανιώτης 2009) και του Νίκου Δαββέτα Η Εβραία νύφη (Κέδρος 2009). Και από τις ελληνικές ταινίες επιμένει στο πρώτο αξιόλογο ντοκιμαντέρ για την παρουσία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης που γύρισε το 1992 ο Τάκης Χατζόπουλος (Παρασκήνιο), καθώς και στις «Κρυστάλλινες νύχτες» της Τόνιας Μαρκετάκη (1992), που «βλέπει τη δράση των ανθρώπων όχι ως αποτέλεσμα, αλλά ως αρχή της Ιστορίας».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου