William Egginton: «Μιγέλ ντε Θερβάντες: Ο πρώτος συγγραφέας του σύγχρονου κόσμου»

Θανάσης Λιακόπουλος

Δημοσιεύτηκε 20 Νοεμβρίου 2018

Και ποιος δεν γνωρίζει σήμερα αυτόν τον φαντασιόπληκτο από την ανάγνωση ιπποτικών μυθιστορημάτων ιδαλγό, που κίνησε από κάποιο χωριό της Μάντσα με τον ιπποκόμο του παρέα να κατακτήσει τη γη ολόκληρη και να την προσφέρει στην αγαπημένη του κάνοντας ένα σωρό κατορθώματα; Είναι όμως έτσι απλά τα πράγματα; Γιατί αναφερόμενοι στον Δον Κιχότη, στον Σάντσο Πάντσα, τη Δουλτσινέα και σε εκείνο το ορμητήριο της Μάντσα, το μυαλό μας δεν πάει συνήθως και πολύ μακρύτερα. Τι ήθελε να πετύχει ο Θερβάντες με αυτό το λογοτεχνικό τέχνασμα του ιππότη του; Ποιες κινητήριες δυνάμεις τον οδήγησαν στην συγγραφή αυτού που αποκαλείται «το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα», που καθόρισε τη μυθοπλασία μέχρι και σήμερα;

Αυτά και άλλα πολλά σχετικά με τον Θερβάντες, την εποχή του, τη ζωή του σακάτη αλλά έντιμου στρατιώτη, τη δημιουργία του λογοτεχνικού ήρωα Δον Κιχότη αλλά και των υπόλοιπων λογοτεχνικών κειμένων του Ισπανού συγγραφέα μάς παρουσιάζει ο W. Egginton στο βιβλίο Μιγέλ ντε Θερβάντες: Ο πρώτος συγγραφέας του σύγχρονου κόσμου, από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε πολύ καλή μετάφραση του Πέτρου Γεωργίου. Μα κυρίως μας συστήνει ακριβώς αυτό που λέει ο τίτλος. Πώς, δηλαδή, μέσα από τον Δον Κιχότη διαμορφώνεται η σύγχρονη μυθοπλασία. Μέσα από τα οκτώ κεφάλαια και την εισαγωγή, καταλαβαίνουμε με τον πιο απλό τρόπο γιατί ο Δον Κιχότης κρύβει ένα μεγαλείο μέσα του, πέραν των στοιχείων που μπορούμε απλά να κατανοήσουμε διαβάζοντάς τον. Το βιβλίο αποτελεί μια προσπάθεια του συγγραφέα να δώσει εκλαϊκευμένα στο αναγνωστικό κοινό όλα εκείνα τα δεδομένα που η φιλολογική έρευνα και θεωρία της λογοτεχνίας, συμπεριλαμβανομένων κορυφαίων μελετητών του Θερβάντες, που μπορούμε να τους βρούμε στην εμπεριστατωμένη βιβλιογραφία του, τα καθιστούσε δυσνόητα. Και φυσικά η προσπάθεια στέφεται με απόλυτη επιτυχία.

Για να μας δείξει ο Egginton πώς ο Θερβάντες «εργάστηκε» φτάνει μέχρι τον Βοκάκιο, τον Τσόσερ και τον Ραμπελέ. Αναγνωρίζοντας πως έως τότε οι συγγραφείς αυτοί έφταναν μέχρι το γκροτέσκο, καταδεικνύει πως ο Θερβάντες εκκινεί από αυτό και πέραν τούτου και της σάτιρας, ενσωματώνοντας όλα τα βιώματά του και μετουσιώνοντάς τα σε χαρακτήρες που σφύζουν από ζωή. Γι’ αυτό και οι χαρακτήρες του μοιάζουν τρισδιάστατοι, εφόσον μπορούμε να τους δούμε και από έξω, ως ανόητους, έτοιμους για χλεύη, και από μέσα, ως ανθρώπους που επιθυμούν να ανήκουν κάπου, ακόμα κι αν γνωρίζουν πως εξαπατώνται. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Θερβάντες διορθώνει την αριστοτελική ερμηνεία περί ποιήσεως και ιστορίας, εκφράζοντας με τη μυθοπλασία του μια υποκειμενική αλήθεια, διά της εμβαθύνσεως των χαρακτήρων των ηρώων. Ανοίγει εν ολίγοις τον δρόμο για ανεξερεύνητα τοπία μέχρι τότε. Και κάπου εδώ ο Θερβάντες ανακαλύπτει την ειρωνεία, μέσα από ένα ποίημά του για τον εκλιπόντα βασιλιά Φίλιππο και που φυσικά εντάσσει άμεσα στα μεγάλα έργα του.

Οι προδιαγραφές της λογοτεχνίας για το ευρύ κοινό μέχρι τον Θερβάντες ήταν πολύ συγκεκριμένες. Επικά ποιήματα που αφηγούνταν ανδραγαθήματα χριστιανών ιπποτών (Orlando Furioso του Αριόστο, Η ελεύθερη Ιερουσαλήμ του Τάσσο κ.λπ.). Κι ενώ αυτοί περιγράφουν τον πόλεμο από τη σκοπιά τους και τη σκοπιά των αναγνωστών τους, ο Θερβάντες περιγράφει κάτι νέο: το πώς οι άνθρωποι τον αντιλαμβάνονται – ορθά ή εσφαλμένα. Ο ίδιος γνωρίζει από πρώτο χέρι τι σημαίνει πόλεμος έχοντας σακατευτεί σε μια μάχη και πολεμήσει σε πολλές άλλες. Η ειρωνεία της γνώσης αυτής περνά μέσα στο κείμενο και δημιουργεί το δίπολο Δον Κιχότη-Σάντσο. Έτσι, πρώτη φορά αντιπαρατίθενται ιδεώδη δίπλα στη διάψευσή τους, με αποτέλεσμα ν’ αναγκαστεί ο αναγνώστης να αναγνωρίσει την αξία τους αλλά και την κωμικοτραγικότητα της συντριβής τους.

Πλην όμως στην πραγματική ζωή ο Θερβάντες είχε καταλάβει πως ο κόσμος είναι πράγματι μια θεατρική σκηνή. Με τη διαφορά όμως πως δεν πρέπει να παίζεις τους ρόλους που σου δίνουν, αλλά αυτούς που γράφεις εσύ ο ίδιος.

Εν συνεχεία, διερευνάται ο ρόλος που έπαιξε η αιχμαλωσία του Θερβάντες με το ψυχικό τραύμα που του άφησε και πώς αυτά λειτούργησαν στην εμβάθυνση των χαρακτήρων του. Σημειώνει εδώ ο Egginton και τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε η ζωγραφική (π.χ. με τον Ντίρερ) ως προς τις οπτικές γωνίες θέασης, που οδηγούν σε μια πρώιμη ατομικότητα, και πώς αυτό χρησιμοποιήθηκε από τον Θερβάντες για να φτάσει σε αυτό που αποκαλούμε σήμερα «ενσυναίσθηση». Οι εναλλασσόμενες οπτικές γωνίες δημιουργούν βάθος συναισθημάτων και βιωμάτων. Στο σύνολο του έργου του Θερβάντες κυριαρχεί μια επιθυμία υπέρβασης ενός εξαναγκασμού και περιορισμού, που το ίδιο το άτομο δεν έχει επιβάλει στον εαυτό του.

Ο Θερβάντες με τον Δον Κιχότη του ευθύνεται για την αναγνώριση αυτής της ικανότητας που έχουμε σήμερα να βιώνουμε διαφορετικές και αντιφατικές πραγματικότητες χωρίς να απορρίπτουμε τη μια ή την άλλη. Η μεγάλη αυτή ανακάλυψη του Ισπανού ξεκίνησε από την αποτυχημένη προσπάθειά του να γράψει θέατρο αγαπητό στον πολύ κόσμο. Και επειδή στην ουσία δεν μιλάμε για τίποτε άλλο παρά για την ανακάλυψη μιας πρώιμης ατομικότητας, η πορεία αυτής προήλθε από την παρατήρηση και από μια διαίρεση. Αυτή του ατόμου σε ρόλους. Ο Θερβάντες όμως πάει τον ήρωά του παραπέρα. Και ακριβώς εδώ η ιδέα του κόσμου ως θεατρικής σκηνής πάει περίπατο. Βάζει τον Δον Κιχότη να μην μπορεί να διχοτομήσει τον εαυτό του σχετικά με το θέμα της ιπποσύνης (βλ. και το περιστατικό με τις κούκλες του μαστρο-Πέδρο). Δηλαδή να αδυνατεί να αναστείλει τη δυσπιστία του, ήτοι την επιτελεστικότητα ενός θεατρικού έργου ή διήγησης. Κι αυτό αποτελεί πρότυπο για τη σύγχρονη μυθοπλασία. Δηλαδή, την ώρα που βγάζει τον ήρωά του από το παραπέτασμα των ψευδαισθήσεων απέναντι στον μαστρο-Πέδρο, βάζει στη θέση του τον αναγνώστη. Πλην όμως στην πραγματική ζωή ο Θερβάντες είχε καταλάβει πως ο κόσμος είναι πράγματι μια θεατρική σκηνή. Με τη διαφορά όμως πως δεν πρέπει να παίζεις τους ρόλους που σου δίνουν, αλλά αυτούς που γράφεις εσύ ο ίδιος.

Έτσι, πρώτη φορά αντιπαρατίθενται ιδεώδη δίπλα στη διάψευσή τους, με αποτέλεσμα ν’ αναγκαστεί ο αναγνώστης να αναγνωρίσει την αξία τους αλλά και την κωμικοτραγικότητα της συντριβής τους.

Μια άλλη καινοτομία του Θερβάντες ήταν η αμφισβήτηση της κοινωνικής πραγματικότητας, αναγνωρίζοντας την κίβδηλη και καταγέλαστη προϋπόθεση της βουκολικής μυθοπλασίας της εποχής του με την ανάδειξη ενός «χρυσού παρελθόντος». Αμφισβήτηση που τη συνταίριαξε με τις ψευδαισθήσεις και την τρέλα του Δον Κιχότη. Πλάθει έτσι «ένα λογοτεχνικό σύμπαν βάζοντας το σύμπαν των αναγνωστών σε ένα βιβλίο». Δημιουργεί ήρωες που δεν είναι ιππότες και ιπποκόμοι αλλά μιμητές τους, που συνεχώς λογομαχούν για τους κανόνες αυτής της μίμησης. Παρουσιάζοντάς τους με ρεαλιστικές ανθρώπινες διαστάσεις και πραγματικά συναισθήματα, θέτει στο επίκεντρο όχι μόνο τα όνειρα και τις επιθυμίες τους, αλλά και τον πόνο που προκαλείται από την ευόδωση εξαιτίας της ενυπόστατης πραγματικότητας – κάτι που μέχρι τότε δεν συνέβαινε.

Ο Θερβάντες αναγνώρισε πρώτος το πικαρικό μυθιστόρημα ως λογοτεχνικό είδος και επηρεάστηκε από αυτό με διακριτό τρόπο: αναγνωρίζοντας την τεχνητή φύση της εγκληματικότητας, έτσι όπως παρουσιαζόταν. Η εγκληματικότητα και η ηθική σήψη για τον Θερβάντες δεν αποτελεί ίδιον των παρανόμων αλλά της κοινωνίας εν γένει, συμπεριλαμβανομένων και των ανώτατων πολιτικών και εκκλησιαστικών κλιμακίων. Αναιρώντας πάλι τα παραδεδομένα δημιουργεί χαρακτήρες ρεαλιστικούς, ειρωνικούς, με συναισθηματικό πλούτο μα αδύναμους να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στο πλαίσιο της πικαρικής φάρσας, έτσι κατασκευασμένης ως ψευδαίσθησης, από μια κοινωνία που την έπλασε για να υπερασπιστεί την κοσμοθεωρία της. Το δίδαγμα που βγαίνει από τις Υποδειγματικές νουβέλες του δεν είναι η αλήθεια ή το ψέμα που διαβάζουμε, αλλά το τι σημαίνει αυτό για μας. Κι αυτό επίσης μας φανερώνει η σύγχρονη μυθοπλασία: το πώς βλέπουμε εμείς και οι άλλοι τον κόσμο. Προκαλώντας έτσι τους αναγνώστες του να βιώσουν τον κόσμο μέσα από τα μάτια των άλλων και μέσα από μια διαφορετική οπτική γωνία, τους στρέφει την προσοχή στην πολιτική υποκρισία του ισπανικού κράτους της εποχής, ακόμα και για κοινωνικά θέματα όπως εκείνα των Μορίσκο.

«Η φύση της αλήθειας και πώς μπορεί κάποιος να την αναγνωρίσει» – αυτό πέτυχε να μας δείξει ο Θερβάντες. «Οι ήρωες της μυθοπλασίας είναι μάσκες που φοράμε για να πούμε στον εαυτό μας την αλήθεια».

Και ναι, για όλα τα παραπάνω, ο Θερβάντες είχε πλήρη επίγνωση όταν τα έκανε. Αυτό φανερώνει και το εισαγωγικό σημείωμα στις Υποδειγματικές νουβέλες.

Μιγέλ ντε Θερβάντες: Ο πρώτος συγγραφέας του σύγχρονου κόσμου
William Egginton
μετάφραση: Πέτρος Γεωργίου
Εκδόσεις Πατάκη
478 σελ.
ISBN 978-960-16-7560-2
Τιμή €19,90

 https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/11015-miguel-de-cervantes