Το Περπατώντας /μερικά ποιήματα για το τίποτα/ αποτελεί το όγδοο ποιητικό βιβλίο του Δημήτρη Λεοντζάκου, το οποίο κυκλοφόρησε σχεδόν ταυτόχρονα με το ένατο βιβλίο του τη Χλόη ή ομιλώντας ακατάπαυστα σαν δέντρο (εκδ. Κουκούτσι), τον Οκτώβριο του 2020. Τα δύο προηγούμενα βιβλία του ποιητή (Η αγάπη και Τοπίο ξανά) κυκλοφόρησαν επίσης ταυτόχρονα και μάλιστα περιλαμβάνονται και τα δύο σε έναν ενιαίο τόμο. Τα δύο βιβλία βρίσκονται ανεστραμμένα μεταξύ τους, υποδεικνύοντας τόσο τη σύνδεση όσο και την ποιητική αυτονομία τους. Η πρακτική της ταυτόχρονης δημοσίευσης δύο βιβλίων δείχνει από τη μία τη στενή σύνδεση του ποιητικού υλικού και από την άλλη φανερώνει τον πλούτο και την ποικιλία των κειμένων που παράγει ο ποιητής, δημιουργώντας προσδοκίες για την έκδοση μιας πληθώρας ακόμη αδημοσίευτου υλικού. Η συγγραφική παραγωγή του Λεοντζάκου χαρακτηρίζεται από διάθεση πειραματισμού και εξερεύνησης νέων ποιητικών τρόπων και καθαρότητα στη διατύπωση. Κάθε βιβλίο του συγγραφέα συνδέεται με τα προηγούμενα αλλά ταυτόχρονα διερευνά νέες κατευθύνσεις και γλωσσικά μονοπάτια, δείχνοντας μια τάση συνεχούς εξέλιξης της φωνής του ποιητή. Μία από τις πρώτες παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει κανείς για το βιβλίο Περπατώντας / μερικά ποιήματα για το τίποτα/ είναι ότι συνδέεται αρκετά στενά με το βιβλίο Χλόη ή ομιλώντας ακατάπαυστα σαν δέντρο τόσο θεματικά όσο και σε επίπεδο ύφους χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα δύο βιβλία δε διατηρούν την αυτονομία τους. Για παράδειγμα και στα δύο βιβλία υπάρχει ποίημα με τίτλο «Ανάτασης άνυσμα» ενώ το «Περί ύψους» (Περπατώντας) συναντάται ελαφρώς παραλλαγμένο και στη Χλόη ως «Ασκήσεις ύψους». Μια άλλη ομοιότητα σε μορφολογικό επίπεδο είναι η δόμηση ολιγόστιχων σχετικά ποιημάτων (μιας σελίδας περίπου το καθένα), η χρήση της παύλας ως σημείου στίξης του κειμένου καθώς και ο χωρισμός κάποιων ποιημάτων σε ολιγόστιχες αριθμημένες μικρο-ενότητες. Τέλος, τίτλοι ποιημάτων που υπάρχουν στο Περπατώντας («Η ανάσταση και ο χώρος ιδωμένος σαν δέντρο», «Προφέροντας δάση», «Ερωτική ζωή των δέντρων», «Μόνο τα δέντρα» και «Χλωρίδα και πανίδα του θείου») συνδέονται με τα δέντρα και παραπέμποντας στον τίτλο της συλλογής Χλόη ή ομιλώντας ακατάπαυστα σαν δέντρο. Από την άλλη ποιήματα που βρίσκονται στη Χλόη έχουν τίτλους όπως «Περπατώντας» και «η Ποίηση γράφεται περπατώντας» οι οποίοι παραπέμπουν ρητά στο βιβλίο Περπατώντας. Ο ποιητής επιλέγει συνειδητά να «μολύνει» το βιβλίο του με βασικά θέματα και λέξεις κλειδιά του άλλου βιβλίου ώστε να αξιοποιήσει τον πλούτο του καθενός μέσα από τη μίξη και τη διασταύρωση του υλικού του. Ωστόσο, αφού αναφερθήκαμε στις εξωτερικές ομοιότητες των δύο βιβλίων θα επικεντρωθούμε στο βιβλίο Περπατώντας /μερικά ποιήματα για το τίποτα/. Ένας βασικός άξονας για να κατανοήσει κανείς το βιβλίο είναι η κατανόηση της λακανικής ψυχανάλυσης. Ο ποιητής φαίνεται να γνωρίζει σε βάθος τις λακανικές έννοιες της ψυχανάλυσης και ότι αξιοποιεί το βαρύ θεωρητικό της οπλοστάσιο στην εκδίπλωση των θεμάτων του. Βασικές λέξεις κλειδιά της λακανικής ψυχανάλυσης εντοπίζονται διάσπαρτες μέσα στα ποιήματα. Κεντρική έννοια του βιβλίου θεωρούμε ότι είναι η έλλειψη (Προφέροντας δάση, Ιλασμός και σύνδεσμοι στη γραμματική), η οποία αναφέρεται επίσης ως κενό (Ο μέλλων της ύπαρξης, Λευκή σελίδα/αγριοπερίστερο), απουσία, ρήγμα (Η κρύα φωτιά του ποιήματος) ή τίποτα. Η έλλειψη σύμφωνα με τη λακανική ψυχανάλυση αποτελεί τη βάση της επιθυμίας και δομεί το υποκείμενο. Επίσης, μια άλλη κεντρική έννοια της λακανικής ψυχανάλυσης η οποία εμφανίζεται στο βιβλίο είναι το αδύνατο (Ερωτική ζωή των δέντρων, Επέλαση της γεωμετρίας τη νύχτα, Ξιφασκώντας αόμματοι στο σκοτάδι). Το αδύνατο στη λακανική ψυχανάλυση σχετίζεται με το άρρητο και την αδυναμία αναπαράστασης της πραγματικότητας μέσα από τη γλώσσα. Επιπρόσθετα, η γλώσσα ως σύστημα φαίνεται να αποτελεί κεντρική έννοια αρκετών ποιημάτων του Λεοντζάκου (Χειλικό, Η κατάσταση του κόσμου, Δευκαλίων, Λυκώρεια, Το σύμπαν δεν είναι αγράμματο, Το άγνωστο είναι μόνο γλώσσα, Σύννεφα, μετέωρα, νέφη και πουλιά, Η ύπτια θλίψη των πουλιών). Η γλώσσα στην λακανική ψυχανάλυση παίζει σημαντικό ρόλο καθώς σύμφωνα με την περίφημη διατύπωση του Λακάν, το ασυνείδητο είναι διατυπωμένο σαν γλώσσα. Τέλος, βασικές έννοιες της λακανικής ψυχανάλυσης, οι οποίες εντοπίζονται σε κάποια ποιήματα είναι ο διχασμός του υποκειμένου (Υπερσυντέλικος, Ιλασμός και σύνδεσμοι στην γραμματική) και οι ταυτίσεις του υποκειμένου (Ορισμοί). Ο ποιητής μέσα από την πλούσια και παντοδύναμη θεωρητική σκευή της λακανικής ψυχανάλυσης μιλά για την ίδια την ποίηση και την ποιητική δημιουργία. Ύλη της ποίησης σύμφωνα με τον ποιητή είναι το τίποτα, η έλλειψη, το κενό, το ρήγμα. Η ίδια η γραφή αρχίζει και τελειώνει με αυτή την έλλειψη. Η επιθυμία γραφής βασίζεται στην ανάγκη να καλυφθεί αυτό το κενό. Επειδή όμως κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, η γραφή δεν παύει να γράφεται, προσπαθώντας μάταια να γεμίσει αυτό το καταστατικό κενό που υπάρχει στη δομή της γλώσσας. Από την άλλη το υποκείμενο είναι διχασμένο μεταξύ εκφοράς και εκφερόμενου, μεταξύ αιτήματος και επιθυμίας, μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου. Έχοντας αυτά στο μυαλό μπορεί κάποιος να κατανοήσει ότι ο τίτλος του βιβλίου αποκαλύπτει πολλά πράγματα για τις βαθύτερες προθέσεις του ποιητή και το βασικό ζήτημα του βιβλίου. Η μετοχή «Περπατώντας» που βρίσκεται στον τίτλο του βιβλίου, επιλέγεται συνειδητά για να αποδώσει αυτή την κίνηση διάσχισης, πλησιάσματος, προσέγγισης του ενός με τον Άλλο. Μεταξύ του ενός και του Άλλου, παρεμβάλλεται ένα κενό, ένα χάσμα, μια έλλειψη ή με τα λόγια του Λακάν η σχέση με τον Άλλον είναι αδύνατη. Ο Λεοντζάκος στο βιβλίο του προσπαθεί να καλύψει αυτόν τον κενό χώρο μεταξύ του ενός και του Άλλου μέσω της γλώσσας, της γραφής, της ποίησης. Η γραφή αποδεικνύεται μέσα από τα ποιήματα του βιβλίου ως γέφυρα για να πλησιάσουμε ο ένας τον Άλλο, να διασχίσουμε την άβυσσο της επιθυμίας, να καλύψουμε έστω και ατελώς αυτό το αβυσσαλέο τίποτα που μας χωρίζει. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της ποιητικής του Λεοντζάκου είναι η μουσικότητα του ποιητικού κειμένου. Η μουσικότητα διακρίνει σχεδόν το σύνολο του έργου και συνδέεται στενά με την επαγγελματική ενασχόληση του ποιητή με τη μουσική. Όμως πρέπει να σημειωθεί ότι η μουσικότητα των ποιημάτων συνδέεται και ίσως θεμελιώνεται μέσα από αναφορές στη λακανική ψυχανάλυση. Σύμφωνα με τον Λακάν, το σημαίνον (ήχος της λέξης) στη γλώσσα έχει προτεραιότητα έναντι του σημαινόμενου (νοήμα της λέξης). Ο Λεοντζάκος αξιοποιεί τις λέξεις ως ηχητικό υλικό κατά κύριο λόγο και μετά ως φορείς νοήματος, πιστεύοντας ότι το σημαίνον είναι αυτό που επιτρέπει στην ποίηση να αναδείξει εντάσεις, χρωματισμούς και ρυθμό. Η προτεραιότητα του σημαίνοντος και η μουσικότητα του στίχου επιτυγχάνεται μέσα από τα ποιήματα του βιβλίου με τη χρήση ομώνυμων και παρώνυμων λέξεων, την αξιοποίηση παρηχήσεων και τη χρήση ομοιοκαταληξίας η οποία πολλές φορές λειτουργεί και ως στίξη του κειμένου. Επίσης, οι ηχητικοί συνδυασμοί των λέξεων δημιουργούν συχνά απροσδόκητες εικόνες και συνειρμούς που εκπλήσσουν ευχάριστα τον αναγνώστη. Η μουσικότητα της ποίησης του Λεοντζάκου συνδέεται στενά με την ανάγκη να εκφέρουμε προφορικά τις λέξεις των ποιημάτων, να αισθανθούμε τους κραδασμούς τους, να κατανοήσουμε ότι η ποίηση είναι ουσιωδώς μια τέχνη προφορικής απαγγελίας και απεύθυνσης στο κοινό. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του βιβλίου σχετίζεται με την προσπάθεια του Λεοντζάκου να δημιουργήσει μια ποιητική αντι-γραμματική (Υπερσυντέλικος, Γραμματική και ευφορία, Ιλασμός και σύνδεσμοι στη γραμματική, Περισπωμένη) και μια αντι- αριθμητική (Arithmetica infinitorum, Οπτική 3χ0=0) της ποιητικής δημιουργίας. Ο ίδιος ο ποιητής έχει δηλώσει σε συνέντευξή του ότι «θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τη δια της επιστήμης κατασκευή της γραμματικής και του συντακτικού της ποίησης. Πράγμα που θα ήταν κάτι σαν απόλυτη καταστροφή, κάτι σαν το Νταχάου της λογοτεχνίας». Μέσα από τα ποιήματά του παρωδεί την προσπάθεια της επιστήμης να θέσει κανόνες για την ποιητική γραφή, να την κατανοήσει με τρόπο αποστειρωμένο, στεγνό και στην ουσία θετικιστικό. Η ποίηση για τον Λεοντζάκο εμπεριέχει το στοιχείο του άλογου, του μυστηριακού, του μεταφυσικού, πέρα από αυτό που μπορεί να προσεγγίσει η σύγχρονη επιστήμη. Εκτός από τη λακανική ψυχανάλυση μια άλλη βασική συνιστώσα της ποιητικής του Λεοντζάκου είναι η φιλοσοφία. Μέσα από τα ποιήματα του βιβλίου αναφέρονται πλήθος φιλοσόφων όπως ο Πλάτωνας (Alma mater), ο Χέγκελ και ο Σπινόζα (Ο Αιγύπτιος του ποιητή), ο Χέγκελ (Φαινομενολογία του πνεύματος), ο Φουκώ (Οι λέξεις και τα πράγματα), ο Σενέκας (θρήνος και εποποιία της γλώσσας στον Σενέκα), ο Μπένθαμ (Πανοπτικόν), ο Νίτσε και ο Μπένγιαμιν (Θαλάσσια αύρα/ Nietzsche). Επίσης, υπάρχουν αναφορές σε άλλους σημαντικούς μαθηματικούς όπως ο John Wallis (Arithmetica Infinitorum), μουσικούς, (Vivaldi και Bach), αλλά και μυθικά πρόσωπα όπως ο Έκτορας και ο Αχιλλέας (Περί ύψους), η Πυρά και η Πανδώρα (Δευκαλίων), ο Ίκαρος (Οπτική), ο Κρέων (Σφίγγουσα πνέουσα επί των ρημάτων). Πηγές της ποίησης του Λεοντζάκου αναδεικνύονται η ψυχανάλυση, η φιλοσοφία, η μουσική, η μυθολογία δείχνοντας την εμβρίθεια με την οποία ο ποιητής έχει ενσκύψει στα παραπάνω πεδία. Από την άλλη οι πολυπληθείς αυτές αναφορές υποβάλλουν στον αναγνώστη την ιδέα της εγγύτητας μεταξύ αυτών των γνωστικών πεδίων με την ποίηση. Από μια διαφορετική οπτική, αυτή της ψυχανάλυσης, τα πρόσωπα που παρουσιάζονται μέσα στα ποιήματα δεν είναι τυχαία αλλά οι εμφανίσεις τους είναι σκηνοθετημένες εμφανίσεις του πατέρα. Το βιβλίο συνεχίζει τη στροφή προς τη γραφή, προς την ομιλία και προς τον πατέρα που συντελέστηκε για πρώτη φορά στο Τοπίο ξανά. Όλες αυτές οι αναφορές στα διάφορα πρόσωπα μέσα στα ποιήματα δεν είναι παρά Ονόματα του πατέρα. Εκτός από κύρια ονόματα, τα ποιήματα περιέχουν αναφορές σε πλήθος σημαινόντων που αρχικά τουλάχιστον φαίνονται αρκετά ερμητικά ως προς τη σημασία τους. Το δάσος, η φωτιά, τα πουλιά, το φως, η φωνή, η Πολωνία, η Ασία, το σώμα, ο βράχος, τα φύλλα, τα ψάρια, οι τίγρεις, ο ναυαγός, το κομμένο χέρι, η αυγή, τα σύννεφα, οι πέτρες, ο κύκνος είναι σημαίνοντα που σχετίζονται με τα ονόματα του πατέρα και αποτελούν σημαντικά στοιχεία στην προσωπική ανάλυση του ποιητή. Έχει ενδιαφέρον ότι κάποια σημαίνοντα από αυτά που εμφανίζονται στο Τοπίο ξανά, επανεμφανίζονται στο Περπατώντας / μερικά ποιήματα για το τίποτα/. Το φως, η Πολωνία, το χέρι, η φωνή, η πέτρα, η φωτιά είναι σημαίνοντα στα οποία ο ποιητής επανέρχεται στο νέο του βιβλίο για να τα επεξεργαστεί εκ νέου. Η νέα τους προσέγγιση είναι πιο λιτή και απογυμνωμένη, δείχνοντας έτσι μια μετατόπιση στη γραφή του ποιητή αλλά και μια μετατόπιση σε ψυχικό επίπεδο που έχει συντελεστεί πιθανόν μέσα από την αναλυτική εργασία. Το βιβλίο Περπατώντας / μερικά ποιήματα για το τίποτα/ θεματοποιεί την ποίηση, τη γραφή, τη γλώσσα αλλά και την αποτυχία τους να αναπαραστήσουν τον κόσμο ως έχει. Αναφέρεται στο κενό που δεν παύει να διαρρηγνύει τη σχέση μας με τον άλλο και που προσπαθούμε μέσα από τις λέξεις μας να γεφυρώσουμε. Ταυτόχρονα, το βιβλίο επιστρέφει στο ζήτημα του πατέρα επιδιώκοντας να το επεξεργαστεί εκ νέου. Η ποίηση του Λεοντζάκου προσπαθεί να εκφέρει ολόκληρη την αλήθεια και να άρει τον διχασμό μας ως ανθρώπινα υποκείμενα. Κι όμως παρά την καταστατική αδυνατότητα της ποίησης να μιλήσει για όσα μένουν μέσα μας άρρητα, ο ποιητής τολμά να μιλήσει για αυτή την αποτυχία με συγκινητικά γενναίο τρόπο μη διστάζοντας να αποτύχει ξανά και ξανά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου