Νόρα Ράλλη
Η καθηγήτρια Μαρία Παπαδήμα με την επιπλέον ιδιότητα της επιμελήτριας του βιβλίου «Πολίτες της Βαβυλωνίας - Οι μεταφραστές και ο λόγος τους» και βέβαια της μεταφράστριας, μας θυμίζει τι μπορεί να συμβεί στους ομοτέχνους της αν παραλείψουν μία λέξη και διατυπώνει ένα αίτημα προς τους κριτικούς λογοτεχνίας....
Η τελευταία ημέρα του Σεπτέμβρη είναι η Παγκόσμια Ημέρα Μετάφρασης. Γιατί όμως είναι τόσο σημαντική η μεταφραστική διαδικασία ώστε να «έχει» και ημέρα δική της; Οι εκδόσεις «Νήσος» μόλις κυκλοφόρησαν το βιβλίο «Πολίτες της Βαβυλωνίας - Οι μεταφραστές και ο λόγος τους» όπου 29 εξαιρετικοί μεταφραστές μιλούν για τις δικές τους εμπειρίες, για τον λόγο της μετάφρασης και τους ανθρώπους πίσω από αυτή, για τη σημασία αλλά και τη σπουδαιότητά της, καθώς ναι, ο μεταφραστής ευλόγως διεκδικεί τον ρόλο του συν-συγγραφέα. Και για τους ανθρώπους του γραπτού λόγου (δημιουργούς και αναγνώστες) αυτό πλέον έχει γίνει σαφές... Ή μήπως όχι;
Συνομιλήσαμε με την επιμελήτρια της έκδοσης, Μαρία Παπαδήμα (η 30ή της ομάδας), η οποία εκτός από μεταφράστρια είναι και καθηγήτρια Γαλλικής Γλώσσας στο τμήμα «Θεωρία και Πράξη της Μετάφρασης» (ΕΚΠΑ).
Εχει βραβευτεί για μεταφράσεις της και έχει τιμηθεί με τη διάκριση του Ιππότη του Τάγματος του Ακαδημαϊκού Φοίνικα της Γαλλικής Δημοκρατίας (2018). Η ίδια, ευτυχώς, κλείνει αισιόδοξα την κουβέντα μας τονίζοντας πως όσο υπάρχουν λογοτέχνες, θα υπάρχουν και μεταφραστές. Ας ελπίσουμε, μονάχα, να υπάρχουν και αναγνώστες...
● Η αδυναμία της ριζικής μετάφρασης απαντάται και στην επιστήμη. Για παράδειγμα η έννοια της μάζας είναι διαφορετική στη Φυσική του Γαλιλαίου, του Νεύτωνα ή του Αϊνστάιν. Οπως και ο χρόνος (κυκλικός για τους αρχαίους, γραμμικός στη Νεωτερικότητα). Αν αυτά συμβαίνουν στην επιστήμη, τότε τι μπορούμε να πούμε για τον χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης;
Κατά μείζονα λόγο, ο χώρος της λογοτεχνικής μετάφρασης μοιάζει με κινούμενη άμμο. Κατ’ αναλογία με την έννοια της μάζας, οι μεταφραστικοί κανόνες είναι διαφορετικοί σε κάθε εποχή και πολιτισμό. Αν προσθέσουμε και την ιδιοσυγκρασιακή ερμηνεία που κάνει ο μεταφραστής, τη διαρκή διελκυστίνδα ανάμεσα στην πιστότητα και την απιστία, είναι σαφές ότι δεν υπάρχουν σταθερές ακόμη και στη συγχρονία, πόσο μάλλον στη διαχρονία.
Η επιπλέον λέξη που πρόσθεσε ο Ετιέν Ντολέ στη μετάφραση ενός διαλόγου του Πλάτωνα τον οδήγησε σε θάνατο διά στραγγαλισμού ως αιρετικό, ενώ η επιπλέον λέξη του Λούθηρου στη μετάφραση της Καινής Διαθήκης του χάρισε την αθανασία. Οι μεταφράσεις των ομηρικών επών έχουν προκαλέσει έριδες και σφοδρά πάθη μεταξύ των μεταφραστών του. Με όλα αυτά καταπιάνομαι και στο βιβλίο μου «Τα πολλαπλά κάτοπτρα της μετάφρασης».
● Κατά πόσο πρέπει να αναγνωρίζεται το μεταφραστικό έργο ως αυτοδύναμο, αυτόνομο και δημιουργικό έργο και ο μεταφραστής ως συνδημιουργός; Πιστεύετε υπάρχει μία κουλτούρα τέτοιας αναγνώρισης στην Ελλάδα;
Το μετάφρασμα είναι μια δευτερογενής δημιουργία, εγγενώς συνδεδεμένη με ένα πρωτότυπο κείμενο. Οπότε υπάρχει πάντα πίσω του μια συγκεκριμένη προϊστορία που υπονομεύει την αυτοδυναμία και αυτονομία του. Στην προσπάθεια ορισμού της μετάφρασης έχουν χρησιμοποιηθεί πλείστες αλληγορίες ή μεταφορές. Μια από αυτές, που με βρίσκει απολύτως σύμφωνη, είναι η μετάφραση ιδωμένη ως ερμηνεία ενός μουσικού κομματιού, όπου στον ρόλο του συνθέτη βρίσκεται ο συγγραφέας και στον ρόλο του εκάστοτε ερμηνευτή ο μεταφραστής. Οταν ακούμε Σοπέν παιγμένο από τον Ρουμπινστάιν, τον Ρίχτερ, τη Μάρτα Αργκεριχ, ο κοινός παρονομαστής είναι ο Σοπέν, ο οποίος όμως είναι και δεν είναι ο ίδιος Σοπέν. Ταυτόχρονα όλοι αυτοί οι ερμηνευτές έχουν ο καθένας τους ένα αυτόνομο, αυτοδύναμο και δημιουργικό έργο, είναι μοναδικοί και αναγνωρίσιμοι.
Ο μεταφραστής, παρότι απόλυτος συνδημιουργός του λογοτεχνικού έργου στην άλλη γλώσσα, είναι λιγότερο ορατός και αναγνωρισμένος απ’ ό,τι ο ερμηνευτής ενός μουσικού έργου. Ωστόσο χωρίς τους μεταφραστές, ένα λογοτεχνικό έργο είναι καταδικασμένο στην απομόνωση μίας και μόνο γλώσσας -αυτής στην οποία γράφτηκε. Η μετάφραση του δίνει πολλές καινούργιες ζωές και απρόσμενες προοπτικές. Το όνομα του μεταφραστή υπάρχει σήμερα τις περισσότερες φορές στο εξώφυλλο του βιβλίου, αυτό όμως δεν σημαίνει ουσιαστική αναγνώριση του έργου του.
Είναι απογοητευτικό να διαβάζει κανείς βιβλιοπαρουσιάσεις και κριτικές έργων όπου το όνομα του μεταφραστή αναφέρεται τυπικά, χωρίς να γίνεται καμία μνεία στη δουλειά του, θετική ή αρνητική. Οι Ελληνες μεταφραστές έχουν εκφέρει πολλές φορές τη δυσαρέσκειά τους γι’ αυτή την απαξίωση. Αποτελεί αίτημα, ή μάλλον απαίτηση, από όλους εμάς προς τους κριτικούς: δεν μπορείτε να μιλάτε για έργο μεταφρασμένης λογοτεχνίας, χωρίς να μιλάτε για τη μετάφραση.
● Παρ’ όλες τις αδυναμίες της, η Μηχανική Μετάφραση με χρήση ευφυών υπολογιστικών αλγόριθμων επεκτείνεται. Υπάρχει το google translate και ένα σωρό άλλα. Με αυτά ως δεδομένα, ποιες είναι οι προκλήσεις της νέας εποχής στον χώρο της μετάφρασης;
Συμπεριλαμβάνονται οι μεταφραστές στο περίπου 40% των ανθρώπινων θέσεων εργασίας που κάποιοι προβλέπουν ότι θα χαθούν στο κοντινό μέλλον, καθώς θα αντικατασταθούν από υπολογιστές;
Δεν μπορώ να μιλήσω με αριθμητικούς όρους και να προβλέψω σε απόλυτους αριθμούς τις επιπτώσεις της τεχνολογίας στη σημερινή αγορά της μεταφραστικής εργασίας∙ το σίγουρο είναι πως η τεχνολογία αλλάζει τα δεδομένα και στο επάγγελμα του μεταφραστή, κάνοντάς το, όμως, μάλλον πιο ενδιαφέρον και ευέλικτο. Η μηχανική μετάφραση και τα μεταφραστικά προγράμματα έχουν διευκολύνει τα μέγιστα την τεχνική μετάφραση, αλλά ελάχιστα έχουν επηρεάσει μέχρι σήμερα τη λογοτεχνική μετάφραση.
Οπωσδήποτε αυτή επωφελείται ήδη τα μέγιστα από τα εργαλεία και τους πόρους που η τεχνολογία θέτει στη διάθεση του μεταφραστή, καθότι σε ελάχιστο χρόνο μπορούμε να έχουμε απαντήσεις και τεκμηριωμένες λύσεις σε ερωτήσεις γλωσσικού ή πραγματολογικού χαρακτήρα. Ωστόσο εδώ ο μεταφραστής εξακολουθεί να παραμένει το ενεργούν υποκείμενο της μεταφραστικής πράξης.
Ενα τεχνικό κείμενο έχει να επικοινωνήσει κατά κύριο λόγο μια χρηστική πληροφορία. Η γλώσσα του δεν είναι υπαινικτική αλλά δηλωτική. Ενα λογοτεχνικό κείμενο, όμως, εμπεριέχει πλείστες και συμπλεκόμενες πληροφορίες –γλωσσολογικές, πραγματολογικές, αισθητικές, ιδεολογικές– οι οποίες πρέπει να αποκωδικοποιηθούν και να επανακωδικοποιηθούν στην άλλη γλώσσα. Επιπλέον, η διατύπωσή τους δεν είναι η διατύπωση ενός μέσου χρήστη της Χ γλώσσας, αλλά η προσωπική έκφραση ενός δημιουργού που χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία και μοναδικότητα.
Με τα σημερινά δεδομένα, αν υποθέσουμε ότι και η λογοτεχνική μετάφραση θα γίνεται στο μέλλον μηχανικά, ο μεταφραστής θα παραλαμβάνει ένα είδος πολτού τον οποίο θα πρέπει στη συνέχεια να πλάσει ο ίδιος. Ο πολτός αυτός όμως θα προέρχεται από μια μηχανική επεξεργασία τυποποίησης. Πώς μπορεί να αξιολογήσει ένα μεταφραστικό πρόγραμμα το υπόρρητο της λογοτεχνικής γλώσσας, να αποδώσει τον χωροχρόνο συγγραφής ενός κειμένου, την ιδιοσυγκρασία του γράφοντος, το περίφημο ύφος; Οι μεταφραστές λογοτεχνίας θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν όσο θα υπάρχουν συγγραφείς που γράφουν λογοτεχνία με την κυριολεκτική έννοια του όρου.
⚫ INFO: Στο βιβλίο «Πολίτες της Βαβυλωνίας» (εκδ. Νήσος) γράφουν οι: Ο. Βαρών-Βασάρ, Χ. Βλαβιανός, Μ. Γυπαράκη, Δ. Δημητριάδης, Α. Δημητριάδου, Μ. Ευσταθιάδη, Σ. Ιγγλέση Μαργέλλου, Α. Ισαρης, Α. Ιωαννίδου, Γ. Καλιφατίδης, Δ. Καλοκύρης, Η. Καφάογλου, Ντ. Κόνολι, Γ. Κουγιά, Π. Κουμουτσή, Μ. Κουνεζή, Αχ. Κυριακίδης, Ε. Νούσια, Μ. Ντε Ρόζα, Κ. Παλαιολόγος, Μ. Παναγιωτίδου, Α. Παππάς, Σ. Πασχάλης, Ν. Πρατσίνης, Κ. Σχινά, Β.Φ. Γκονθάλεθ, Γ.Η. Χάρης, Θ. Χατζόπουλος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου