Βάλια Ζαπώνη*
«Την ξενιτιά, την αρφανιά, την πίκρα, την αγάπη
Τα τέσσαρα τα ζύγισαν, βαρύτερα είν’ τα ξένα»
Αυτοί οι στίχοι του δημοτικού τραγουδιού μάς έρχονται στον νου όταν ξεκινάμε να διαβάζουμε το βιβλίο της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη «Ο τόπος μέσα μας», μια συλλογή πενήντα «αφηγήσεων», όπως με σεμνότητα χαρακτηρίζει τα κείμενά της, που άνετα διεκδικούν τον τίτλο του σύντομου διηγήματος.
Το τραύμα της μετανάστευσης και τα βιώματα της ξενιτιάς διαποτίζουν τα περισσότερα διηγήματά της. Η ξενιτιά, ως διαμορφώτρια ατομικής και συλλογικής συνείδησης κι ευθύνης, είναι πάντοτε παρούσα. Την τυραννάει και τη βασανίζει η απομάκρυνση από τον οικείο χώρο, από την πατρογονική εστία, και γίνεται η φλόγα απ’ όπου ξεπηδούν τα μικρά διαμαντάκια της δημιουργίας…
Ηδη από το τρίτο και τέταρτο διήγημά της, «Τώρα που στήσαν το χουρό» και «Το Ποτάμι ξεχείλισε», μας παίρνει από το χέρι και μας οδηγεί στα μύχια της ψυχής της, της ξενιτεμένης ψυχής. O ήρωας του διηγήματος «Ενας απλός παρατηρητής», ο Λεωνίδας, είναι μόνος, τόσο μόνος, που τον ακούμε να λέει: «τη χαρά, αν δεν τη μοιραστείς, σου προκαλεί αισθήματα κενού, μοναξιάς, θλίψης». Ετσι φαντάζομαι θα ένιωθε κι η συγγραφέας όταν σχεδόν παιδί άφηνε το χωριό της ως εσωτερική μετανάστρια αρχικά κι αργότερα όταν άνοιγε τα φτερά της, πετώντας μακριά από τον τόπο της, τη γενέθλια γη της, που διόλου δεν την εξιδανικεύει.
Με τόλμη, παρρησία και θάρρος ξεσκεπάζει τις ντροπές των κλειστών κοινωνιών, τα ανομολόγητα πάθη, τις ανώμαλες ορέξεις, τους βιασμούς μικρών κοριτσιών, τα ένοχα βλέμματα και τα βαριά μυστικά πίσω από τις τραβηγμένες κουρτίνες… Στα διηγήματά της «Αλλο αρνί κι άλλο παιδίσκη» και «Στη φάτνη την Αποκαθήλωση», τα συγκλονιστικότερα κατά την άποψή μου, με φράσεις-κλειδιά, όπως «πρώτη φορά μας φανερώνονταν τέτοια ντροπή. Γι’ αυτά δεν μιλούσαμε ποτέ. Ακρα του τάφου σιωπή. Τα καταχωνιάζαμε. Πώς βρέθηκαν δυο θηρία λυσσασμένα απάνου τ’; Οικογενειάρχες της σειράς κατά τα άλλα», ξεσκεπάζει και μας δείχνει τα ένοχα μυστικά της επαρχίας, όπως πριν από πολλά χρόνια, το 1953, ο Δημήτρης Χατζής τα εξιστορούσε στο «Τέλος της μικρής μας πόλης»…
Αλλά κι ο Εμφύλιος, σαν ατομικό και συλλογικό τραύμα, κατέχει σημαντική θέση στο έργο της Δέσποινας. Σκύβει με αγάπη και συγκίνηση στο δράμα του. Στα διηγήματά της «Αρχισε να γρυλίζει», «Πήραν μαζί τους και τη γάτα» και «Τα παιδιά του Καπετάν Τάκη» ξετυλίγεται μπροστά μας το δράμα των ανταρτόπληκτων, ο στιγματισμός των αριστερών αγωνιστών ως συμμοριτών και οι μετεμφυλιοπολεμικές διακρίσεις και διώξεις κατά των ηττημένων.
Προσωπικά βιώματα; Μπορεί. Το σίγουρο είναι πως εκτός από αυτά κι η δουλειά της επηρεάζει τη συγγραφή της. Η Κλινική Ψυχολογία, όμως, δεν την οδηγεί να κριτικάρει ψυχρά κι επαγγελματικά τους ανθρώπους, τις σχέσεις τους, την αποσάθρωση της αγάπης, το ναυάγιο της ζωής τους. Δεν τους τοποθετεί στο κρεβάτι της ψυχολόγου, δεν ρωτάει και βγάζει συμπεράσματα· κάθε άλλο! Σκύβει με ενδιαφέρον και περίσσια στοργή στον άνθρωπο και δη στη γυναίκα που, σαν μάνα, σαν ερωμένη, σαν αγαπητικιά, ξεπροβάλλει παντού, έτοιμη να διεκδικήσει την ελευθερία της, πρόθυμη να ξεφύγει από τα πρότυπα και τα στερεότυπα που της επιβάλλει η κοινωνία από τη μικρή ηλικία.
Ολοι αυτοί οι άξονες, όλα αυτά τα ποτάμια της έμπνευσης ενώνονται και δημιουργούν τον «Τόπο μέσα μας», το εξαιρετικό βιβλίο της Δέσποινας Καϊτατζή. Που, ας σημειωθεί, το διανθίζει και το στολίζει με εξαιρετικούς στίχους ποιητών και φράσεις από έργα σπουδαίων συγγραφέων ως προμετωπίδα των αφηγήσεών της. Κάτι που δείχνει την ευαισθησία και την ποιητική φύση της συγγραφέως.
Βρήκε άραγε η Δέσποινα, με τις διαδρομές της στους τόπους και στον χρόνο, με τις περιπλανήσεις στο παρελθόν και το παρόν, την ταυτότητά της, την αυτογνωσία της, την αυτοσυνείδησή της; Νομίζω πως ναι. Μας υπενθυμίζει, όμως, και μέσα από τη φωτογραφία των εφηβικών της χρόνων, που χρησιμοποιήθηκε ως εξώφυλλο του βιβλίου, πως ναι μεν όπου και να πάμε ο τόπος μας μας πληγώνει, αλλά και πως κρατάμε πάντα μέσα στην ψυχή μας την Ελλάδα, όπως μας διδάσκουν οι μεγάλοι μας ποιητές, ο Σεφέρης και ο Παλαμάς.
*Φιλόλογος, τ. διευθύντρια Γυμνασίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου