Εισαγωγή
Στο μικροδιήγημα «Ο μίτος του μύθου» ο αφηγητής πραγματεύεται σε πρώτο επίπεδο την
προσπάθεια του Θησέα να μπει στον λαβύρινθο και να σκοτώσει τον Μινώταυρο με τη
βοήθεια της Αριάδνης, η οποία του δίνει τον μίτο. Στη συνέχεια, σε ένα δεύτερο επίπεδο, ο
αφηγητής διαπιστώνει ότι σήμερα ο μίτος έχει χαθεί, το ίδιο και ο λαβύρινθος,
επισημαίνοντας την αδυναμία μας να προσδιορίσουμε τι μας περιβάλλει (ένας λαβύρινθος,
ένα μυστικό σύμπαν ή ένα επικίνδυνο χάος;). Έχοντας κατά νου ότι ο μίτος και ο
λαβύρινθος υπάρχουν, διαφαίνεται η πιθανότητα να συναντήσουμε τον μίτο.
Ο τίτλος παραπέμπει αρχικά εν μέρει στον μύθο του Μινώταυρου και στον μίτο της
Αριάδνης. Το 1984, έτος γραφής του αφηγήματος αυτού, ο Μπόρχες επισκέπτεται για
δεύτερη φορά την Κρήτη, για να ανακηρυχτεί τον Μάιο επίτιμος διδάκτωρ της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης (είχε προηγηθεί η επίσκεψή του στο νησί
κατά τη δεκαετία του ’70). Μετά την τελετή, ζήτησε να τον οδηγήσουν –ήταν τυφλός τα
τελευταία τριάντα χρόνια– στην Κνωσό (12 Μαΐου 1984). Ο Γιώργος Χουλιάρας αποτυπώνει αυτή την επίσκεψη στο ποίημά του «Ο Μπόρχες στην Κρήτη»:
Τον οδηγήσαμε ακριβώς στο σημείο
από όπου φαντάσθηκε ότι ξεκίνησε.
Οι πέτρες έκαιγαν στα ερείπια
καθώς ο ήλιος τώρα τρύπωνε παντού
σε ένα μεθοδικά ακάλυπτο παρελθόν.
Κοιτάζαμε χωρίς να βλέπουμε.
Εδώ θα ήταν ο λαβύρινθος εκείνος
μονολογούσε χαμένος σε σκέψεις
που δεν είχε διαφθείρει το φως.
Εδώ θα ήταν απολύτως σκοτεινά
όπως τώρα, έλεγε, το βλέπω
ενώ με θόρυβο τα τζιτζίκια
ακόνιζαν τα κέρατα του ταύρου.
Θα προχώρησε προς την έξοδο
με το χέρι σφιγμένο σε κουβάρι
που η άκρη του δεν φαινόταν
ούτε τώρα αν υπήρχε.
Γιατί τον χάσαμε από τα μάτια μας
σε μια στιγμή όπως μας στράβωσε
ο ήλιος σε μυθικό καθρέφτη
φυγαδεύοντας το πραγματικό
είδωλο ενός ανύπαρκτου κόσμου.
(Χουλιάρας: 1995, Καλοκύρης: 2016, 36)
Σε ένα σύντομο μεστό και συγκλονιστικό του λόγο, ο Μπόρχες δήλωσε:
Ως ποιητής δεν μπορώ παρά να χρησιμοποιώ μεταφορές, και στη σημερινή περίπτωση θα
χρησιμοποιήσω δύο. Η πρώτη είναι εκείνη της επιστροφής στην πατρίδα, της επιστροφής
του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας έκανε δέκα χρόνια να γυρίσει στην Ιθάκη. Εγώ θα έλεγα ότι
επιστρέφω στην Κρήτη, επιστρέφω στην Ελλάδα, είκοσι πέντε αιώνες έπειτα από τότε
που όλα άρχισαν εδώ· εδώ όπου ανέβλυσαν ο στοχασμός, η διαλεκτική, η ποίηση, η
φιλοσοφία, όλα. Και γυρίζω έπειτα από τόσους αιώνες για να σας ευχαριστήσω όλους.
[…] Και τώρα μπορείτε να διαλέξετε. Μπορείτε να με θεωρήσετε ως έναν εξόριστο
Έλληνα στην Νότιο Αμερική, που επιστρέφει στην πατρίδα του, ή να πείτε ότι ήμουν
πάντα στην Ελλάδα, εννοώ πνευματικά όχι σωματικά. Λοιπόν, μπορείτε να διαλέξετε.
Όμως αυτό που θα ήθελα να καταλάβετε, και ξέρω ότι το καταλαβαίνετε ή μάλλον ότι το
αισθάνεστε, είναι ότι νοιώθω ευτυχισμένος εδώ, πολύ ευτυχισμένος που βρίσκομαι στην
Ελλάδα, και θα βρίσκομαι για πάντα εδώ, ακόμα και όταν το σώμα μου θα απουσιάζει.
(Ο Μπόρχες στην Κρήτη: 1985, 57)
Μυθολογικό υπόβαθρο
Ο Μπόρχες ερεύνησε βαθιά το νόημα της ανθρώπινης μοίρας στο έργο του, που είναι
διαποτισμένο και από τους ελληνικούς μύθους. Συνοπτικά, παρατίθενται οι μύθοι που
σχετίζονται με το εξεταζόμενο μικροδιήγημα: Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο γιος του
Μίνωα απέσπασε κάποιες νίκες στα Παναθήναια, για τις οποίες οι Αθηναίοι τον ζήλεψαν
και τον σκότωσαν. Ο πατέρας του, για να τους τιμωρήσει, κήρυξε πόλεμο, στον οποίο
νίκησε. Όρισε τότε ως ποινή των Αθηναίων κάθε εννέα χρόνια εφτά νέοι και εφτά νέες να
στέλνονται στην Κρήτη και να κατασπαράζονται από τον Μινώταυρο. Ο Θησέας, ο γιος
του βασιλιά της Αθήνας, μη μπορώντας να ανεχτεί αυτή την ανθρωποθυσία, αποφάσισε να
είναι ένας από τους δεκατέσσερις νέους, με σκοπό να βρεθεί κοντά στον Μινώταυρο και
να τον σκοτώσει. Φτάνοντας στην Κρήτη γνώρισε την κόρη του Μίνωα Αριάδνη, η οποία
τον ερωτεύτηκε. Ο Μινώταυρος έμενε στον λαβύρινθο που βρισκόταν στα υπόγεια του
παλατιού. Ο λαβύρινθος είχε εύκολη είσοδο, αλλά δύσκολη έξοδο με στροφές που δεν
οδηγούσαν πουθενά και ο βασιλιάς έκλεινε εκεί τους εχθρούς του για να χαθούν. Η
Αριάδνη έδωσε στον Θησέα έναν μίτο, μία κλωστή, να τον ξετυλίγει, καθώς θα
εισχωρούσε στο άδυτο του λαβύρινθου, και ύστερα, κρατώντας αυτόν και μαζεύοντας το
κουβάρι να βρεθεί στην έξοδο και να μην χαθεί.
Η ιστορία της Αριάδνης παρουσιάζει αντιστοιχίες με αυτήν της Μήδειας: Και οι δύο
ερωτεύτηκαν έναν ξένο, τον βοήθησαν, παραβιάζοντας τα πατρικά σχέδια, έφυγαν μαζί
του, σκότωσαν ή βοήθησαν στον φόνο του αδελφού τους (η Μήδεια ερωτεύτηκε τον
Ιάσονα, τον βοήθησε με τα μάγια της να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας και, για να προλάβει
ο ήρωας να διαφύγει με το πλοίο, σκότωσε τον αδελφό της Άψυρτο, ρίχνοντας τα
κομμάτια του στη θάλασσα και αναγκάζοντας τον πατέρα τους να καθυστερήσει
περισυλλέγοντάς τα, βοήθησε στον φόνο του ετεροθαλούς αδελφού της Μινώταυρου), και
οι δύο γυναίκες προδίδουν τον πατρικό οίκο και τέλος εγκαταλείπονται από το παλικάρι. Η
Μήδεια εμφανίζεται με ξεχωριστές ιδιότητες (μαγεία) και με δικαιοδοσία σε ζωή και
θάνατο.
Σχολιασμός
Στο μικροδιήγημα «Ο μίτος του μύθου» ο Θησέας είναι αποφασισμένος να φτάσει στο
κέντρο του λαβύρινθου, στον Μινώταυρο, και είναι καλά προετοιμασμένος: στο ένα χέρι
κρατά τον μίτο που θα τον επαναφέρει με ασφάλεια στην είσοδο (σημαντική η συμβολή
της Αριάδνης) και στο άλλο το σπαθί του, που ως σύμβολο συνδέεται με ονόματα ηρώων
και γεγονότα συγκλονιστικά: είναι το ασημοκάρφωτο σπαθί του Έκτορα που πέρασε ως
δώρο στα χέρια του Αίαντα από τον ίδιο, μετά την ισοπαλία στη μεταξύ τους μονομαχία,
κάτω απ’ τα τείχη της Τροίας, σύμφωνα με τον Όμηρο. Ο Αίαντας, αργότερα, μη
αντέχοντας την προσβολή που του έγινε από τους Ατρείδες, οι οποίοι έδωσαν τα όπλα τού
Αχιλλέα στον Οδυσσέα, έπεσε πάνω στο σπαθί και αυτοκτόνησε. Το σπαθί αποκτά έτσι
διαφορετική ισχύ –θυμίζει προγόνους, αγώνες, θυσίες και έχει ιδιαίτερη δυναμική. Με το
σπαθί του, λοιπόν, ο ήρωας εξολοθρεύει τον Μινώταυρο, επαναφέροντας την τάξη μέσα
στο χάος του κόσμου. Η μοίρα του κατοίκου του λαβύρινθου δεν γίνεται γνωστή, όμως
υπαινικτικά αφήνεται να νοηθεί το φονικό. Στο μικροδιήγημα με τίτλο «Ο Ποιητής» (265-
267), από την ομώνυμη συλλογή, έμμεσα γίνεται αναφορά όχι σε σπαθί αλλά σε στιλέτο,
που παραπέμπει στη γενναιότητα, το θάρρος, την ανάκτηση της τιμής, τη διεκδίκηση
αυτών που στερούνται οι ήρωες. Το να φτάσει κάποιος στο κέντρο του λαβύρινθου είναι
πράγματι ένας άθλος, όπως επίσης και η έξοδος από αυτόν: η προσπάθεια είναι μεγάλη και
επίπονη –οι κόμποι που πρέπει να λυθούν χαρακτηρίζονται πέτρινοι. Τα πράγματα για τον
Θησέα, κατά τον αφηγητή, έγιναν έτσι ακριβώς.
Ο Θησέας δεν μπορούσε να αντιληφθεί την ύπαρξη ενός άλλου λαβύρινθου, του
χρόνου, ενώ «σε έναν προκαθορισμένο τόπο βρισκόταν η Μήδεια» (379). Στο σημείο αυτό
βρίσκεται η ειρωνεία της ανθρώπινης μοίρας, η αντίθεση ανάμεσα σε έναν άνθρωπο που
πιστεύει ότι είναι ο δημιουργός της μοίρας του και σε ένα θεϊκό σχέδιο –άγνωστο για τον
άνθρωπο– όπου η μοίρα είναι προδιαγεγραμμένη (Alazraki: 1983, 31). Αναδεικνύονται
έτσι και οι συνδηλώσεις του λαβύρινθου: το άγνωστο, το ανεξερεύνητο, το αναπάντεχο.
Το γεγονός ότι στην άκρη του βρίσκεται ένας άλλος λαβύρινθος (379) παραπέμπει στον
αντικατοπτρισμό, τους καθρέφτες, ένα άλλο σύμβολο που συναντάται στο έργο του
Μπόρχες. Οι καθρέφτες αυτοί είναι υπερφυσικοί και αποτελούν γενικότερα σημείο
σύγχυσης, δίνοντας ψευδή αίσθηση των πραγμάτων, αναστατώνουν, κρύβουν, εξαπατούν,
συγχέουν, εκπλήσσουν. Ο άνθρωπος, συνεπώς, αδυνατεί να διεισδύσει στο νόημα του
κόσμου, αλλά αυτή η αδυναμία, σύμφωνα με τον Μπόρχες, δεν μπορεί να τον αποτρέψει
από τα σχέδιά του για το μέλλον (Βαγενάς: 1985, 44).
Ο μίτος είναι το μέσο για να οδηγηθούμε με ασφάλεια στο κέντρο του λαβύρινθου
και να εξέλθουμε από αυτόν. Άλλοτε τον βρίσκουμε και άλλοτε τον χάνουμε. Αυτό το
οποίο πρέπει να έχουμε ως «ευτυχές μας χρέος», σύμφωνα με τον αφηγητή, «είναι να
φανταζόμαστε ότι υπάρχει ένας λαβύρινθος και ένας μίτος» (379). Με τον τρόπο αυτό ο
αφηγητής αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να βρει κάποιος τον μίτο, χωρίς να τον έχει
ολότελα δικό του.
Στην πρώτη και δεύτερη παράγραφο η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη και εκφέρεται
από έναν αφηγητή παντογνώστη, ο οποίος, από τη μια γνωρίζει τις επιδιώξεις του ήρωα
(«να βυθιστεί στον λαβύρινθο, κρατώντας το σπαθί του») και τα συναισθήματά του (να
επιστρέψει στην αγαπημένη του) και από την άλλη παρουσιάζει δύο διαφορετικές
λογοτεχνικές απεικονίσεις του Μινώταυρου: με βάση την πρώτη, ο Θησέας βυθιζόμενος
στο κέντρο του λαβύρινθου, ψάχνει τον άνθρωπο με το κεφάλι του ταύρου, ενώ με βάση
τη δεύτερη το ιδιαίτερο αυτό πλάσμα περιγράφεται από τον Οβίδιο και τον Δάντη ως
ταύρος με κεφάλι ανθρώπου (Fishburn & Hughes: 1990: 130). Στη δεύτερη παράγραφο ο
αφηγητής έμμεσα δηλώνει την υπεροχή του έναντι του ήρωα. Παρουσιάζει τα γεγονότα
συντελεσμένα, με σιγουριά («Έτσι έγιναν τα πράγματα»). Επιπλέον, αποκαλύπτει την
άγνοια του ήρωα, ο οποίος δεν γνώριζε την ύπαρξη του λαβύρινθου του χρόνου. Στην
τρίτη παράγραφο κυριαρχεί η πρωτοπρόσωπη αφήγηση (χρήση πρώτου πληθυντικού
ρηματικού προσώπου), ώστε από το μυθικό και μυθολογικό πλαίσιο να φτάσει ο
αναγνώστης στο σήμερα. Η μετάβαση από την τριτοπρόσωπη αφήγηση στην
πρωτοπρόσωπη προσδίδει στο έργο φιλοσοφικό και διδακτικό χαρακτήρα.
Στο αφήγημα δεν εναλλάσσονται μόνο οι αφηγητές, αλλά και οι χρόνοι. Οι χρόνοι
των ρημάτων προσαρμόζονται ανάλογα: στο παρόν μάς μεταφέρει ο αφηγητής με τη
χρήση του ενεστώτα, καθώς και με το χρονικό επίρρημα «σήμερα». Στο παρόν δηλώνει ο
αφηγητής ποιο είναι το χρέος μας: από τη στιγμή που φανταζόμαστε την ύπαρξη του μίτου
και του λαβύρινθου, αυτόματα είμαστε έτοιμοι και ανοιχτοί στο ενδεχόμενο να τα
συναντήσουμε. Τα ρήματα στον μέλλοντα δηλώνουν τη βεβαιότητα του αφηγητή ότι τον
μίτο δεν θα τον βρούμε ποτέ, δίνεται όμως η πιθανότητα στο μέλλον να προκύψει ένα
τυχαίο στιγμιαίο συναπάντημα. Ο μίτος, ίσως, να συμβολίζει την αγνή ματιά στα
πράγματα, την πορεία προς τη λύτρωση, την απελευθέρωση, το πέρασμα από τη ζωή στον
θάνατο και την αιωνιότητα. Ίσως να είναι το νήμα το οποίο μας ενώνει και μας φέρνει σε
επαφή με το πνεύμα, το όνειρο, την ευτυχία.
«Ο μίτος του μύθου» κινείται σε τρία χρονικά επίπεδα: το παρελθόν, το παρόν και το
μέλλον. Στις δύο πρώτες παραγράφους ο αφηγητής παρουσιάζει τον άθλο του Θησέα, ο
οποίος επιτελέστηκε, και υπαινικτικά αναφέρεται στη μοίρα του κατοίκου του λαβύρινθου
και τη μοίρα του Θησέα. Έτσι, η χρήση του αορίστου και του παρατατικού είναι
απαραίτητη, ώστε να αποκλείεται οποιαδήποτε αμφισβήτηση.
Σύμβολα
Στον «Μίτο του μύθου» συνυπάρχουν εμβληματικά σύμβολα που επανέρχονται συχνά στα
πεζά και ποιητικά κείμενα του Μπόρχες: το σπαθί, ο λαβύρινθος, ο χρόνος.
Στο λογοτεχνικό του έργο το σύμβολο του λαβύρινθου έχει ποικίλες συνδηλώσεις. Ο
λαβύρινθος που οικοδόμησε ο Δαίδαλος, για να φυλακίσει και να προστατεύσει τον
Μινώταυρο, είναι ένα φρούριο που ανεγέρθηκε για την προστασία του τέρατος –λόγω της
διαφορετικότητάς του− και μια φυλακή που το εμποδίζει να βγει έξω. Χώρος ιδιαίτερος, ο
λαβύρινθος παραπέμπει σε μια κίνηση από το εξωτερικό προς το εσωτερικό και
αντίστροφα. Στο κέντρο του αποκαλύπτεται και βασιλεύει ο κυρίαρχός του, ο
Μινώταυρος. (Μονεγκάλ: 1987, 107). Η πορεία προς το κέντρο του, αλλά και η έξοδος
από αυτόν, όπως δηλώνεται στο συγκεκριμένο μικροδιήγημα, ευοδώνεται με τη χρήση του
μίτου.
Ο λαβύρινθος είναι επίσης το σύμβολο της μετάβασης από τη ζωή στον θάνατο.
Στην αιγυπτιακή μυθολογία ήταν ο χώρος όπου ενταφιάζονταν οι νεκροί, με την
πεποίθηση μιας άλλης γέννησης, της μετάβασης από μια ζωή σε άλλη. Είτε σημαίνει τη
μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο είτε από τον θάνατο στη ζωή, ο λαβύρινθος είναι η
αρχή και το τέλος, με σημείο αναφοράς το κέντρο, όπου −ως σύμβολο φυλακής−
βρίσκεται αιχμάλωτο το ανθρώπινο πνεύμα και η συνείδηση (Μονεγκάλ: 1987, 114)·
συνδηλώνει, επίσης, την αθέατη πραγματικότητα, το ανθρώπινο πεπρωμένο ή τη θεία
βούληση, το μυστήριο του έργου τέχνης.
Το γεωμετρικό σχήμα του λαβύρινθου περικλείει και περιλαμβάνει τις έννοιες του
τόπου και του χρόνου, που, για τους ανθρώπους, είναι αλληλένδετες (Bowman: 1987, 7).
Επιπλέον, μπορεί ο λαβύρινθος να αντιπροσωπεύει ολόκληρο το σύμπαν με την
πολλαπλότητά του, να είναι η «αναπαράσταση ενός χάους που η ανθρώπινη διάνοια
ανήγαγε σε τάξη, μιας ακούσιας αταξίας, που μέσα της βρίσκουμε και το κλειδί της»
(Μονεγκάλ, 1987: 107). Το σχέδιο του λαβύρινθου γεννά το αίσθημα της αγωνίας, καθώς
προϋποθέτει μια πορεία προς το άγνωστο, η οποία ταυτόχρονα εμπεριέχει και την ελπίδα
της λύτρωσης. Σύμφωνα με τον Νάσο Βαγενά, στο κέντρο του λαβύρινθου βρίσκεται
ενσαρκωμένη η ιδέα της αιωνιότητας και ίσως τελικά ο χρόνος να είναι ο λαβύρινθος που
μας φυλακίζει (Βαγενάς: 1985, 48-49).
Ο ίδιος ο Μπόρχες δηλώνει ότι ο λαβύρινθος δεν του γεννά μόνο τρόμο, αλλά και
ένα είδος ελπίδας:
Γιατί αν ο κόσμος είναι ένα χάος, είμαστε χαμένοι. Αν όμως είναι ένας λαβύρινθος,
τότε υπάρχει ακόμα ελπίδα· υπάρχει ένας σκοπός: ένα κρυμμένο ή μυστικό σχέδιο
μέσα σ’ αυτό το φαινομενικό χάος.
(Ο Μπόρχες στην Κρήτη: 1985, 58-59)
********
ΠΗΓΗ ΕΔΩ
http://archeia.moec.gov.cy/sm/371/borges.pdf
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου