Luigi Pirandello: «Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ»

Θανάσης Λιακόπουλος

Δημοσιεύτηκε 12 Νοεμβρίου 2018

Ανατρέχοντας στη ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ παρατηρούμε ένα αμείωτο εκδοτικό ενδιαφέρον για το έργο, γενικότερα, του Λουίτζι Πιραντέλο την τελευταία τριακονταπενταετία. Πράγματι, δεν υπάρχει κενό μεγαλύτερο από τρία χρόνια, σ’ αυτά τα τριάντα πέντε χρόνια περίπου, που να μην έχει εκδοθεί ή επανεκδοθεί κάποιο από τα έργα του μεγάλου Ιταλού ποιητή, διηγηματογράφου, μυθιστοριογράφου μα κυρίως θεατρικού συγγραφέα. Διότι, τι κι αν έγραψε το Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ στα τριάντα επτά του έτη, λίγα χρόνια μετά τα δύο πρώτα του μυθιστορήματα και ύστερα από πέντε ποιητικές συλλογές, ο Πιραντέλο έμελλε να γίνει παγκοσμίως γνωστός κυρίως για το δραματουργικό του έργο,

που αριθμεί πάνω από σαράντα θεατρικά. Σε αυτό συνέβαλε και η βράβευσή του με το βραβείο Νόμπελ, «για αυτή τη μαγική δύναμη να μετατρέπει την ψυχολογική ανάλυση σε καλό θέατρο». Αδίκως! Διότι και μόνο στο μυθιστόρημά του Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ, που ξαναφέρνουν στα ελληνικά οι Εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μια φρέσκια μετάφραση της Δήμητρας Δότση και με πρόλογο του Δημήτρη Στεφανάκη, ανακαλύπτουμε πάρα πολλά στοιχεία τεχνικής, ιδεών και θεμάτων, που τον απασχόλησαν στα μετέπειτα θεατρικά του κείμενα – ιδίως σε εκείνα που άντεξαν στον χρόνο.

Ο Λουίτζι Πιραντέλο (1867-1936) γεννήθηκε στο Αγκριτζέντο (αρχ. Ακράγαντας) της Σικελίας. Διατεινόταν πως είχε ελληνική καταγωγή και πως το αρχικό του επίθετο ήταν Πυράγγελος, παραφθορά του οποίου ήταν το Πιραντέλο. Καταγόταν από μεγαλοαστική οικογένεια που ασχολείτο με την εξόρυξη θείου, μορφωμένη και έντονα ιδεαλιστική, με πολιτικές θέσεις κατά των Βουρβόνων και υπέρ του Γκαριμπάλντι. Η διάψευση των προσδοκιών από τον Γκαριμπάλντι δημιούργησε και το πρώτο αίσθημα προδοσίας που ένιωσε η οικογένεια Πιραντέλο και κυρίως ο νεαρός Λουίτζι. Στα δεκατρία του, η οικογένεια μετακομίζει στο Παλέρμο και ο Πιραντέλο διαβάζει εντατικά Ιταλούς ποιητές του 19ου αι. Απόρροια ο έρωτάς του για την ξαδέρφη του, Λίνα. Αρχίζουν οι πρώτες κόντρες με τον πατέρα του, ύστερα από την ανακάλυψη κάποιων εξωσυζυγικών σχέσεών του. Αυτό τον οδήγησε σε βαθιά εκτίμηση και μερική προσκόλληση στο πρόσωπο της μητέρας του. Μετά το τέλος των γυμνασιακών σπουδών του εργάζεται στα ορυχεία με τον πατέρα του και δέχεται πιέσεις για να παντρευτεί την ξαδέρφη του, από την οικογένειά της. Δυσανασχετεί με αυτά και εγγράφεται στο Τμήμα Δικαίου και Γραμμάτων του Πανεπιστημίου του Παλέρμο. Επιλέγει το Τμήμα Γραμμάτων και μετακομίζει στη Ρώμη για τη συνέχιση των σπουδών του. Η πόλη τον απογοητεύει. Το μόνο που τον ενθουσιάζει είναι τα θέατρά της. Αναγκάζεται να φύγει για τη Βόννη, προκειμένου να ολοκληρώσει το διδακτορικό του στη Ρομαντική Φιλολογία με θέμα τη διάλεκτο του Αγκριτζέντο. Έρχεται σε επαφή με τους Γερμανούς ρομαντικούς και κυρίως τον Γκαίτε. Επιστρέφει στη Σικελία. Ο γάμος με την ξαδέρφη του ματαιώνεται. Εγκαθίσταται στη Ρώμη. Παντρεύεται την Antonietta Portulano ύστερα από προτροπή του πατέρα του. Κι ενώ γεννιούνται οι δυο γιοι του και η κόρη του, ο Πιραντέλο συνεχίζει να δημοσιεύει σε εφημερίδες και περιοδικά. Η γυναίκα του δεν έχει αντιληφθεί το καλλιτεχνικό μεγαλείο του συζύγου της. Μέχρι το 1902 και για πέντε χρόνια δραστηριοποιείται έντονα στον λογοτεχνικό και επιστημονικό του χώρο. Το 1903 έρχεται η οικονομική καταστροφή της οικογενείας με την πλημμύρα των ορυχείων. Η Antonietta παθαίνει ισχυρό νευρικό κλονισμό, που την εξουδετερώνει ψυχικά μέχρι το τέλος της ζωής της. Ο Πιραντέλο σκέφτεται αρχικά να αυτοκτονήσει, αλλά δεν το βάζει κάτω. Δουλεύει πολύ περισσότερο και, παρακολουθώντας την ψυχική κατάπτωση της γυναίκας του, γράφει το 1904 το Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ. Ένα έντονα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, που με τη λογοτεχνική και φανταστική επεξεργασία του συγγραφέα γνώρισε άμεση και τεράστια επιτυχία.Την επόμενη χρονιά μεταφράζεται στα γερμανικά και ανοίγει τις πόρτες για την καθιέρωση του Πιραντέλο ως μεγάλου συγγραφέα.

Χαρακτηρίστηκε πρόδρομος του θεάτρου του παραλόγου, συμφωνώντας όμως περισσότερο με την αιτιολόγηση της απονομής του Νόμπελ στο πρόσωπό του, θα λέγαμε πως υπήρξε ένας βαθύτατος υπαρξιστής, αποστασιοποιημένος από τη φιλοσοφική θεώρηση του υπαρξισμού. Γεγονός που οδηγεί στην ανάδειξη της άριστης ψυχολογικής ανάλυσης και εκτίμησης των χαρακτήρων και της παρουσίασής τους στο κοινό, είτε σε θεατρικό έργο, είτε σε μυθιστόρημα.

Παρά το μακάβριο θέμα του, το βιβλίο διακατέχεται από ισχυρές δόσεις χιούμορ. Που θα μπορούσε πολλές φορές να καταλήξει «μαύρο», αν δεν διαπνεόταν από την αρκετά βαθιά φιλοσοφική διάθεση του συγγραφέα απέναντι στο ζήτημα του θανάτου. Κι ακριβώς αυτή η φιλοσοφική διάθεση απέναντι στον θάνατο είναι που κάνει το βιβλίο αυτό έναν ύμνο για τη ζωή.

Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, με κεντρικό ήρωα και αφηγητή τον ίδιο τον Ματία Πασκάλ, που παρακινημένος από τον δον Ελίτζιο Πελεγκρινότο αποφασίζει να γράψει την ιστορία του ως μακαρίτης – και όχι μόνο. Ο Ματία Πασκάλ, γεννημένος και μεγαλωμένος στο Μιράνιο της Ιταλίας, από πλούσια οικογένεια, ζει μια ανέφελη νεανική ηλικία μέχρι την οικονομική καταστροφή, που επήλθε από τον πρόωρο θάνατο του πατέρα του και την κακοδιαχείριση της περιουσίας, που είχε παραχωρήσει η άβουλη μητέρα του στον Μαλάνια. Ο ίδιος, εγκλωβισμένος σε έναν πιεστικό γάμο εξαιτίας της πεθεράς του, χήρας Πεσκατόρε, και της άβουλης συζύγου του, στοχοποιώντας τον Μαλάνια που συνεχίζει να του δημιουργεί προβλήματα, και ιδίως μετά την απώλεια και της δεύτερης από τις δίδυμες κόρες του λίγο μετά τη γέννησή τους, φεύγει καταπτοημένος για το Μόντε Κάρλο. Τζογάρει και κερδίζει πολλά λεφτά. Κι ενώ αποφασίζει να επιστρέψει έπειτα από κάμποσες μέρες στο Μιράνιο, διαβάζει σε μια τοπική εφημερίδα την είδηση του θανάτου του. Το πτώμα ενός, προφανώς, αγνώστου σε κάποιο ρυάκι έξω από το χωριό αναγνωρίστηκε από σύζυγο και πεθερά ως δικό του. Ο Ματία αισθάνεται απελευθερωμένος και ταξιδεύει στην Ευρώπη. Επιστρέφει στη Ρώμη, όπου και αποφασίζει να εγκατασταθεί με άλλο όνομα, αυτό του Αντριάνο Μέις, και πλάθει ένα φανταστικό παρελθόν, σε περίπτωση που αναγκαστεί να ανοιχτεί σε κάποιον. Εκεί ερωτεύεται την Αντριάνα, δεύτερη κόρη του περίεργου σπιτονοικοκύρη του, που αποφασίζει να τη σώσει από τα νύχια του Παπιάνο, και καλείται να αντιμετωπίσει τον νόμο ύστερα από μια κλοπή εις βάρος του. Ύστερα από έναν διαπληκτισμό με έναν Ισπανό ζωγράφο, αποφασίζει να εγκαταλείψει άρον άρον Ρώμη και Αντριάνα και να επιστρέψει στο χωριό του. Η επανεμφάνισή του εκεί του φαίνεται πιο εύκολη από την απόκρυψη της πραγματικής του ταυτότητας στη Ρώμη…

Έντονοι συσχετισμοί μπορούν να δημιουργηθούν ως προς την πραγμάτευση της ψυχολογίας του ήρωα, με τα θεατρικά Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα και Ερρίκος ο 4ος. Κοντά μια εικοσαετία αργότερα γραμμένα, τα θεατρικά μάς βυθίζουν σε αυτή την πρώιμη ψυχολογική πραγμάτευση του Ματία Πασκάλ που αποδίδεται στο βιβλίο και στη φιλοσοφική βάση αυτού του χαρακτήρα. Με αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας μάς εισάγει στην έννοια του παραλόγου, στην αναζήτηση της ταυτότητας, στην έννοια του θανάτου – κι αυτά με ένα επικάλυμμα υπαρξισμού, όλα όμως σε πρώιμο στάδιο.

Παρά το μακάβριο θέμα του, το βιβλίο διακατέχεται από ισχυρές δόσεις χιούμορ. Που θα μπορούσε πολλές φορές να καταλήξει «μαύρο», αν δεν διαπνεόταν από την αρκετά βαθιά φιλοσοφική διάθεση του συγγραφέα απέναντι στο ζήτημα του θανάτου. Κι ακριβώς αυτή η φιλοσοφική διάθεση απέναντι στον θάνατο είναι που κάνει το βιβλίο αυτό έναν ύμνο για τη ζωή. Διόλου τυχαίο πως ο Ματία Πασκάλ επιλέγει στο τέλος να εμφανιστεί από τον τάφο απέναντι στη μικρή κοινωνία του χωριού του, με σκοπό να ξαναπάρει πίσω τη χαμένη του ταυτότητα. Την πραγματική, κι όχι εκείνη του Αντριάνο Μέις, που σε τόσους φόβους, αγωνίες και δυσκολίες, περισσότερο εσωτερικής υφής, τον έριξε, παρά τον έκανε να λυτρωθεί και να απελευθερωθεί. Ακόμα και η ιδέα της δημιουργίας αυτής της ταυτότητας, που αρχικά τον είχε συνεπάρει ως μια τουλάχιστον καλή λύση για τη συνέχιση της ζωής του, στα δύσκολα, ήτοι απέναντι στον έρωτα και στον νόμο, μόνο σε σκοτούρες τον έβαλε. Κι ο Ματία Πασκάλ δεν ήταν άνθρωπος που θα ανεχόταν τις πολλές σκοτούρες στη ζωή του.

Η φύση, λοιπόν, της ταυτότητας, με κάποια πρώιμα στοιχεία αναζήτησης αυτής εσωτερικά, είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του βιβλίου. Μιας ταυτότητας που υπόκειται ακόμα σε παλαιάς κοπής δεδομένα για την εποχή, ήτοι η αναγνωρισιμότητα μέσα στο πλαίσιο μιας κλειστής κοινωνίας, εκείνην της κοινότητας, προκειμένου το άτομο να λαμβάνει χώρο και χρόνο ζωής από αυτή – δηλαδή ύπαρξη. Βρισκόμαστε ακόμα πολύ πριν από το χαϊντεγκεριανό υποκείμενο για να μπορέσει ο φουκαράς Ματία Πασκάλ να σπάσει αυτά τα δεσμά και να καταφέρει να απαγκιστρωθεί από αυτόν τον κλοιό, που λανθασμένα υπακούει στο όνομα πιστωτών και δανειστών, ενώ στην ουσία είναι οι άρρηκτοι δεσμοί της κλειστής κοινωνίας και ο φόβος της ψυχικής απογύμνωσης μακριά της.

Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ
Λουίτζι Πιραντέλο
μετάφραση: Δήμητρα Δότση
Μεταίχμιο
360 σελ.
ISBN 978-618-03-1283-6
Τιμή €14,40

 https://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/10954-luigi-pirandello-o-makariths