Μίκης Θεοδωράκης – Κώστας Γουλιάμος: «Στη διαλεκτική της αρμονίας»

Ανθούλα Δανιήλ

Δημοσιεύτηκε 13 Νοεμβρίου 2018

Για τον Μίκη Θεοδωράκη δεν χρειάζονται ειδικές συστάσεις. Είναι ο Παρθενώνας της νεοελληνικής μουσικής. Ο Κώστας Γουλιάμος είναι πανεπιστημιακός καθηγητής και ποιητής, έχει ζήσει πολλά χρόνια στο εξωτερικό και, όπως έχει πει ο ίδιος, ανήκει σε εκείνο το είδος μετανάστη που αναζητεί σε χώρους και χώρες υλικό για να μπορέσει να απαντήσει στα ερωτήματα που βάζει.

Στο βιβλίο τους με τον τίτλο Στη διαλεκτική της αρμονίας, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν και συνομίλησαν περισσότερο από τρεις μήνες πάνω στη μοναδικότητα του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία και στον τρόπο επίτευξης της προσωπικής ένταξης στη συμπαντική αρμονία. Τη βάση της συζήτησής τους αποτέλεσε η ουμανιστική σκέψη του μεγάλου μουσικού Μίκη Θεοδωράκη μέσα σε μια κοινωνία, της οποίας η κρίση έχει πολλά επιφαινόμενα και είναι αυτά τα οποία γέννησαν και τα ερωτήματα του Γουλιάμου.

Μελετώντας τους κεφαλαιοκρατικά προηγμένους λαούς της Δύσης, μέσα στο πνεύμα του μετανεωτερικού ορθολογισμού και την οντολογικά νεοπυθαγόρεια σκέψη του Θεοδωράκη, επιμένει ότι ο πολιτισμός και η ειρήνη ενώνουν τους ανθρώπους και βρίσκονται στο κέντρο της συμπαντικής αρμονίας, η οποία με τη σειρά της συνίσταται από ένα σύνολο συναισθηματικών, διανοητικών και ψυχικών δυνάμεων και εσωτερικού κόσμου. Αυτά είναι και τα στοιχεία της μοναδικότητας που ωθούν τον άνθρωπο στην κοσμική ισορροπία και αρμονία. Ο μεγάλος καλλιτέχνης, και πολιτικός, με την ευρεία έννοια, που έθεσε την τέχνη του στη υπηρεσία του ανθρώπου και της πατρίδας, μίλησε με μεγάλο πάθος.

Ο Γουλιάμος από τη δική του πλευρά μελέτησε τον Χάρτη με τον Μουσικό Γαλαξία του Μίκη και τους «Αστερισμούς» και διαπίστωσε κάτι που παλαιότερα είχε γράψει ο Ζήσιμος Λορεντζάτος για τον Γιώργο Σεφέρη: «Πρέπει να ξαναζήσουμε αληθινά για να ξαναμιλήσουμε αληθινά». Ο Χάρτης του Θεοδωράκη (καλό θα ήταν ο αναγνώστης να τον έχει υπόψη του) κωδικοποιεί την αρμονία και δεν είναι τυχαίος ή αυθαίρετος ο χαρακτηρισμός: «Γαλαξίας».

Η μετάβαση από τη διαφορετικότητα στη μοναδικότητα επιτυγχάνεται μέσω της μελέτης της Ιστορίας που, μπορεί να είναι δύσκολη, είναι όμως η μόνη μέθοδος για να περάσει η κοινωνία από τη νηπιακή της ηλικία στη λογική της φαντασίας. Και αυτή είναι και η λύτρωση από ένστικτα που δυναστεύουν τον άνθρωπο, όπως είναι η μανία του πλούτου, της δουλείας και της εξουσίας.

Ζητούμενο του Θεοδωράκη είναι ένας διαφωτισμός, με μέσο τον πολιτισμό, για τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου σε επίπεδο ατομικό, κοινωνικό, εθνικό, πλανητικό· η πολιτική ως απότοκο του πολιτισμού (πόλις-πολίτης). Γιατί η πολιτική είναι η συνείδηση της ζωής.

Η μοναδικότητα, «ως πολιτικό και πολιτισμικό πρόταγμα, πέρα από τις βιολογικές καταβολές», είναι εκείνη που θα κάνει τον άνθρωπο «να γνωρίσει τον μεγάλο κόσμο της αρμονίας». Γι’ αυτό, και για τον Θεοδωράκη, προηγείται ο εσωτερικός κόσμος. Η αρμονία γίνεται αντιληπτή με τις αισθήσεις «ως κατάσταση ψυχικής στάσης και πνευματικού αναστοχασμού». Όπως μας εξηγεί ο συγγραφέας, η προσέγγιση του θέματος «θέτει εξ ορισμού το όλο ζήτημα των μη εξαντλημένων δυνατοτήτων του υπαρκτού κομμουνισμού ως ευμελούς συνθήκης και κατάστασης για την τέχνη του πράττειν και των χειραφετικών συναισθημάτων ενάντια στη φυσικοποίηση των διαιωνιζόμενων μορφών κοινωνικής και πολιτισμικής υποπλασίας, που έχουμε γνωρίσει στην αρχαία και νεότερη ιστορία».

Ο Θεοδωράκης αντλεί από τις δυναμογόνες δυνάμεις της ζωής και καταγγέλλει τα πολιτιστικά υποπροϊόντα, διότι έχει συλλάβει το δράμα της ήττας του πολίτη και την απαξίωση κάθε κοινωνικού συμβόλου. Στην εποχή μας, όπως συνέβαινε και στον Μεσαίωνα –υποστηρίζει ο Φουκώ– με τη δημιουργία των κρατών, οι πόλεμοι έγιναν προνόμιο του κράτους, με συνέπεια «να βιώνουμε την πιο στυγνή μορφή του πνεύματος του Κακού στη στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας· την αποκαθαίρεση της δημοκρατίας». Το Κακό αποθηριώνεται σε περιόδους κοινωνικής και αξιακής κρίσης. Έτσι, ο πολεμικός λόγος αποκτά συγκεκριμένη ιστορική, πολιτική και πολιτισμική διάσταση, μεθοδευμένος από τη σύγχρονη βιοτεχνολογία της εξουσίας. Κι εδώ έγκειται η σημασία της μοναδικότητας, την οποία ο Θεοδωράκης αντιλαμβάνεται ως ουσία και συνείδηση του πολίτη.

Το «απόλυτον» της αρμονίας συνίσταται στην ταυτοποίηση ποίησης, τέχνης, μουσικής με την πολιτική. (Εδώ, βεβαίως, κάνουμε λόγο για τον ρόλο της τέχνης που υπηρετεί την κοινωνία, χωρίς να υποτάσσεται στην ανάγκη και μακριά από κάθε έννοια στράτευσης και δουλικής πρόσδεσης σε μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Θα λέγαμε πως το έργο του Θεοδωράκη, όπως οι Πέρσες του Αισχύλου, στην αρχαιότητα, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι του Σολωμού, στα νεότερα χρόνια, και το Άξιον Εστί του Ελύτη στα σύγχρονα, δίνει απάντηση στο θέμα.) Ο συγγραφέας δανείζεται τη Γυναίκα της Ζάκυθος του Σολωμού για να δείξει πώς «δημιουργούμε ως ελεύθερα όντα».

Ζητούμενο του Θεοδωράκη είναι ένας διαφωτισμός, με μέσο τον πολιτισμό, για τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου σε επίπεδο ατομικό, κοινωνικό, εθνικό, πλανητικό· η πολιτική ως απότοκο του πολιτισμού (πόλις-πολίτης). Γιατί η πολιτική είναι η συνείδηση της ζωής. Τελικώς, το πολιτικό distinguo, αυτό που κάνει την ειδοποιό διαφορά, δηλαδή, είναι ο τρόπος σκέψης του Θεοδωράκη, ο οποίος θεωρεί τη «μοναδικότητα» όρο που παραπέμπει σε μια αληθινή παιδεία με αντανάκλαση στο έργο και στον δημόσιο βίο.

Το πολυτελές ως προς την έκδοση βιβλίο δεν ξεπερνά τις 80 σελίδες. Ο λόγος του Μίκη, χωνεμένος και αφομοιωμένος από τον στοχαστικό λόγο του Γουλιάμου με το γλωσσικό ιδίωμα των διανοητών, οι οποίοι ζουν και εργάζονται στο εξωτερικό και απευθύνονται σε έναν απαιτητικό αναγνώστη, λόγος μακροπερίοδος με λεξιλόγιο του «σιναφιού», συχνές αναφορές σε διανοητές και αποσπάσματα γνωμών τους, είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα πνευματική περιπέτεια. Τολμώ να πω πως μου θυμίζει τους μεταπλασμένους και αφηγημένους φιλοσοφικούς διαλόγους του Σωκράτη από τον Πλάτωνα.

Στη διαλεκτική της αρμονίας
Μίκης Θεοδωράκης, Κώστας Γουλιάμος
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
89 σελ.
ISBN 978-960-01-1978-7
Τιμή €8,00

 https://diastixo.gr/kritikes/texnes/10973-theodwrakhs-gouliamos