ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ. LOS BUENOS ANTIFASCISTAS. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΤΟΥ ΙΣΠΑΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΓΝΩΣΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΙΩΝ. Θεμέλιο, 2021, σελ. 304
Διασταυρώθηκα για πρώτη φορά με τον Γιάννη Παντελάκη όταν επισκέφτηκε τα ΑΣΚΙ (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας) με στόχο να εξερευνήσει τις συλλογές μας σχετικά με τον ισπανικό εμφύλιο. Στη συνάντησή μας ο Παντελάκης προσκόμιζε μια εξαιρετικά γοητευτική και συνάμα βαριά ιστορία: μια ηλικιωμένη Ισπανίδα που δεν γνώρισε ποτέ τον πατέρα της· έναν από τους χιλιάδες μαχητές των Διεθνών Ταξιαρχιών.
Με αφετηρία αυτό το δημοσιογραφικό εύρημα ο Παντελάκης έγραψε ένα ιστορικό βιβλίο για την παγκόσμια διάσταση του ισπανικού εμφυλίου, την ελληνική συμμετοχή στις Διεθνείς Ταξιαρχίες και τις περίπλοκες διαδρομές των ανθρώπων ύστερα από την ήττα της δημοκρατικής Ισπανίας. Πρόκειται για μια ξεχωριστή δουλειά. Η ψύχραιμη -αλλά όχι ψυχρή- ματιά του συγγραφέα μάς προσφέρει μια αφήγηση, στην οποία η προσωπική ιστορία είναι το καθοδηγητικό νήμα για να εξερευνήσουμε τα πολλαπλά επίπεδα ενός εμφυλίου πολέμου που δεν υπήρξε ποτέ στενά μόνο μια ισπανική υπόθεση. Ο ισπανικός εμφύλιος ήταν την ίδια στιγμή έκφραση ενός παγκόσμιου εμφυλίου πολέμου.
Στην αναμέτρηση αυτή η διαχωριστική γραμμή ήταν η διπολική αντίθεση μεταξύ φασισμού και αντιφασισμού - μια αντίθεση που εμφανιζόταν να τέμνει κάθε χώρα ξεχωριστά, αλλά και τον κόσμο όλο, από τις αποικίες έως τις καπιταλιστικές μητροπόλεις. Το βιβλίο του Παντελάκη μάς επιτρέπει να σκεφτούμε γύρω από την ανάδυση της πολιτικής ταυτότητας του αντιφασισμού στη δεκαετία του 1930 και τον τρόπο που αυτή τροφοδότησε τη συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών. Ειδικότερα να παρακολουθήσουμε την εμφάνιση της Ισπανίας ως εκείνου του ξεχωριστού τόπου συνάντησης μιας ριζοσπαστικής αντίληψης γύρω από το έθνος με το αίτημα της διεθνιστικής αλληλεγγύης. Δεν ήταν μια συνάντηση δίχως εντάσεις ή περιπλοκές.
Στη μεγάλη όμως εικόνα το παράδειγμα των Διεθνών Ταξιαρχιών προβλήθηκε ως υπόδειγμα μιας αρμονικής σχέσης μεταξύ εθνικής πολιτικής συνείδησης -ο «καλός Ελληνας» του βιβλίου- και πολιτικού διεθνισμού. Η σχέση αυτή σχετίζεται με εσωτερικές μεταβολές στο κομμουνιστικό κίνημα -με πιο προφανή το έβδομο συνέδριο της Διεθνούς το 1935- και κυρίως τη δυναμική της ίδιας της έννοιας του αντιφασισμού. Ο αντιφασισμός αποτύπωνε την προσπάθεια της κομμουνιστικής αριστεράς να μιλήσει τη γλώσσα του έθνους: στο πλαίσιο αυτό ανακαλούσε τις προοδευτικές εθνικές παραδόσεις, συγκροτούσε ιστορικές γενεαλογίες αντίστασης, διεκδικούσε την αποκλειστική κυριότητα της ταυτότητας του «καλού Ελληνα».
Πόσο «Ελληνας» όμως; Ο Γιάννης Παντελάκης προχωρεί σε μια συστηματική -και οριστική θα έλεγα- καταγραφή των Ελλήνων των Διεθνών Ταξιαρχιών. Την ίδια στιγμή όμως η καταγραφή αυτή μας φέρνει μπροστά σε ένα μωσαϊκό ετερογενών γεωγραφικών προελεύσεων. Αν φύγουμε από τα γενικά σχήματα και αρχίσουμε να συζητάμε για πραγματικούς ανθρώπους, η εικόνα γίνεται όλο και πιο σύνθετη. Οι Ελληνες στην Ισπανία είναι μετανάστες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία, στελέχη από τις κομματικές σχολές της Μόσχας, ναυτεργάτες που κινούνται με άνεση από τις μακρινές αποικίες έως τα μεγάλα λιμάνια του δυτικού κόσμου, διανοούμενοι από την Αίγυπτο, επαγγελματίες επαναστάτες με χαοτικές διαδρομές που ρευστοποιούν την απολυτότητα των εθνικών ορίων.
Αυτό δεν είναι μια λεπτομέρεια. Είναι οι ψηφίδες που συνθέτουν το μωσαϊκό μιας πολιτικής ταυτότητας στην οποία κυριαρχεί η γεωγραφική κινητικότητα, οι διεθνικές διασταυρώσεις και η διαρκής εμπειρία της υπέρβασης των εθνικών ορίων. Η εικόνα που προκύπτει παραπέμπει σε ένα πληθυντικό οικοσύστημα - στο εσωτερικό του οποίου υπάρχουν πολιτικές διαφοροποιήσεις αλλά και ετερογενείς εμπειρίες και διαδρομές. Το ταξίδι στην Ισπανία είναι για πολλούς ακόμα ένα ταξίδι σε μια βιογραφική διαδρομή, όπου κυριαρχούν η αναζήτηση της περιπέτειας, η περιπλάνηση, η ριζοσπαστικοποίηση μέσα από τη διεθνικότητα.
Πρόκειται για μια παράδοση που χάθηκε μέσα στον χρόνο. Στις αυστηρές ταξινομήσεις και πολιτικές γεωγραφίες του Ψυχρού Πολέμου η διεθνικότητα και η συμμετοχή στις Διεθνείς Ταξιαρχίες ήταν δυνάμει ενοχοποιητικό στοιχείο - τόσο στις αντικομμουνιστικές πολιτικές της Δύσης όσο και στις σταλινικές διώξεις της Ανατολής. Οι βετεράνοι του ισπανικού εμφυλίου έμοιαζαν παράταιροι εκπρόσωποι μιας ηττημένης -και ιδεολογικά- υπόθεσης. Αυτό εξηγεί τη σιωπή και την ιδιώτευση, την περιθωριοποίηση στη συλλογική μνήμη, την πολιτική καχυποψία έναντι της εμπειρίας τους. Οταν η σιωπή έσβησε, τη διαδέχτηκε ο θόρυβος.
Στις τάξεις της Αριστεράς οι Διεθνείς Ταξιαρχίες συνιστούν τον κατ' εξοχήν τόπο προβολής βολικών μύθων, απλουστευτικών σχημάτων και μιας θεώρησης που, αντί να συζητά για πραγματικούς ανθρώπους, αναζητεί δαίμονες ή ήρωες. Το βιβλίο του Γιάννη Παντελάκη αίρει τη σιωπή και ρυθμίζει τον θόρυβο. Παρουσιάζοντας με ευαισθησία, αλλά δίχως μελοδραματισμούς, τη διαδρομή των ανθρώπων στη δίνη μιας μεγάλης περιπέτειας αμφισβητεί έμπρακτα τις εύκολες απαντήσεις και μας θυμίζει το βασικό: ότι οι άνθρωποι δεν είναι πιόνια σε μια σκακιέρα με προκαθορισμένες κινήσεις. Οι δικές τους κινήσεις, οι επιλογές τους, οι ερωτικές τους αναζητήσεις, οι ενθουσιασμοί και οι διαψεύσεις τους, οι μνήμες και οι ενοχές τους είναι αυτές που καθορίζουν την έκβασή της.
*Ιστορικός και διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου