Στρατής Μπουρνάζος
Επιμέλεια: Μισέλ Φάις
Η Σφαγή της Χίου το 1822 αποτελεί ένα από τα εμβληματικά γεγονότα της Επανάστασης, που συντάραξε τους Ελληνες της εποχής και σφράγισε τις επόμενες γενιές, ειδικά των Χιωτών. Κι ακόμα, ταξίδεψε στα πέρατα της οικουμένης, μέσα από τον Τύπο, τους Φιλέλληνες και τους περιηγητές, αλλά και έργα καλλιτεχνών, όπως ο διάσημος πίνακας του Ντελακρουά. Η συμβολική της σημασία, καθώς εκλύει έντονα συναισθηματικά φορτία, υπερβαίνει κατά πολύ την πολεμική διάσταση και μπορεί να συγκριθεί μόνο με την Εξοδο του Μεσολογγίου.
Οσα έχουν γραφτεί για τη χιακή καταστροφή, ιδίως στο πεδίο της σύγχρονης ιστοριογραφίας, είναι λίγα και σίγουρα αισθητά λιγότερα σε σχέση με το Μεσολόγγι. Η μελέτη της ιστορικού Μαρίας Χριστίνας Χατζηιωάννου, διευθύντριας του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ), φέρνει στην επιφάνεια το σημαντικό αυτό επεισόδιο της Επανάστασης. Ωστόσο, το ενδιαφέρον της μελέτης δεν εντοπίζεται τόσο σε όσα μαθαίνουμε με έγκυρο τρόπο για τη σφαγή και ζητήματα που συνδέονται άμεσα μαζί της (το μέγεθός της, μαρτυρίες των αυτοπτών και των περιηγητών, το «ιδιοχειρόγραφο» του Οθωμανού φρούραρχου του νησιού, Βαχίτ πασά, κ.ά.). Η αξία της ματιάς της Μ.Χ. Χατζηιωάννου έγκειται στο ότι η σφαγή χρησιμοποιείται ως εργαλείο και συνδετικός κρίκος για το άνοιγμα σε ένα μεγάλο εύρος θεμάτων. Ετσι, το βιβλίο πραγματεύεται ζητήματα που ο αναγνώστης θα θεωρήσει εκ πρώτης όψεως άσχετα μεταξύ τους και με τη σφαγή, όπως η ενεργός παρουσία των Χιωτών στη γέννηση του μεσογειακού καπιταλισμού ή η δράση των Αμερικανών ιεραποστόλων στην Ανατολική Μεσόγειο. Το αρχικό ξάφνιασμα μετατρέπεται όμως σε ευχάριστη έκπληξη και γνωστική ικανοποίηση όταν διαπιστώνουμε πως, συνδέοντας τα νήματα, η συνολική εικόνα αναδεικνύεται μπροστά μας: η γνώση του εμπορίου είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε τη συγκρότηση της ιδιαίτερης χιακής ταυτότητας, ιδίως στη διασπορά, ενώ με αφετηρία την ιεραποστολική δράση παρακολουθούμε τις διαδρομές νεαρών παιδιών που από τη Χίο θα βρεθούν στον Νέο Κόσμο, μετά την καταστροφή.
Η μελέτη αναδεικνύει τη χιακή καταστροφή ως γεγονός με πολλαπλές επιπτώσεις και διαστάσεις. Ετσι, όχι μόνο συνιστά τη γενεσιουργό αιτία της μετακίνησης εκτός του νησιού, της δημιουργίας νέων δικτύων και της ενίσχυσης παλιών, αλλά και πυροδοτεί πρακτικές αλληλεγγύης και οικονομικής συνεργασίας. Οι Χιώτες έμποροι της διασποράς, αν και διάσπαρτοι σε διαφορετικές αγορές, λειτουργούν ως κοινότητα μνήμης. Σε αυτή την κοινότητα, η σφαγή του 1822 αποτελεί σημείο αναφοράς που συνδέει τα μέλη της μέσα και έξω από το νησί – στην Κωνσταντινούπολη, την Ερμούπολη, την Αθήνα, το Λονδίνο. Επιπλέον, το γεγονός ότι η μνήμη αυτή βασίζεται για τη διάδοσή της σε κανάλια εμπορικών δικτύων αναδεικνύει τις ιδιότητές τους όχι μόνο ως οικονομικών αλλά και ως πολιτισμικών συστημάτων. Εδώ, η μικροϊστορική προσέγγιση αποδεικνύεται συναρπαστική, μέσα από τη μελέτη ιδίως των οικογενειών Πασπάτη και Καλβοκορέση.
Στα προσόντα του βιβλίου συγκαταλέγω την ανάλαφρη και στοχαστική ταυτόχρονα αφήγηση, όπου ο θεωρητικός προβληματισμός δένεται καλά με τις πηγές. Επίσης, τη στιβαρή τεκμηρίωση, που όμως δεν κάνει το κείμενο να ασφυκτιά με τεράστιες υποσημειώσεις. Τέλος, μια μεθοδολογική μέριμνα που το διατρέχει: πώς μια κλασική πηγή για τη σφαγή μπορούμε να την αξιοποιήσουμε και σε άλλα πεδία (νοοτροπίες, δίκτυα, ταυτότητες) και πώς, αντίστροφα, η θεωρητική ευαισθησία κάνει τις πηγές εύγλωττες, αναδεικνύοντας λανθάνουσες όψεις και αποχρώσεις τους.
Ο τόμος είναι ο έκτος μιας νέας εκδοτικής σειράς που εγκαινίασε το ΙΙΕ/ΕΙΕ με την ευκαιρία των 200 χρόνων από την Επανάσταση. Η «Ιστορική Βιβλιοθήκη 1821» απαρτίζεται από ευσύνοπτα (μέχρι 240 σελίδες) καλοσχεδιασμένα βιβλία, καρπό νέων ερευνών. Στην ίδια σειρά, με διευθύντρια τη Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, έχουν προηγηθεί: 1. Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Κωνσταντίνος Καντιώτης, Κερκυραίος. Ελάσσων Φιλικός, αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης· 2. Σοφία Λαΐου και Μαρίνος Σαρηγιάννης, Οθωμανικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση. Από τον Γιουσούφ μπέη στον Αχμέτ Τζεβντέτ πασά· 3. Βασίλης Κ. Γούναρης, Ελληνες κλεφταρματολοί και Αλβανοί στασιαστές (1829-1831)· 4. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Εκ του υστερήματος αρμάτωσαν… Η φρεγάτα «Τιμολέων» στην Επανάσταση του 1821· Γεωργία Γκότση, Ελίζαμπεθ Μ. Εντμοντς, Μία βικτωριανή βιογραφεί τον Ρήγα. Καθώς πλησιάζουμε στην εκπνοή του επετειακού έτους, η πλούσια εκδοτική και ερευνητική παραγωγή για το 1821 συνιστά ένα ουσιαστικό κέρδος και σημαντική παρακαταθήκη στον επιστημονικό αλλά και τον δημόσιο λόγο. Η σειρά, καθώς και η γενικότερη δραστηριότητα του ΙΙΕ/ΕΙΕ για το ζήτημα αποτελούν ένα ωραίο δείγμα και συμβολή στο πεδίο αυτό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου