Ο Άγγλος συγγραφέας Έντουαρντ Φόρστερ (E. Μ. Forster, 1879-1970), στο βιβλίο του Η τέχνη του μυθιστορήματος, αναλύει τη διαφορά ανάμεσα στις λέξεις ιστορία και πλοκή. Η φράση «η βασίλισσα πέθανε και μετά πέθανε ο βασιλιάς» είναι απλώς μια ιστορία (story), σημειώνει. Η φράση όμως «η βασίλισσα πέθανε και μετά πέθανε ο βασιλιάς από τον καημό του» είναι πλοκή (plot). Η πλοκή, όρος αριστοτελικός, συνδέει τα γεγονότα με σχέσεις αιτιακές. Μια σειρά αιτιακών συνδέσεων αποτελεί αφήγηση. Αφήγηση χωρίς πλοκή δεν υπάρχει.
Ο Τζόναθαν Κόου στο μυθιστόρημα Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ (ΠΟΛΙΣ 2020) χειρίζεται με δεξιοτεχνία την πλοκή. Ξεκινά την ιστορία στο Λονδίνο in medias res με πρωταγωνίστρια τη συνθέτρια Καλλιστώ, γύρω στα εξήντα, παντρεμένη με εργαζόμενο στη βιομηχανία κινηματογράφου και δύο δίδυμες κόρες. Με αναδρομή στο παρελθόν και αιτιοκρατική διαδοχή των γεγονότων μας μεταφέρει στην Αθήνα του 1977, όταν στα εικοσιένα της χρόνια αποφασίζει να ταξιδέψει στις Ηνωμένες Πολιτείες για να γνωρίσει τον κόσμο. Στο Λος Άντζελες θα συναντηθεί με τον πολυβραβευμένο σκηνοθέτη και σεναριογράφο Μπίλι Γουάιλντερ.
Φανατικός οπαδός του Μπίλι Γουάιλντερ o Κόου, θα μας μεταφέρει στον μαγικό κόσμο των ταινιών του. Οι τίτλοι των κεφαλαίων στο βιβλίο, Λονδίνο, Λος Άντζελες, Ελλάδα, Μόναχο, Παρίσι, Λονδίνο, παραπέμπουν σε κινηματογραφική αφήγηση. Τα γεγονότα στις αντίστοιχες πόλεις-χώρες εκτυλίσσονται σαν σεκάνς. Οι εικόνες και οι διάλογοι στήνουν μια mise en scène, με κοστούμια, μακιγιάζ, φωτισμό, σκηνικό. Μουσική, γευσιγνωσία, οινική απόλαυση συνοδεύουν σαν leitmotiv.
Το έργο διαθέτει στοιχεία bildungsroman μυθιστορήματος και βιογραφίας. Κινηματογραφικές προσωπικότητες, όπως ο Ιζ Ντάιαμοντ, ο Αλ Πατσίνο, ο Έρνστ Λούμπιτς, ο Γουίλιαμ Χόλντεν, η Μάρθε Κέλλερ, ο Μίκλος Ρόζα, ο Φρεντ Τσίνεμαν, ο Έμερικ Πρεσμπέργκερ και άλλοι διατρέχουν τις σελίδες, όπως και ταινίες που άφησαν ανεξίτηλα ίχνη στον κινηματογράφο. Σχολιάζεται η απατηλή λάμψη της βιομηχανίας του θεάματος, το χάσμα των γενεών στην τέχνη, το ζήτημα της αποτυχίας.
«Είναι μια τραγωδία για κάποιους που κάποτε βρίσκονταν στην κορυφή του κόσμου και τώρα όλα έχουν τελειώσει για αυτούς».
Η αριστοτελική αρχή (αυτό που κάποιοι αναλυτές σεναρίων ονομάζουν inciting incident) είναι μια κατάσταση ρουτίνας (ordinary world). Αποτελεί πύλη της ιστορίας, εισάγει σε συγκεκριμένο χωροχρόνο δράσης και παρέχει στον αναγνώστη τις απαραίτητες πληροφορίες για τα στοιχεία της (set up). Η πρωταγωνίστρια Καλλιστώ (στην εισαγωγή) βρίσκεται αντιμέτωπη με το ταξίδι της μιας κόρης στην Αυστραλία και την ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της άλλης, στοιχείο που έχει αναστατώσει την οικογένεια, φέρνοντας το δίλημμα αν θα κρατήσει το παιδί ή θα συνεχίσει τις σπουδές.
Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη. Ο καταλύτης που θα κάνει την ιστορία να κυλήσει, θα φανεί στο ταξίδι της ηρωίδας στο Λος Άντζελες. Εκεί θα συναντήσει τον Μπίλι Γουάιλντερ με τον οποίο θα συμφάει σε εστιατόριο του Μπέβερλι Χιλς.
Ο κύριος Γουάιλντερ θύμιζε περισσότερο συνταξιούχο καθηγητή Πανεπιστημίου ή χειρουργό του Μπέβερλι Χιλς, σε μια κερδοφόρα επιχείρηση με ακριβοπληρωμένα λίφτινγκ.
Το ερώτημα τι θα γίνει με την εγκυμοσύνη της κόρης που τίθεται με το εισαγωγικό γεγονός, θα απαντηθεί στο τέλος. Η ιστορία -από το δεύτερο κεφάλαιο- θα τραπεί προς νέα κατεύθυνση. Θα επικεντρωθεί στην ηρωίδα, στις συνειδητές ή ασυνείδητες επιθυμίες της (the want), αλλά και στις βαθύτερες ανάγκες της (the need).
«Διασχίζοντας το κατώφλι της περιπέτειας» (Crossing the Threshold) [i] η Καλλιστώ θα αναπτύξει πορεία δυναμική. Θα κινηθεί προς την απογείωση με ταχύτητα και δεν θα μπορεί πλέον να φρενάρει (Point of No Return). Τα γεγονότα θα την οδηγήσουν στην ενηλικίωση. Το τόξο μεταμόρφωσης του χαρακτήρα της θα την κάνει αγνώριστη. Στο τέλος του προσωπικού της ταξιδιού δεν θα είναι πια η ίδια.
Η νεαρή Ελληνίδα, που δεν γνωρίζει τίποτε από κινηματογράφο, θα πορευτεί στο εξής σαν alter ego του σκηνοθέτη σε μια παράλληλη, αλλά και αντινομική ζωή. Θα εισέλθει στον χώρο του κινηματογράφου ακολουθώντας πορεία καλλιτεχνική, την ώρα που ο Γουάιλντερ οδηγείται προς τη δύση σκηνοθετώντας την τελευταία του ταινία.
Η πλοκή θα προχωρήσει με σασπένς και περιγραφικότητα. Θα επικεντρωθεί στους χαρακτήρες (characterization): φυσική εμφάνιση, ευφυΐα, τρόπο ομιλίας, ηλικία, σεξουαλικότητα, συμπεριφορά, αξίες, χώρο και τρόπο ζωής. Όμως θα σταθεί και στα πρόσωπα πίσω από τη μάσκα (true character).
Ο Κόου, ακολουθώντας την κλασική αφηγηματική μορφή, επικεντρώνεται στον λεγόμενο πρωταγωνιστή ή κεντρικό χαρακτήρα, την Καλλιστώ. Στη διάρκεια της αφήγησης ωστόσο ενσωματώνει πολλούς δευτερεύοντες χαρακτήρες ή ανταγωνιστές. Πρωτίστως βέβαια εστιάζει στον Μπίλι Γουάιλντερ του οποίου σκιαγραφεί υπέροχα το πορτρέτο.
Υιοθετεί κινηματογραφικές τεχνικές έκφρασης. Μάλιστα ένα μέρος της ιστορίας, όταν ο Μπίλι Γουάιλντερ αφηγείται την απώλεια της οικογένειάς του σε στρατόπεδο εξόντωσης των Ναζί (Εβραίοι της Βιέννης), εκτίθεται με τη μορφή κανονικού σεναρίου.
Ο Γουάιλντερ είναι δεμένος με τη Γερμανία, γιατί διαμορφώθηκε καλλιτεχνικά στο Βερολίνο όπου έζησε τις δεκαετίες 1920 και 1930. Όμως θεωρεί ασυγχώρητους τους Γερμανούς για τη συνενοχή τους στο Ολοκαύτωμα. Την τελευταία του ταινία Fedora τη γυρίζει με γερμανικά κεφάλαια, γιατί το Χόλυγουντ δεν τον χρηματοδοτεί πλέον. Τον κατατάσσει στους ξεπερασμένους και μη εμπορικούς. Δηλώνει ότι από την ταινία θα βγει οπωσδήποτε κερδισμένος. Αν είχε εμπορική επιτυχία, θα έπαιρνε εκδίκηση από το Χόλυγουντ. Αν ήταν αποτυχία, θα έπαιρνε εκδίκηση για το Άουσβιτς, αφού είχε γίνει με λεφτά των Γερμανών.
Η ταινία Fedora αποτελεί αυτοσχόλιο, έκφραση της αγωνίας του δημιουργού για το μέλλον του. Με πρωταγωνίστρια τη Μάρθε Κέλλερ, πραγματεύεται το θέμα μιας άλλοτε διάσημης και επιτυχημένης χολιγουντιανής σταρ η οποία, παραμορφωμένη από τις πολλές πλαστικές, κρύβεται στην Κέρκυρα και υποχρεώνει την κόρη της να την ντουμπλάρει (διπλή ταυτότητα). Η Fedora θα αυτοκτονήσει πέφτοντας στις γραμμές του τρένου, ανίκανη να καταλάβει ποια πραγματικά είναι. Και ο εβδομηντάρης Γουάιλντερ θα μιλήσει για το απάνθρωπο σύστημα της βιομηχανίας του θεάματος που αρνείται να δεχθεί πως στα ανθρώπινα όντα αιώνια νεότητα δεν υπάρχει και πως, αν υπάρχει, επιτυγχάνεται μέσα από τερατώδη παραμόρφωση. Ταινία για το τέλος μιας μεγάλης καριέρας. Κριτική στη ματαιοδοξία, στο κυνήγι της νεότητας και τις νοσηρές του παρενέργειες και ταυτόχρονα το παράπονο του Γουάιλντερ για το Χόλυγουντ που τον ανέδειξε και δεν τον εμπιστεύεται πια.
Ο Αυστροεβραίος Μπίλι Γουάιλντερ, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, βρήκε καταφύγιο στις ΗΠΑ. Διέπρεψε ως σκηνοθέτης, προσδίδοντας αέρα ευρωπαϊκό και πολυφωνία στο Χόλυγουντ. Υπηρετώντας τη σχολή Έρνστ Λούμπιτς, άσκησε με το έργο του κριτική στο κατεστημένο. Σε μία από τις κορυφαίες του ταινίες, τη Γκαρσονιέρα (The Apartment), κωμωδία του 1960, στηλίτευσε τον κυνισμό της μεταπολεμικής Αμερικής με πρωταγωνιστές που χρησιμοποιούν οποιοδήποτε μέσο προκειμένου να αναρριχηθούν. Έδωσε έμφαση στη ρομαντική αγάπη και παρουσίασε την ανθρώπινη πλευρά της ζωής. Στην ταινία πάλι Ace in the Hole καταφέρθηκε εναντίον του κίτρινου τύπου και του κοινού που αρέσκεται στα σκουπίδια του.
Οι αναπότρεπτες αλλαγές και ο προσανατολισμός του κινηματογράφου προς την εμπορικότητα θα περιθωριοποιήσουν σταδιακά τον Γουάιλντερ ο οποίος, γαντζωμένος στις παλιές εκφραστικές πρακτικές, θα χαρακτηρίσει τη νέα γενιά σκηνοθετών, (όπως τον Στίβεν Σπίλμπεργκ), «χίπηδες με μούσια». Θα αποτύχει όμως με την ταινία Fedora που τη σκηνοθετεί με τεχνικές που έχουν παρέλθει και προς το τέλος της ζωής του θα παραδεχθεί πως Η Λίστα του Σίντλερ (ταινία του Σπίλμπεργκ) «είναι μία από τις σπουδαιότερες ταινίες. Καλύτερη από οτιδήποτε θα μπορούσα να έχω κάνει εγώ».
Ο Τζόναθαν Κόου σχολιάζει το περιεχόμενο του έργου τέχνης και τη διάρκειά του. Φέρνει σε αντιπαράθεση την αυθεντική τέχνη – που αναβαθμίζει τον άνθρωπο και κάνει την κοινωνία ωραιότερη, γι’ αυτό και αντέχει στον χρόνο – με τα τυποποιημένα προϊόντα μαζικής κουλτούρας που κατασκευάζονται για να πουλήσουν και γι’ αυτό ακολουθούν τον νόμο της πρόωρης αχρήστευσης.
Το μυθιστόρημα Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ διαπνέεται από τη νοσταλγία για μια εποχή που παρήλθε και μια κινηματογραφική γραφή που ολοκλήρωσε τον κύκλο της. Ανάλαφρο στην ανάγνωση, πετυχαίνει την ταύτιση του αναγνώστη με τους ήρωες (sympathy), αλλά και την κατανόηση των χαρακτήρων και των κινήτρων τους (empathy). Το διακρίνει χιούμορ και αισιόδοξη διάθεση.
«Όσο δύσκολα κι αν είναι αυτά που σου συμβαίνουν, η ζωή δεν θα πάψει ποτέ να έχει κρυμμένες χαρές να σου προσφέρει. Και πρέπει να τις αδράξεις».
Η Ελληνίδα Καλλιστώ θα ταξιδέψει στην Αμερική και αργότερα, ως μεταφράστρια του Μπίλι Γουάιλντερ (και του συνεργάτη του Ιζ Ντάιαμοντ), θα τον συνοδεύσει -για τις ανάγκες της ταινίας- στις πόλεις της Ευρώπης. Θα ξεναγηθούμε ευχάριστα στις πόλεις αυτές. Στο τέλος η ηρωίδα θα συμφιλιωθεί με τα διλήμματά της. Η αυτογνωσία της θα δώσει άλλη εκδοχή στο ζήτημα της Fedora: την ανάγκη να αποδεχθούμε αυτό που είμαστε. «Το έργο αντιμετωπίζει πολύ σπλαχνικά τους χαρακτήρες, ιδιαίτερα τους ηλικιωμένους, είτε είναι άντρες είτε είναι γυναίκες, που αγωνίζονται να βρουν έναν ρόλο στον κόσμο ο οποίος νοιάζεται μονάχα για τα νιάτα και τη φρεσκάδα».
Ο Hitchcock έλεγε πως η πιο σημαντική εργασία ενός καλλιτέχνη αφορά τη δημιουργία ενός συναισθήματος. Όμως η δεύτερη σημαντικότερη αφορά τη διατήρηση αυτού του συναισθήματος.
Το μυθιστόρημα του Τζόναθαν Κόου Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ, με την απόδοση της Άλκηστης Τριμπέρη και τη φροντίδα των εκδόσεων ΠΟΛΙΣ, προσφέρει τη γνωστική και συναισθηματική απόλαυση που έχουμε ανάγκη από ένα λογοτεχνικό έργο· αυτήν που διευρύνει το φάσμα της εμπειρίας μας και οδηγεί σε ό, τι ο Νίτσε ονόμασε «τραγική χαρά» και που δεν είναι άλλη από τη χαρά του νοήματος, την αίσθηση ότι όλα στη ζωή έχουν νόημα και ότι, μετά την ανάγνωση, θα είμαστε ικανοί να κοιτάξουμε κατά πρόσωπο τους εαυτούς τους και να μεταμορφώσουμε τις πλέον τρομερές καταστάσεις της ύπαρξής μας.
Βιβλιογραφία
Kallas-Καλογεροπούλου, Χριστίνα. Σενάριο, Νεφέλη, 2006, σελ. 27-78, 104-110, 135-55, 176-178, 208-215, 279-293.
[i] Christopher Vogler, The Writer’s Journey, Mythic Structure for Writers, 1992 και αναθεωρημένη έκδοση 2007.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου