Γιατί ενόχλησε τόσο η «Δουνκέρκη»;

Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

 Η ται­νία «Δουν­κέρ­κη» του Κρί­στο­φερ Νόλαν είναι μια δυ­να­τή αντι­πο­λε­μι­κή ται­νία που ανα­δει­κνύ­ει τον τρόμο, τον πα­νι­κό και την από­γνω­ση του φα­ντά­ρου στο μέ­τω­πο. Το θέμα του φιλμ είναι η διά­σω­ση του με­γα­λύ­τε­ρου μέ­ρους του βρε­τα­νι­κού στρα­τού των 400.000 στρα­τιω­τών που είχαν απο­κλει­στεί στη γαλ­λι­κή πόλη Δουν­κέρ­κη το Μάη του 1940 από τον προ­ε­λαύ­νο­ντα στρα­τό του Χί­τλερ, λίγο πριν κα­ταρ­ρεύ­σει στρα­τιω­τι­κά η Γαλ­λία. Ο σκη­νο­θέ­της κα­τα­φέρ­νει και δη­μιουρ­γεί στους θε­α­τές μια αί­σθη­ση ασφυ­ξί­ας ενώ κι­νη­μα­το­γρα­φεί συ­νε­χώς μια απέ­ρα­ντη ακτή και ανοι­χτούς ορί­ζο­ντες, και μας εντυ­πώ­νει πως οι στρα­τιώ­τες στη μάχη πα­λεύ­ουν όχι για να νι­κή­σουν τους αντί­πα­λούς τους αλλά
πρώτ’ απ’ όλα για να κρα­τη­θούν ζω­ντα­νοί. Ο πό­λε­μος είναι ένας διαρ­κής εφιάλ­της. Υπάρ­χει πάρα πολλή βρω­μιά, αθλιό­τη­τα και κτη­νω­δία και ελά­χι­στος χώρος για ηρω­ι­σμό. Και η γεν­ναιό­τη­τα, όταν υπάρ­χει, ανή­κει κυ­ρί­ως στους άμα­χους που συ­μπα­ρα­στέ­κο­νται και σώ­ζουν ζωές και όχι στους πο­λε­μι­στές που κα­τα­τρο­πώ­νουν κά­ποιον αντί­πα­λο. Ο Νόλαν έφτια­ξε ένα στι­βα­ρό καλ­λι­τε­χνι­κό έργο που πι­στεύ­ου­με πως θα αντέ­ξει στο χρόνο. Κρι­τι­κοί σε πα­ρο­ξυ­σμό Ο σκη­νο­θέ­της της ται­νί­ας όμως έθεσε, άθελά του κατά πάσα πι­θα­νό­τη­τα, σε με­γά­λη ψυ­χι­κή δο­κι­μα­σία και τους κρι­τι­κούς κι­νη­μα­το­γρά­φου που εντάσ­σο­νται στο αυ­το­α­πο­κα­λού­με­νο «δη­μο­κρα­τι­κό» και «προ­ο­δευ­τι­κό» στρα­τό­πε­δο. Από την Ουά­σινγ­κτον Ποστ μέχρι και αρ­κε­τά έντυ­πα της Αρι­στε­ράς στην Ελ­λά­δα η ται­νία του Νόλαν κα­τη­γο­ρεί­ται πως «αλ­λοιώ­νει την ιστο­ρι­κή μνήμη». Τι έχει άραγε δια­πρά­ξει ο σκη­νο­θέ­της για να αντι­με­τω­πί­ζει τέ­τοια κα­τη­γο­ρία; Ο Ρί­τσαρντ Κοέν, αρ­θρο­γρά­φος της Ουά­σινγ­κτον Ποστ, επι­κρί­νει τον Νόλαν για την απου­σία των Γερ­μα­νών από τα πλάνα της «Δουν­κέρ­κης». Οι στρα­τιώ­τες της Αγ­γλί­ας προ­σπα­θούν να ξε­φύ­γουν από έναν αό­ρα­το αντί­πα­λο που ανα­φέ­ρε­ται στην ται­νία ως «ο εχθρός», ενώ δεν γί­νε­ται καμιά νύξη που­θε­νά για τη φρι­κα­λέα φύση του να­ζι­στι­κού κα­θε­στώ­τος. Καμία απο­λύ­τως ανα­φο­ρά σε όλο το φιλμ στις λέ­ξεις «ναζί», «φα­σι­σμός», ενώ απου­σιά­ζει σχε­δόν ολο­κλη­ρω­τι­κά και η λέξη «Γερ­μα­νός». Είναι φα­νε­ρό, για τον Αμε­ρι­κα­νό αρ­θρο­γρά­φο, πως ο σκη­νο­θέ­της της ται­νί­ας τολμά να αμ­φι­σβη­τή­σει τον αντι­φα­σι­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου. Οι εγ­χώ­ριοι κρι­τι­κοί που γε­μί­ζουν τις κι­νη­μα­το­γρα­φι­κές στή­λες στα έντυ­πα και τις ιστο­σε­λί­δες της ητ­το­πα­θούς και απο­γοη­τευ­μέ­νης Αρι­στε­ράς δεν άρ­γη­σαν να επα­να­λά­βουν εν χορώ και λέξη προς λέξη το άρθρο-λί­βε­λο της Ουά­σινγ­κτον Ποστ. Φυ­σι­κά, δεν μπαί­νουν στον κόπο να ανα­φέ­ρουν ποτέ την πηγή τους ούτε να εξε­λί­ξουν πα­ρα­πέ­ρα την κρι­τι­κή του Αμε­ρι­κα­νού αρ­θρο­γρά­φου. Όμως προ­σθέ­τουν, ως δική τους συ­νει­σφο­ρά, πε­ρίσ­σιο δη­λη­τή­ριο ενά­ντια στον ίδιο τον δη­μιουρ­γό της «Δουν­κέρ­κης»: Ο σκη­νο­θέ­της θε­ω­ρεί­ται «υπό­λο­γος στην προ­ο­δευ­τι­κή λο­γι­κή» (!), κα­ταγ­γέλ­λε­ται ότι δια­κα­τέ­χε­ται από «αντι­δρα­στι­κή λο­γι­κή», ενώ καλ­λι­τε­χνι­κά «δεν είναι καν δη­μιουρ­γός αλλά τε­χνί­της» (!) και το συ­γκε­κρι­μέ­νο έργο του αξιο­λο­γεί­ται ως «μια τρύπα στο νερό, μια ει­κα­στι­κή κα­βά­τζα, αυ­τα­πά­τη και απο­λο­γία του υψη­λού προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού». Μά­λι­στα, ένας ει­σαγ­γε­λέ­ας της δια­δι­κτυα­κής τε­χνο­κρι­τι­κής κα­τη­γο­ρεί τον Νόλαν πως «παι­γνι­δί­ζει αντί να με­λε­τά» και κουνά το δά­χτυ­λο στον σκη­νο­θέ­τη κα­τα­λο­γί­ζο­ντάς του πως δεν φρό­ντι­σε να μάθει πως «οι πό­λε­μοι του 20ου αιώνα υπήρ­ξαν βα­θύ­τα­τα πο­λι­τι­κοί». Σχετική εικόνα Η δια­λεύ­καν­ση του μυ­στη­ρί­ου Ισχυ­ρι­ζό­μα­στε πως το πα­ρα­λή­ρη­μα και η επι­θε­τι­κό­τη­τα γύρω από την ται­νία έχει να κάνει με τη στάση που κρα­τούν οι κρι­τι­κοί μας απέ­να­ντι στην ιστο­ρία του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου παρά με κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή κρι­τι­κή. Η ται­νία του Νόλαν, αν και απο­τε­λεί καλ­λι­τε­χνι­κό έργο και όχι επι­στη­μο­νι­κή μο­νο­γρα­φία, πι­στεύ­ου­με πως στέ­κε­ται πολύ πιο κοντά στην ιστο­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα από ό,τι οι κρι­τι­κές που την κα­ταγ­γέλ­λουν. Έχει από­λυ­τα δίκιο ο Νόλαν που στο έργο του ανα­φέ­ρει το γερ­μα­νι­κό στρα­τό­πε­δο ως «ο εχθρός» και όχι ως οι Ναζί ή οι φα­σί­στες. Θα ήταν εντε­λώς έξω από το πνεύ­μα της επο­χής αν έβαζε τους Άγ­γλους και Γάλ­λους στρα­τιώ­τες την άνοι­ξη του 1940 να εμ­φο­ρού­νται από την άποψη πως συμ­με­τέ­χουν σε έναν αντι­φα­σι­στι­κό πό­λε­μο. Η ιδέα πως οι στρα­τιώ­τες της Βρε­τα­νί­ας πα­λεύ­ουν για να φρά­ξουν τον δρόμο στον φα­σι­σμό και στη γερ­μα­νι­κή επι­θε­τι­κό­τη­τα άρ­χι­σε να καλ­λιερ­γεί­ται από την κυ­βέρ­νη­ση του Τσώρ­τσιλ μέσα στον στρα­τό και την κοι­νω­νία μόνο ΜΕΤΑ την πα­νω­λε­θρία στο γαλ­λι­κό μέ­τω­πο και τη διά­σω­ση του εκ­στρα­τευ­τι­κού σώ­μα­τος στη Δουν­κέρ­κη. Μέχρι τότε, οι Βρε­τα­νοί (και Γάλ­λοι) κα­πι­τα­λι­στές δεν είχαν σε καμία πε­ρί­πτω­ση την αί­σθη­ση πως πά­λευαν μέχρι τε­λι­κής πτώ­σε­ως στην κό­ντρα τους με τη Γερ­μα­νία, ούτε προ­σπα­θού­σαν να καλ­λιερ­γή­σουν ανά­λο­γο κλίμα μέσα στον λαό και τους φα­ντά­ρους. Αποτέλεσμα εικόνας για dunkirk Από τον Σε­πτέμ­βρη του 1939 όταν κη­ρύ­χτη­κε τυ­πι­κά ο πό­λε­μος ενά­ντια στη Γερ­μα­νία, μέχρι τον Μάη του 1940 που ξέ­σπα­σε η αστρα­πιαία επι­χεί­ρη­ση των γερ­μα­νι­κών τανκς τα οποία υπερ­φα­λάγ­γι­σαν και συ­νέ­τρι­ψαν τον γαλ­λι­κό και τον αγ­γλι­κό στρα­τό, δεν υπήρ­χαν πο­λε­μι­κές επι­χει­ρή­σεις στη γαλ­λο­γερ­μα­νι­κή με­θό­ριο. Η Αγ­γλία και η Γαλ­λία είχαν κη­ρύ­ξει τον πό­λε­μο στη Γερ­μα­νία με αφορ­μή την ει­σβο­λή της στην Πο­λω­νία, και εκα­τομ­μύ­ρια οπλι­σμέ­νοι Γερ­μα­νοί, Γάλ­λοι και Άγ­γλοι φα­ντά­ροι στέ­κο­νταν απέ­να­ντι με­τα­ξύ τους αλλά κα­νε­νός εί­δους μάχες δεν διε­ξά­γο­νταν στο «μέ­τω­πο». Έμοια­ζε σαν όλη η υπό­θε­ση του πο­λέ­μου να είναι μια τε­ρά­στια πα­ρε­ξή­γη­ση που θα λήξει σύ­ντο­μα με συ­νεν­νό­η­ση και δια­πραγ­μα­τεύ­σεις. Σε καμία πε­ρί­πτω­ση οι απλοί φα­ντά­ροι, αλλά και οι επι­κε­φα­λής των επι­τε­λεί­ων του αγ­γλι­κού και γαλ­λι­κού στρα­τού, δεν είχαν στο μυαλό τους την ιδέα πως έχουν στρα­τευ­τεί σε έναν πα­γκό­σμιο πό­λε­μο, μέχρι και τις 9 Μάη του 1940. Αντί­θε­τα, η συ­γκε­κρι­μέ­νη εμπλο­κή θε­ω­ρού­νταν ως ο «Γε­λοί­ος Πό­λε­μος» (Drôle de Guerre). Ώσπου, ξαφ­νι­κά, η Γερ­μα­νία, με μια κί­νη­ση ρουά στις 10 Μάη 1940, κα­τέ­κτη­σε αστρα­πιαία την Ολ­λαν­δία και το Βέλ­γιο, ανέ­τρε­ψε πλή­ρως τους συ­σχε­τι­σμούς, υπέ­τα­ξε σε λίγες ημέ­ρες τη Γαλ­λία και ανά­γκα­σε την Αγ­γλία σε πα­νι­κό­βλη­τη απο­χώ­ρη­ση από την ευ­ρω­παϊ­κή ήπει­ρο. Σχετική εικόνα Ο χα­ρα­κτή­ρας του πο­λέ­μου Η πα­νω­λε­θρία του γαλ­λι­κού με­τώ­που οδή­γη­σε σύ­ντο­μα το σύ­νο­λο της άρ­χου­σας τάξης και μαζί τις κύ­ριες πο­λι­τι­κές δυ­νά­μεις στη Βρε­τα­νία σε «εθνι­κή συ­σπεί­ρω­ση απέ­να­ντι στον Χί­τλερ». Ο Τσώρ­τσιλ κά­λε­σε τον Άτλι, ηγέτη του Ερ­γα­τι­κού Κόμ­μα­τος, να κα­τα­λά­βει τη θέση του αντι­προ­έ­δρου της κυ­βέρ­νη­σης, ενώ ο πιο ση­μα­ντι­κός Άγ­γλος συν­δι­κα­λι­στής, ο Μπέ­βιν, ανέ­λα­βε υπουρ­γός Ερ­γα­σί­ας. Η ηγε­σία της με­γα­λύ­τε­ρης αποι­κια­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας του πλα­νή­τη, μέσα στον πα­νι­κό της, έκανε απα­νω­τές εκ­κλή­σεις για «ελευ­θε­ρία», «δη­μο­κρα­τία» και «αυ­το­διά­θε­ση των εθνών». Αλλά η αστι­κή τάξη ποτέ δεν κου­ρά­ζε­ται να παί­ζει τον ρόλο του Ταρ­τού­φου απέ­να­ντι στις υπο­τε­λείς τά­ξεις. Φυ­σι­κά, ο πό­λε­μος δεν άλ­λα­ξε χα­ρα­κτή­ρα και πε­ριε­χό­με­νο, επει­δή ζω­γρα­φί­στη­καν δια­φο­ρε­τι­κά οι επί­ση­μοι λόγοι και τα ανα­κοι­νω­θέ­ντα. Ο πό­λε­μος πα­ρέ­μει­νε άδι­κος και αντι­δρα­στι­κός, σύ­γκρου­ση ανά­με­σα σε χορ­τά­τους και πει­να­σμέ­νους ιμπε­ρια­λι­στές για το ξα­να­μοί­ρα­σμα του κό­σμου. Και σε όλη τη διάρ­κεια του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου τα πλέον στο­χο­ποι­η­μέ­να θύ­μα­τα των Ναζί, οι Εβραί­οι πρό­σφυ­γες από τη Γερ­μα­νία και την κα­τε­χό­με­νη Ευ­ρώ­πη, συ­νέ­χι­σαν να απε­λαύ­νο­νται με αγριό­τη­τα από τις αγ­γλι­κές και συμ­μα­χι­κές ένο­πλες δυ­νά­μεις πίσω στα να­ζι­στι­κά στρα­τό­πε­δα συ­γκέ­ντρω­σης και στον σί­γου­ρο θά­να­το. Όμως, πα­ρό­λα αυτά, ο Δεύ­τε­ρος Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος δεν ήταν πα­νο­μοιό­τυ­πος με τον Πρώτο, που ήταν επί­σης αντι­δρα­στι­κός και ολέ­θριος. Στην κα­τε­χό­με­νη από τους Ναζί Ευ­ρώ­πη του ’40-45 η πάλη των τά­ξε­ων πήρε μια πολύ δια­φο­ρε­τι­κή τροπή: Από τη μια, η με­γά­λη πλειο­ψη­φία των κα­πι­τα­λι­στών συ­νερ­γά­στη­κε με εν­θου­σια­σμό με τους ναζί και αντι­με­τώ­πι­σε την κα­το­χή ως ευ­και­ρία για απί­θα­να κέρδη. Από την άλλη, οι ερ­γα­ζό­με­νοι βί­ω­σαν την από­λυ­τη κα­τα­στρο­φή: Συ­ντρι­βή των δι­καιω­μά­των και της αγο­ρα­στι­κής τους δύ­να­μης, ερ­γα­σια­κές συν­θή­κες στρα­το­πέ­δου συ­γκέ­ντρω­σης και ασύλ­λη­πτη κα­τα­στο­λή. Η ερ­γα­τι­κή τάξη της Ευ­ρώ­πης είχε την επι­λο­γή ή να συν­θλι­βεί ή να επα­να­στα­τή­σει. Οι ερ­γά­τες και οι ερ­γά­τριες κα­τέ­βη­καν στη μάχη ενά­ντια στον φα­σι­σμό – και το εν­νο­ού­σαν! Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο Δεύ­τε­ρος Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος ήταν δύο πό­λε­μοι στη συ­σκευα­σία του ενός: Οι άρ­χου­σες τά­ξεις που πά­λευαν να εμπο­δί­σουν τον Χί­τλερ από το να ξα­να­μοι­ρά­σει τις αποι­κί­ες και τις σφαί­ρες επιρ­ρο­ής δεν είχαν τί­πο­τε το κοινό με την επα­να­στα­τη­μέ­νη ενά­ντια στους ναζί ερ­γα­τι­κή τάξη της Ευ­ρώ­πης. Στο εξε­γερ­μέ­νο Πα­ρί­σι του Αυ­γού­στου ΄44 και στην ‘κόκ­κι­νη’ Βό­ρεια Ιτα­λία του ’45, στη Γιου­γκο­σλα­βία και την Ελ­λά­δα, όπου η αντί­στα­ση κατά των ναζί πήρε χα­ρα­κτή­ρα κοι­νω­νι­κής επα­νά­στα­σης, η άρ­χου­σα τάξη είδε τον χάρο με τα μάτια της μπρο­στά στους ένο­πλους αντάρ­τες. Πα­ντού στην Ευ­ρώ­πη ολό­κλη­ρη η αστι­κή τάξη -δο­σί­λο­γοι και «αντι­φα­σί­στες»- ενώ­θη­κε απέ­να­ντι στον κίν­δυ­νο της ανα­τρο­πής της, ξέ­χα­σε προη­γού­με­νες αντι­πα­λό­τη­τες και, γρή­γο­ρα-γρή­γο­ρα, ξε­φορ­τώ­θη­κε όλη την αντι­φα­σι­στι­κή ρη­το­ρεία. Έτσι, οι εκ­κλή­σεις για «αντι­φα­σι­στι­κή» ενό­τη­τα και «πλα­τιές συμ­μα­χί­ες» με τα -υπο­τί­θε­ται- προ­ο­δευ­τι­κά κομ­μά­τια των αστών έμει­νε απο­κλει­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά των αρι­στε­ρών θραυ­σμά­των που κα­τά­γο­νται από τον κά­πο­τε κυ­ρί­αρ­χο στα­λι­νι­σμό. Η Αρι­στε­ρά που έχασε τη μία μετά την άλλη όλες τις ιστο­ρι­κές ευ­και­ρί­ες για την επα­νά­στα­ση στην Ευ­ρώ­πη του 20ου αιώνα, η Αρι­στε­ρά της ήττας και των αυ­τα­πα­τών για «πό­λε­μο με­τα­ξύ δη­μο­κρα­τί­ας και φα­σι­σμού», η Αρι­στε­ρά που υπέ­γρα­ψε Βάρ­κι­ζες και ορ­γά­νω­σε πα­νω­λε­θρί­ες, βρί­σκε­ται πια σε πολύ πιο αδύ­να­μη θέση από ότι το 1940-45. Αλλά αυτή η Αρι­στε­ρά μπο­ρεί και τρί­ζει με εχθρό­τη­τα όσα ακόμη δό­ντια της απέ­μει­ναν, με αφορ­μή μια κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή ται­νία που μένει πιστή στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και αρ­νεί­ται να κάνει υπό­γειες πα­ρα­χω­ρή­σεις στον μύθο.
 Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην ιστοσελίδα rproject, στις 9.9.2017.
https://kokkini.org/2019/10/24/%ce%b3%ce%b9%ce%b1%cf%84%ce%af-%ce%b5%ce%bd%cf%8c%cf%87%ce%bb%ce%b7%cf%83%ce%b5-%cf%84%cf%8c%cf%83%ce%bf-%ce%b7-%ce%b4%ce%bf%cf%85%ce%bd%ce%ba%ce%ad%cf%81%ce%ba%ce%b7/?fbclid=IwAR2mGA_0GmC5aXqgtGaQ0qOlytVBhJdMz4-Y-JuRGgu0hRuIAtZ1TIGpznw