Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Η οικογένεια αποτελεί ένα είδος συστατικού πυρήνα για το μυθιστόρημα, ελληνικό και ξένο, παλαιότερο και σύγχρονο. Είναι, όμως, τάχα η οικογένεια μόνο ένα κέλυφος που κρατάει τα μέλη της μακριά από τις συλλογικές έγνοιες του καιρού τους, είτε τα ενώνουν ακατάλυτοι δεσμοί είτε τα παιδεύουν μοιραίες αντιθέσεις και συγκρούσεις; Σε αυτό το θεμελιώδες ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει η Μαίρη Μικέ με την πανοραμική της μελέτη της Δοκιμασίες. Όψεις του οικογενειακού πλέγματος στο νεοελληνικό μυθιστόρημα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε έναν ιδιαιτέρως επιμελημένο τυπογραφικά τόμο από τις εκδόσεις Gutenberg.
Με γλώσσα δοκιμιακή και ευλύγιστη, απαλλαγμένη από το στεγνό (κάποτε ακόμα και ξύλινο) ακαδημαϊκό ιδίωμα, με εξονυχιστική αναδίφηση του υλικού της, όπως και με μια θεωρητική εποπτεία που αποφεύγει τον οποιονδήποτε μονόδρομο, χρησιμοποιώντας εκλεκτικά τις πηγές της (ο μοναδικός τρόπος για να αποκτήσει η θεωρία πρακτικό αντίκρισμα και να συμβάλει επί της ουσίας στην έρευνα και την ερμηνεία), η Μικέ έρχεται να καταπιαστεί με μια σειρά ελληνικών μυθιστορημάτων του 20ου αιώνα: μυθιστορήματα που μολονότι παραπέμπουν σε πολύ διαφορετικές μεταξύ τους εποχές (Μακεδονικός Αγώνας, Γουδί, Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Εθνικός Διχασμός, μεσοπολεμικά πραξικοπήματα και δικτατορίες, Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Χούντα), τοποθετούν πάντοτε την οικογένεια στο επίκεντρο της μυθοπλασίας και της δράσης, προβάλλοντας τις εικόνες της (με όλες τις μεσολαβήσεις οι οποίες είναι αναγκαίες όταν συσχετίζουμε τη λογοτεχνία με τον εξωτερικό της περίγυρο) σε ποικίλες όψεις του κοινωνικού, του ιστορικού και του εθνικού βίου. Δεν θα πρέπει να σκεφτούμε μια τέτοια συσχέτιση μηχανικά: οι οικογενειακές δομές απέναντι στο δημόσιο περιβάλλον ή τανάπαλιν. Το σχήμα της μελετήτριας προϋποθέτει μια πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό, υπενθυμίζοντας κάθε τόσο πως η σημασία (και επομένως το βάρος) αυτών των όρων αλλάζει μέσα στον χρόνο, και αποδεικνύοντας, καθώς περνά από το ένα μυθιστόρημα στο άλλο, πως η έννοια της οικογένειας δεν ανταποκρίνεται σε μια φυσική κατάσταση: αντιπροσωπεύει, αντιθέτως, μια πολιτισμική, ιστορική και ταξική κατηγορία, πολλώ δε μάλλον αν είναι να συνδεθεί με τη γλώσσα και τους αναπαραστατικούς μηχανισμούς της λογοτεχνίας, η οποία παράγει ούτως ή άλλως, όπως κι αν το δούμε ή αν το εξετάσουμε, τις δικές της κοινωνικές και ιδεολογικές αλήθειες.
Τα έργα τα οποία διερευνά η Μικέ εμφανίζονται, μεταξύ άλλων, ως πεζογραφία της πόλης και του αθηναϊκού άστεως, αλλά καθώς ξεδιπλώνουν στις σελίδες τους τις περιπέτειες διαδοχικών γενεών του οικογενειακού δέντρου εντάσσονται στο πεδίο των διαγενεακών μυθιστορημάτων, που συνομιλούν με το μυθιστόρημα-κύκλο ή με το μυθιστόρημα-ποταμό (roman fleuve). Τα χαρακτηριστικά αυτής της μυθιστορηματικής παράδοσης είναι πολύ σαφή και καθορισμένα: μεγαλόπνοη αφήγηση, γενεαλογική εξακτίνωση, πολλαπλές οπτικές γωνίες, καθολική θέαση, αλλά και σπαράσσουσες συνειδήσεις των ηρώων, σε μια γραμμή επιρροών που περιλαμβάνει από τον Προυστ, τον Τόμας Μαν και τον Ζολά μέχρι τον Τζον Γκαλσγουόρθι, τον Ρομαίν Ρολάν και τον Ζυλ Ρομαίν. Βασικό εκφραστικό τους εργαλείο είναι, όπως εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε, ο ρεαλισμός, αν και με πλήθος αποκλίσεων προκειμένου να καλυφθούν αφηγηματικές ανάγκες όπως η σύλληψη και η απεικόνιση της διάσπασης του χρόνου ή η υπόδειξη των τριμμάτων της λογικής συγκρότησης του εγώ.
Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου της Μικέ λειτουργεί και ως ένα ολοκληρωμένο δοκίμιο για το μυθιστόρημα ή τα μυθιστορήματα που θέτει υπό το φως του φακού της, εκείνο, όμως, που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι ο τρόπος με τον οποίο προβάλλουν τα υπό εξέταση βιβλία στο συνολικό φάσμα – ως αποτέλεσμα μιας πυκνά ενορχηστρωμένης σύνθεσης. Ας το δούμε λίγο. Με το Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922) του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, η οικογένεια ταυτίζεται με την υπό κατάρρευση αριστοκρατία, με κοινωνικά και οικονομικά πάθη, αλλά και με τις σοσιαλιστικές ιδέες. Με την τριλογία Γερές και αδύναμες γενεές (1933 – 1935) του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, την Αργώ (1936) του Γιώργου Θεοτοκά, τους Δεσμώτες (1933), την Παρακμή των Σκληρών (1934) και τη Μενεξεδένια πολιτεία (1937) του Άγγελου Τερζάκη ή με τον Γιούγκερμαν (1938) και Τα στενά του Γιούγκερμαν (1941) του Μ. Καραγάτση, τα ασφυκτικά οικογενειακά δεσμά και ο θρίαμβος ή η συντριβή του έρωτα θα γίνουν μέρος της πολιτικής αστάθειας και του εκφυλισμού της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης. Με την τριλογία Ρωμιοπούλες (1926-1939) της Πηνελόπης Δέλτα, ένας διαλυτικός για την οικογενειακή ασφάλεια και σταθερότητα έρωτας θα εκβάλει, εκών άκων, στα ταραγμένα νερά της Ιστορίας. Με την τριλογία Οι Πανθέοι (1945-1961) του Τάσου Αθανασιάδη, το οικογενειακό χρονικό θα γίνει ένα με τα διακυβεύματα του αστισμού και του έθνους. Με Τα σιλό (1949) του Βασίλη Βασιλικού, το Ο άλλος Αλέξανδρος (1949) της Μαργαρίτας Λυμπεράκη, το … Και ιδού ίππος χλωρός (1963) της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ και τον Κήπο των πριγκίπων (1966) του Νίκου Μπακόλα, η οικογένεια θα αγκαλιαστεί με ένα τρίδυμο: το τρίδυμο της πολιτικής, του μύθου και της Ιστορίας. Τέλος, με την Καγκελόπορτα (1962) του Ανδρέα Φραγκιά και τον Γενναίο Τηλέμαχο (1972) του Αλέξανδρου Κοτζιά, η οικογένεια θα συμβαδίσει με την κοινωνία, την κεντρική εξουσία, το δίπολο της μνήμης και της λήθης, όπως και με το καθημερινό άγχος της ύπαρξης.
Πέρα από την υπαγωγή των επιμέρους θεματικών σε μια σφιχτοδεμένη ολότητα, η Μικέ προχωρεί και σε ορισμένες κρίσιμες συγκρίσεις των έργων τα οποία την απασχολούν. Στα μεσοπολεμικά μυθιστορήματα την προτεραιότητα διεκδικούν το γενεαλογικό δέντρο, η κληρονομικότητα, η οικογένεια ως μεταφορά για το έθνος, η ερωτική επιθυμία που εμποδίζεται να εκπληρωθεί λόγω ταξικών φραγμών και η διατήρηση σε ισχυρό βαθμό της αίσθησης της ιδιωτικότητας. Οι μεταπολεμικοί μυθιστοριογράφοι αλλάζουν κατεύθυνση, προσαρμόζοντας τους οικογενειακούς προσανατολισμούς τους στις πιέσεις της χρονικής τους συγκυρίας. Η προέλαση της Ιστορίας, σε συνδυασμό με την εισβολή και την επικράτηση της καθημερινότητας, δίνει ένα αρκετά διαφορετικό τοπίο: η οικογένεια παύει πλέον να είναι εθνική μεταφορά ή να βαραίνει ως αναπόφευκτη κληρονομιά, η μεγαλοαστική τάξη υποκαθίσταται από τον κόσμο της εργασίας, ενώ την ερωτική επιθυμία θα παρεμποδίσουν τώρα όχι οι ταξικοί, αλλά οι πολιτικοϊδεολογικοί παράγοντες, με την αίσθηση της ιδωτικότητας να υποχωρεί έναντι των προκλήσεων για δημόσια δράση.
Να, λοιπόν, πώς η φιλολογική μελέτη και έρευνα μπορεί να κοιτάξει από την αρχή πολυδιαβασμένα έργα, αποκαλύπτοντας εσωτερικές συναρθρώσεις που μας διέφευγαν ή παρέμεναν σε λανθάνουσα κατάσταση μέχρι σήμερα. Και να επίσης πώς μπορεί να μετατραπεί μια ανάλογη πρωτοβουλία 500 σχεδόν σελίδων σε ολοκληρωμένη, συνεκτική και περιεκτική πραγματικότητα, χωρίς ίχνος περίφρασης ή πλεοναστικής παρεκτροπής.
info: Μαίρη Μικέ, Δοκιμασίες. Όψεις του οικογενειακού πλέγματος στο νεοελληνικό μυθιστόρημα, Gutenberg
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου