Δυο γενιές μετά τον Καποδίστρια: ποιοι χάρτες, ποια χαρτογράφηση;

Οριοθέτηση της Θεσσαλίας (1881). Ένα από τα ένδεκα φύλλα του ‘χάρτη Ardagh’ της περιοχής Λάρισας – Τυρνάβου. Τσιγκογραφία του τμήματος Πληροφοριών του βρετανικού Γραφείου Πολέμου (Λονδίνο 1882) με τις υπογραφές των οκτώ επιτρόπων της οριοθέτησης εκ μέρους της Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Γαλλίας, Μεγάλης Βρετανίας, Ελλάδας, Ιταλίας, Ρωσίας, Τουρκίας (υπό επιφύλαξη). Πηγή: Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης ΑΠΘ.

του Βαγγέλη Λιβιεράτου 

 Η ανα­τα­ρα­χή που δη­μιούρ­γη­σαν οι συ­νέ­πειες του Κρι­μαϊ­κού Πο­λέ­μου επι­δει­νώ­θη­κε με την ει­σα­γω­γή στο πο­λι­τι­κό πε­δίο των με­ταρ­ρυθ­μι­στι­κών ‘δαι­μο­νί­ω­ν’ των Κου­μουν­δού­ρου και Τρι­κού­πη με τα εκ­συγ­χρο­νι­στι­κά τους αι­τή­μα­τα· ήταν ένα ση­μα­ντι­κό ση­μείο κα­μπής στη μο­νί­μως αγ­χω­τι­κή πο­ρεία της

Ελ­λά­δας προς τα τέ­λη του 19ου αιώ­να. Η με­γά­λη από­στα­ση που χώ­ρι­ζε τη χώ­ρα από τις δύο πρώ­τες βιο­μη­χα­νι­κές επα­να­στά­σεις πα­ρέ­με­νε η ίδια. Ανά­με­σα στα νέα αι­τή­μα­τα ήταν τα επεί­γο­ντα για τε­χνι­κά έρ­γα υπο­δο­μής (τε­χνο­λο­γί­ας δη­λα­δή), η κα­τά το δυ­να­τόν επού­λω­ση των ανω­μα­λιών που διαιώ­νι­ζε στη χώ­ρα η γε­νε­τι­κή του κρά­τους ‘αμαρ­τί­α’ πε­ρί των εθνι­κών γαιών και η κα­θυ­στέ­ρη­ση της νο­μι­κής και γε­ω­με­τρι­κής τεκ­μη­ρί­ω­σής τους· επι­πλέ­ον η ανά­γκη χαρ­το­γρά­φη­σης σε κλί­μα­κες με­γα­λύ­τε­ρες εκεί­νης του γαλ­λι­κού Dépôt (1852), η οποία όμως αφο­ρού­σε το­πο­γρα­φή­σεις εδα­φών από το 1829 μέ­χρι το 1840. Τα εκ­συγ­χρο­νι­στι­κά αι­τή­μα­τα ήταν βέ­βαια συ­νυ­φα­σμέ­να με τη δύ­σκο­λη προ­σπά­θεια πί­ε­σης των Ελ­λή­νων να πε­ρά­σουν από την ευ­κο­λία του ‘λέ­γει­ν’ και ‘νο­μο­θε­τεί­ν’ στα στε­νό­χω­ρα και επί­πο­να πε­δία ωρι­μό­τη­τας του ‘πράτ­τει­ν’ και ‘εφαρ­μό­ζει­ν’. Την ευ­και­ρία για αυ­τό έδι­νε η εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας και οι τε­χνο­λο­γι­κές (και άλ­λες συ­να­κό­λου­θες) ανα­πτυ­ξια­κές ευ­και­ρί­ες που θα μπο­ρού­σε να προ­σφέ­ρει η πε­διά­δα της στην Ελ­λά­δα. Ήταν όμως το πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα της χώ­ρας σε θέ­ση να αντε­πε­ξέλ­θει στις απαι­τή­σεις της με­γά­λης πρό­κλη­σης; Ή θα εμπό­δι­ζαν τις προ­σπά­θειες εκ­συγ­χρο­νι­σμού οι εμπε­δω­μέ­νες πρα­κτι­κές δια­κυ­βέρ­νη­σης, τα πιε­στι­κά μό­νι­μα ορά­μα­τα της γε­ω­γρα­φι­κής εθνι­κής ολο­κλή­ρω­σης ―τε­λι­κά ευά­λω­τα στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα― κα­τά τα ανεκ­πλή­ρω­τα συ­να­φή γε­ω­γρα­φι­κά συμ­φρα­ζό­με­να της Επι­δαύ­ρου και Τροι­ζή­νας και ο ασύμ­με­τρα ανερ­χό­με­νος ρό­λος των στρα­τιω­τι­κών στα πο­λι­τι­κά πράγ­μα­τα και στη δη­μό­σια ζωή, μα­ζί με την πα­γί­ω­ση του εχθρο­πα­θούς δι­χα­σμού που ανα­δεί­χτη­κε αμέ­σως με­τά την Επα­νά­στα­ση του 1821 σε χρο­νί­ζου­σα ιδιο­πα­θή κα­τά­στα­ση; Η απά­ντη­ση προς το τέ­λος του 19ου αιώ­να εί­ναι ότι η Θεσ­σα­λία αντί να απο­τε­λέ­σει ευ­και­ρία αλ­λα­γής πα­ρα­δείγ­μα­τος της χώ­ρας προς τον ευ­ρω­παϊ­κό δρό­μο κα­τέ­λη­ξε το θέ­α­τρο του ελ­λη­νι­κού δρά­μα­τος του 1897. Οι δύο χάρ­τες του 1878, αν και ad hoc πα­ρά­γω­γοι, ο στρα­τιω­τι­κός τε­τρά­φυλ­λος ‘Γε­νι­κόν Επι­τε­λεί­ον 1878’ και ο οκτά­φυλ­λος ‘Πί­ναξ της Με­σημ­βρι­νής Ηπεί­ρου και Θεσ­σα­λί­α­ς’ του Χρυ­σο­χό­ου, κυ­ρί­ως ο δεύ­τε­ρος, έπαι­ξαν ρό­λο στις δι­πλω­μα­τι­κές δια­δι­κα­σί­ες εφαρ­μο­γής των απο­φά­σε­ων του Βε­ρο­λί­νου και των δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων που ακο­λού­θη­σαν στην Πρέ­βε­ζα και στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη. Αλ­λά και οι χάρ­τες του Kiepert ―υπό την επιρ­ροή του Πα­παρ­ρη­γό­που­λου― προ­έ­βα­λαν την Ελ­λά­δα με επι­χει­ρή­μα­τα επί των χαρ­τών στη συ­γκε­κρι­μέ­νη συ­γκυ­ρία του Βε­ρο­λί­νου. Οι δύο χάρ­τες του 1878 συμ­βο­λί­ζουν αφε­νός τον ανερ­χό­με­νο ρό­λο των στρα­τιω­τι­κών στα ζη­τή­μα­τα των τε­χνι­κών έρ­γων υπο­δο­μής και της πο­λι­τι­κής γε­νι­κό­τε­ρα και αφε­τέ­ρου την ενί­σχυ­ση σω­μα­τεια­κών δο­μών ―μη κυ­βερ­νη­τι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων της επο­χής― με αντι­κεί­με­νο την πραγ­μα­το­ποί­η­ση των ορα­μά­των της εθνι­κής ολο­κλή­ρω­σης, εξ ορι­σμού γε­ω­γρα­φι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου. Η κυ­βέρ­νη­ση Κου­μουν­δού­ρου πιέ­ζε­ται το 1878 για στρα­τιω­τι­κή διεκ­δί­κη­ση της Θεσ­σα­λί­ας, της Ηπεί­ρου και της Μα­κε­δο­νί­ας με ισχυ­ρά ελ­λη­νι­κά ένο­πλα τμή­μα­τα να ει­σβά­λουν εν­θου­σιω­δώς στον Δο­μο­κό την ημέ­ρα της ανα­κω­χής του ρω­σο­τουρ­κι­κού πο­λέ­μου, υπό τον αντι­στρά­τη­γο Σκαρ­λά­το Σού­τσο, γνω­στό για τη με­γά­λη αδυ­να­μία του στην από­κτη­ση ιδιω­τι­κών γαιών και φε­ρό­με­νο να εμπλέ­κε­ται σε ‘άλ­λε­ς’ δυ­σά­ρε­στες για τη χώ­ρα ιστο­ρί­ες βί­ας της επο­χής... Eπι­τε­λάρ­χης στην ει­σβο­λή ήταν ο συ­νταγ­μα­τάρ­χης μη­χα­νι­κός Ιφι­κρά­της Κοκ­κί­δης, τον οποίο θα συ­να­ντή­σου­με λί­γο αρ­γό­τε­ρα ως επι­με­λη­τή του ad hoc πα­ρά­γω­γου χάρ­τη του ελ­λη­νι­κού βα­σι­λεί­ου, του πρώ­του με την συ­μπε­ρί­λη­ψη της ει­ρη­νι­κά εν­σω­μα­τω­μέ­νης Θεσ­σα­λί­ας (και των Επτα­νή­σων). Η στρα­τιω­τι­κή από­συρ­ση από τον Δο­μο­κό δια­τά­χθη­κε βέ­βαια αμέ­σως, όπως και η προη­γού­με­νη εν­θου­σιώ­δης ει­σβο­λή του 1854, κα­τά τον Κρι­μαϊ­κό πό­λε­μο, με πρω­τα­γω­νι­στή και εκεί τον Σκαρ­λά­το Σού­τσο, τό­τε ως υπουρ­γό των στρα­τιω­τι­κών... Ένα μή­να με­τά τη ρω­σο­τουρ­κι­κή ανα­κω­χή η Ρω­σία προ­χώ­ρη­σε στη Συν­θή­κη του Αγί­ου Στε­φά­νου, αλ­λά­ζο­ντας (ου­σια­στι­κά μο­νο­με­ρώς) τον χάρ­τη της Βαλ­κα­νι­κής, οδυ­νη­ρά για τις ελ­λη­νι­κές εθνι­κές προσ­δο­κί­ες, αλ­λά και για τα συμ­φέ­ρο­ντα των άλ­λων Με­γά­λων Δυ­νά­με­ων· η αντί­δρα­σή τους οδή­γη­σε ―τέσ­σε­ρις μό­λις μή­νες με­τά― στο Συ­νέ­δριο του Βε­ρο­λί­νου, κα­ταρ­γώ­ντας έτσι de facto τη Συν­θή­κη και τον ‘νοη­τό χάρ­τη’ του Αγί­ου Στε­φά­νου. Τα οφέ­λη για την Ελ­λά­δα ήταν η άμε­ση δια­τή­ρη­ση του status quo στη Μα­κε­δο­νία και Θρά­κη, νό­τια της Ρο­δό­πης, και η ει­δι­κή από­φα­ση για έναρ­ξη δε­σμευ­τι­κών δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων με­τα­ξύ Ελ­λά­δας και Υψη­λής Πύ­λης για την πα­ρα­χώ­ρη­ση εδα­φών της Θεσ­σα­λί­ας και της Ηπεί­ρου. Από την άλ­λη πλευ­ρά, οι πε­ρί των εθνι­κών ορα­μά­των δρα­στή­ριες σω­μα­τεια­κές ορ­γα­νώ­σεις που άρ­χι­σαν να δη­μιουρ­γού­νται, βρα­χύ­βιες στην αρ­χή, όπως η Εθνι­κή Άμυ­να (1876-1883) και η Αδελ­φό­της (1876-1879;) επέν­δυαν σε χαρ­το­γρα­φι­κή πα­ρα­γω­γή σχε­τι­κά με την Ήπει­ρο και Θεσ­σα­λία. Αξιο­ση­μεί­ω­τη μορ­φή ήταν ο αυ­το­δί­δα­κτος χαρ­το­γρά­φος και ιστο­ριο­δί­φης Χρυ­σο­χό­ου, του οποί­ου το δύ­σκο­λο έρ­γο χρη­μα­το­δό­τη­σαν οι ορ­γα­νώ­σεις. Το έρ­γο του απέ­βη χρή­σι­μο στις με­τά το Βε­ρο­λί­νο επί­πο­νες δι­πλω­μα­τι­κές δια­δι­κα­σί­ες προσ­διο­ρι­σμού των νέ­ων συ­νό­ρων, με κα­τά­λη­ξη την εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας και της πε­ριο­χής της Άρ­τας, στην οποία μά­λι­στα ει­σήλ­θε πρώ­τα ο ελ­λη­νι­κός στρα­τός. Τη συμ­φω­νία για τη νέα οριο­θέ­τη­ση στη Θεσ­σα­λία ανέ­λα­βε να εφαρ­μό­σει επί του εδά­φους και χαρ­το­γρα­φή­σει ο έμπει­ρος ‘ήσυ­χο­ς’ Ιρ­λαν­δός John Charles Ardagh, αφού εί­χε προη­γου­μέ­νως χα­ρά­ξει τα σύ­νο­ρα της Βουλ­γα­ρί­ας σύμ­φω­να με τις απο­φά­σεις του Βε­ρο­λί­νου· μη­χα­νι­κός αξιω­μα­τι­κός του βρε­τα­νι­κού στρα­τού ―και της υπη­ρε­σί­ας πλη­ρο­φο­ριών του― που υπη­ρέ­τη­σε από την Ισλαν­δία στη Μάλ­τα και Μέ­ση Ανα­το­λή και από την Αί­γυ­πτο, Σου­δάν και Νό­τιο Αφρι­κή μέ­χρι την Ιν­δία και το Αφ­γα­νι­στάν. Με­τά από τε­τρά­μη­νη ερ­γα­σία ολο­κλη­ρώ­θη­κε ο δε­κα­πε­ντά­φυλ­λος χάρ­της των νέ­ων συ­νό­ρων γνω­στός ως ‘χάρ­της του Ardagh’, ο οποί­ος τυ­πώ­θη­κε στο Λον­δί­νο το 1881 ―το 1882 στα γαλ­λι­κά― σε κλί­μα­κα 1εκ./500μέτ. εδά­φους, με αρ­χή των γε­ω­γρα­φι­κών μη­κών τον με­σημ­βρι­νό των Πα­ρι­σί­ων. Ο ση­μα­ντι­κός αυ­τός χάρ­της έγι­νε τα­χύρ­ρυθ­μα, ενό­σω συ­νε­χί­ζο­νταν οι γερ­μα­νι­κές το­πο­γρα­φι­κές χαρ­το­γρα­φή­σεις στην Ατ­τι­κή. Τα φύλ­λα του χάρ­τη των θεσ­σα­λι­κών συ­νό­ρων επι­κυ­ρώ­θη­καν ένα μή­να με­τά στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη από τα μέ­λη της επι­τρο­πής των εγ­γυ­η­τριών δυ­νά­με­ων για τη χά­ρα­ξη των νέ­ων συ­νό­ρων (τώ­ρα πε­ρισ­σό­τε­ρες από τις τρεις των πα­λαιών, με την προ­σθή­κη της Αυ­στρο­ουγ­γα­ρί­ας, Γερ­μα­νί­ας, Ιτα­λί­ας υπό τις επι­φυ­λά­ξεις της Υψη­λής Πύ­λης). Για την Ελ­λά­δα υπέ­γρα­ψε ο εξη­ντα­πε­ντά­χρο­νος τό­τε αξιω­μα­τι­κός του Πυ­ρο­βο­λι­κού Γε­ρά­σι­μος Με­τα­ξάς, υπα­σπι­στής του Γε­ωρ­γί­ου Α΄, με συμ­με­το­χή στην πε­ρι­πε­τειώ­δη ει­σβο­λή στη Θεσ­σα­λία το 1854. 

H συνέχεια: 

https://www.hartismag.gr/hartis-34/klimakes/dyo-genies-meta-ton-kapodistria-poioi-xartes-poia-xartografhsh?fbclid=IwAR1O1QdO_VygaJmLkEotb7SSqxB3H1zQqt__HGaNm2x57xa0WMj1z34hnMM#.YVwZL6PDLIc.facebook