Πρώτη ανάγνωση: Πεντάσημον

Γράφει ο Θάνος Γιαννούδης 

 

Συλλογικός τόμος (Γ. Βαρθαλίτης – Θ. Βολκώφ – Αλ. Κορδάς- Χ. Ψαρράς – Δ. Κοσμόπουλος), “Πεντάσημον”, Σμίλη, Αθήνα, 2020

 

Πολλές φορές βιαστική, άλλοτε παρελκυστική κι άδικη για την πραγματική της αξία και για το αποτύπωμα που θα αφήσει στο χρόνο, η πρώτη ανάγνωση μιας ποιητικής συλλογής εμπεριέχει πάντα ένα ρίσκο ως προς την τελική της τύχη. Αφήνοντας στην άκρη τις φορμαλιστικές του απόψεις και προσπαθώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στην επιγραμματική παρουσίαση και την αναλυτική βιβλιοκριτική, ο Θάνος Γιαννούδης επιδιώκει να μιλήσει για τις εντυπώσεις που αφήνει η ‘’πρώτη ανάγνωση’’ μιας ποιητικής συλλογής. Μια ανάγνωση ενδεχομένως ατελής και άχαρη, απαραίτητη όμως ώστε να ακολουθήσουν η δεύτερη, η τρίτη και όλες οι επόμενες…

(Στην έβδομη -και τελευταία για το περίεργο και πανδημικό μας 2020- ‘’Πρώτη Ανάγνωση’’, θα ασχοληθούμε με μια ομαδική έμμετρη ποιητική συλλογή, καρπό της συνεργασίας πέντε διαφορετικών ποιητικών φωνών, με ηλικιακές και υφολογικές μεν διαφορές, αλλά με σταθερή προσήλωση στον έμμετρο κι ομοιοκατάληκτο λόγο και την προσπάθεια δημιουργίας μιας νέας παραμυθίας στο εν πολλοίς τελματωμένο σύγχρονο ποιητικό τοπίο. Το ‘’Πεντάσημον’’ των Βαρθαλίτη – Βολκώφ – Κορδά – Ψαρρά – Κοσμόπουλου πιάνει το νήμα από παραπλήσιες προσπάθειες προηγούμενων ετών και γενεών, τρεις σχεδόν δεκαετίες μετά από το ιστορικό πλέον ‘’Τριώδιο’’ των Καψάλη – Λάγιου – Κοροπούλη και προσπαθεί να ανοίξει νέες δυνατότητες και προοπτικές στον ελληνικό ποιητικό νεοφορμαλισμό που αξίζει να σκιαγραφήσουμε)

 

-> Ποιοι είναι οι καλλιτέχνες και τι έχουν δημιουργήσει ως τώρα:

Δημιουργοί διαφορετικής ηλικίας, με το μέσο ηλικιακό όρο τους κοντά στα σαράντα χρόνια, οι πέντε ποιητές του ‘’Πεντάσημου’’, με δύο εκ των οποίων (το Γιώργο Βαρθαλίτη και το Θεοδόση Βολκώφ) έχουμε ήδη ασχοληθεί από τις γραμμές της παρούσας στήλης, δεν εμφανίζονται έξαφνα στο ποιητικό τοπίο, αλλά φέρουν πίσω τους δεκαετίες ενασχόλησης με την ποίηση, την κριτική, το δοκιμιακό λόγο (κι όχι αυστηρά και μόνο πάνω στα ποιητικά και τα καλλιτεχνικά ζητήματα), την ανθολόγηση ποιημάτων, τα λογοτεχνικά περιοδικά, έντυπα ή ψηφιακά, αλλά και τη νεότερη νεοελληνική Γραμματεία εν γένει. Το ‘’Πεντάσημον’’, πάντως, αποτελεί την πρώτη τους συμμετοχή σε μια συλλογική ποιητική προσπάθεια με πρωτότυπο υλικό που πρωτοπαρουσιάζεται στο αναγνωστικό κοινό μέσω αυτής της μορφής, γι’ αυτό κι αποκτά κι έναν ιδιαίτερο συμβολισμό ακόμα κι ως πράξη.

-> Πώς δομείται η συλλογή – Ποιες θεματικές επιλέγουν:

Το ‘’Πεντάσημον’’ είναι διαρθρωμένο σε πέντε ισότιμα σε έκταση τμήματα που αντιστοιχούν στους πέντε δημιουργούς, με 12 ποιήματα (ή τμήματα κάποιας ευρύτερης σύνθεσης) να αποτελούν τη συνεισφορά του καθενός τους (11 στην περίπτωση του Χ. Ψαρρά). Προφανώς και οι θεματικές που ο καθένας επιλέγει καθώς και η προσωπική οπτική διαφέρουν ανά δημιουργό, παρατηρούνται, όμως, κάποιες σημαντικές συνάφειες και εκλεκτικές συγγένειες, δείγμα της εκ των πραγμάτων γειτνίασης και των κοσμοαντιλήψεων των πέντε συγγραφέων που γέννησαν την κοινή τους προσπάθεια. Βλέπουμε, έτσι, βιβλικά, ιστορικά και μυθολογικά μοτίβα να επανέρχονται συχνά, άλλοτε πιο εστιασμένα στα ίδια τα γεγονότα (όπως στην περίπτωση του Γ. Βαρθαλίτη που διαθλά το λυρισμό από μέσα τους κι εν μέρει του Θεοδόση Βολκώφ που τα τοποθετεί σε έναν άξονα που συνδέει το τότε με το τώρα), άλλοτε ως ξεκάθαρες αλληγορίες για τη σημερινή εποχή και τον κόσμο της, συνυφασμένα είτε με μια διαλεκτική με το χώρο εργασίας και τον ανθρώπινο ανταγωνισμό (Κορδάς), είτε με έναν ευρύτερο περί ύπαρξης λόγο (Ψαρράς) είτε με την απώλεια της μεταφυσικής εγγύησης στην απομαγεμένη σύγχρονη εποχή (Κοσμόπουλος). Επιμέρους θεματικές όπως ποιήματα ποιητικής, ερωτικά κομμάτια, αλλά και ποιήματα επικαιρικά με άξονα την τρέχουσα πανδημία συμπληρώνουν μια συλλογή πολυθεματική και πολυεστιακή, αλλά με κοινό κεντρικό άξονα και στόχευση.

-> Με ποιους επικοινωνούν:

Η λεγόμενη κοινότητα των ‘’νεοφορμαλιστών’’ ποιητών (εκ των οποίων οι περισσότεροι δεν αποδέχονται καν τον συγκεκριμένο όρο και την ένταξή τους σε κάποια ομαδοποίηση), συνηθίζει να αναπτύσσει επικοινωνία με τους μεγάλους κλασικούς της έμμετρης γραφής, συχνά μάλιστα και με προνεωτερικές φωνές, με την εις βάρος της κριτική να εστιάζει ακριβώς στην παρασιώπηση των ‘’ενδιάμεσων’’ χρονικά διαύλων και των όσων έχουν μεσολαβήσει από τη μία εποχή στην άλλη. Παρατηρώντας τις επιρροές του ‘’Πεντάσημου’’ που ξεκινούν φυσικά από έναν Σικελιανό κι έναν Μελαχρινό, βλέπουμε να αγγίζουν εξίσου το ‘’σήμερα’’, με τις λυρικές εξάρσεις ενός Καψάλη ή ενός Κουτσουρέλη να έχουν αφήσει το στίγμα τους, ιδιαίτερα στις νεότερες φωνές του τόμου. Η γενικότερη, δηλαδή, στόχευση της ευρύτερης προσπάθειας δεν κοιτά προς τα πίσω, αλλά περισσότερο είναι στραμμένη σ’ ένα ‘’τώρα’’, σε συνάρτηση, ωστόσο, μ’ ένα επιθυμητό κι ευκταίο ‘’μετά’’, τον οδικό χάρτη για το οποίο οι δημιουργοί παλεύουν να οικοδομήσουν.

-> Ύφος συλλογής:

Εξετάζοντας το ‘’Πεντάσημον’’ ως την πολυεστιακή εκείνη ολότητα που μας αυτοπαρουσιάζεται κι όχι ως άθροισμα επιμέρους προσωπικών καταγραφών των πέντε συνδημιουργών, παρατηρούμε ορισμένες συνάφειες αλλά και αποκλίσεις στο ρυθμό και τα μέτρα που οι ποιητές χρησιμοποιούν. Έχοντας ως βάση τον ίαμβο, τα περισσότερα ποιήματα δομούνται σε σχήματα που εκτείνονται από τον ιαμβικό ενδεκασύλλαβο έως και το δεκαπεντασύλλαβο, με πιο ‘’σκληρό’’ στη μετρική το Γιώργο Βαρθαλίτη και πιο ‘’πειραματιστές’’ τους Χάρη Ψαρρά και Δημήτρη Κοσμόπουλο. Με τους Βαρθαλίτη και Βολκώφ να παρουσιάζουν έργα και σε τροχαίο με παραπλήσια τεχνική κατάρτιση και ικανότητα, τον Κορδά να διανθίζει τη συμμετοχή του με ορισμένα λυρικά πεζά ανανεώνοντας την αίσθηση, τον Ψαρρά να πειραματίζεται και σε πιο ελευθερωμένα μονοπάτια και τον Κοσμόπουλο να εναλλάσσει συχνά ολιγοσύλλαβους με πολυσύλλαβους στίχους μέσα στο ίδιο ποίημα, παρατηρούμε ένα ύφος με κοινές συνισταμένες, καθώς και με τις απαραίτητες εκείνες αποκλίσεις που επιτρέπουν τόσο να μην δημιουργείται κάποια αίσθηση μονοτονίας κι επανάληψης όσο και να αναγνωρίζεται το ξεχωριστό και ιδιαίτερο ύφος του καθενός δημιουργού.

-> Αρνητικά σημεία:

Εξετάζοντας την πολύ όμορφη αυτή συλλογή, ας δούμε και ορισμένες αντίρροπες σκέψεις που μπορούν να χρησιμεύσουν δυνητικά κι ως βοηθητικό υλικό για παραπλήσιες μεταγενέστερες απόπειρες. Μια ομαδική και συλλογική δουλειά, όποια κι αν είναι κι όποια στόχευση κι ειλικρίνεια κι αν φέρει εγγενώς, δεν μπορεί παρά σχεδόν πάντα να είναι εν μέρει λιγάκι άνιση, με ορισμένα σημεία της να ξεχωρίζουν εμφανώς από τα άλλα, ακόμα και στο κομμάτι της συνεισφοράς του καθενός δημιουργού ξεχωριστά κι από αυτή την παγίδα δεν ξεφεύγει και το ‘’Πεντάσημον’’, παρά τις εξαιρετικές κορυφώσεις που ενίοτε κατορθώνει. Η χαλαρή, ακόμα, συνεκτική γραμμή στη θεματογραφία, παρά τα εμφανή κοινά στοιχεία και η απουσία κάποιας ‘’επαρχιακής’’ (ενδεικτικά αναφέρω την περίπτωση του εξαιρετικού Δημήτρη Σολδάτου) ή ‘’γυναικείας’’ (μέγα εν γένει ζήτημα στο σημερινό έμμετρο ποιητικό τοπίο) φωνής από την ομάδα δημιουργούν κάποια επιμέρους ζητήματα που ο κριτικός επισημαίνει, δίχως, φυσικά, να παραχαράσσουν στο ελάχιστο τις στοχεύσεις και τον υψηλό συμβολισμό της προσπάθειας.

->Καλύτερα αποσπάσματα:

(Η ιδιαίτερη εκ των πραγμάτων δομή μιας πολυφωνικής συλλογής, καθιστά απαραίτητη την αλλαγή αυτού του τμήματος της στήλης μας, ώστε να μην αδικηθούν κάποιοι δημιουργοί έναντι άλλων και να δοθεί στον αναγνώστη μια ισότιμη και σφαιρική ματιά, με την παροχή ίδιας έκτασης αποσπασμάτων και από τους πέντε ποιητές)

 

Γιώργος Βαρθαλίτης  – ‘’Συμεών ο Στυλίτης’’ (απόσπασμα)

 

Ο Συμεών μονιά και δώμα

τον στύλο του έχτισε τρανό,

για να ξεφύγει από το χώμα,

για ν’ ανεβεί στον ουρανό.

 

Και φώλιασε σαν κουκουβάγια,

που κλαίει στη σκοτεινή νυχτιά

κάτω απ’ του φεγγαριού τα μάγια

κι από των άστρων τη φωτιά.

 

Και μετερίζι δεν αλλάζει,

στην ίδια ασάλευτος γωνιά,

κι ας τον θερίζει το χαλάζι

κι ας τον ξυλιάζει η παγωνιά-

 

(…)

 

Στο στύλο του –από ποια θολάμια;-

φίδια ανεβαίνουν και σκορπιοί

και μια ξεγυμνωμένη Λάμια

γυρεύει τ’ αίμα να του πιει.

 

Κι αυτός παλεύει νύχτα μέρα,

χωρίς ποτέ του να σταθεί,

με των δαιμόνων τον πατέρα

και το σταυρό του για σπαθί.

 

Κι εκεί στου στύλου του την άκρη

δεν έχει ακόμα κλονιστεί-

και καταφτάνουν απ’ τα μάκρη,

ποτάμι ατέλειωτο, πιστοί.

 

(…)

 

Θεοδόσης Βολκώφ – ‘’Άποφις ή Ο ύμνος των τελευταίων ανθρώπων’’ (απόσπασμα)

 

Ιδού, απ’ τις ακρώρειες φερμένος

του σύμπαντος, ο Άποφις, μεστός

από των ουρανών το πύριο μένος

κι από τις προσευχές μας καλεσμένος,

πέτρινος των θεών μας ο βλαστός.

 

Γι’ αυτόν ξεσπά στα χείλη μας ο αίνος

και προσδοκούμε γρήγορα να ‘ρθεί

ο από την πρώτη αυγή υπεσχημένος

κι από πανάρχαιες γλώσσες αρθρωμένος

με το εκδικητήριο το σπαθί.

 

(…)

 

Τα πάντα θα τυλίξει το σκοτάδι,

τα πάντα θα καλύψει η φωτιά

και το ελαχιστότατο σημάδι

από το ανθρωπόμορφο κοπάδι

η κοσμική θα καταπιεί νυχτιά.

 

Άγρια χαρά η καρδιά θα δοκιμάσει

-αλαλαγμός και βρούχος και ιαχή-

σαν συνταράξει σύγκορμη την πλάση

ο Άποφις που μέλλει να δικάσει

τον άνθρωπο και τα έργα του στη Γη.

 

Και κάποτε η γαλάζια τούτη σφαίρα

όταν ορίσει ο Νόμος κι ο καιρός

θ’ αποκαθάρει πάλι τον αιθέρα

και η καινούρια θ’ ανατείλει μέρα

και κόσμος απ’ ανθρώπους αδειανός.

 

Αλέξανδρος Κορδάς  –  ‘’To Θεμέλιο’’ (απόσπασμα)

 

Φαντάζει η χώρα να ‘ναι του βυθού δοσμένη,

να μην την έχει ο χρόνος διόλου λυπηθεί.

Απ’ τους ανθρώπους τους δικούς της προδομένη,

σε κάθε βήμα θέλει να παραιτηθεί.

Δεν είν’ η χώρα εδώ, καθόλου δεν υπάρχει,

επάνω της είναι κενό κι εκείνο ν’ άρχει.

 

(…)

 

Μπροστά μας να ‘ν’ οι δρόμοι, φλέβες της Ευρώπης,

τεράστια τους διασχίζουν φορτηγά,

κι εμείς να ‘μαστε κλακαδόροι στον χορό της,

μες στης Προόδου τους γκρεμούς μάς οδηγά.

Χρηματιστές, τουρίστες ως κι απ’ το Κεμπέκ,

κι εσύ μονάχος να διαβάζεις Ουελλμπέκ.

 

(…)

 

Φως που ‘σ’ από το φως εντός ξεριζωμένο

και πέφτεις πάνω σε τοπία του τεφρά.

Δες τ’ όνομα που ‘ναι στην πλάκα αυτή γραμμένο,

δικό μου είναι και σ’ αγάπησα ψυχρά.

Φλόγα που μ’ αφανίζεις, ανελέητο δάκρυ,

την χώρα ετούτη σώσε που τραβά στην άκρη.

 

Μια χώρα χρεωμένη π’ αγνοεί το Χρέος,

που την φαντάζεται κανείς να αιμορραγεί,

κι ο θάνατός της προδιαγράφεται μοιραίος

θα μείνει η πέτρα και θα μείνει η χαραγή.

Μια Χαραυγή ζητούμε πέρ’ απ’ την εικόνα,

την έλευση τ’ απάνθρωπου ν’ αντέξει Αιώνα.

 

Χάρης Ψαρράς – ‘’Υπενθυμίσεις (ΙΙ)’’

 

Του ασανσέρ ο θόρυβος ανεβοκατεβαίνει.

Στον κήπο μύτη σκάει η κουφοξυλιά.

Κι η σουσουράδα; Πάντα αναστατωμένη.

Τρεις στιγμές, νοσταλγίας πνιχτά φιλιά.

 

Μυρωδιές κρυφακούς, ρινίσματα εικόνων,

Παλιών καιρών κατοικία μνημονική.

Εκμυστηρεύσεις νεκρών γονιών και γόνων

στης αναπόλησης που ζουν τη φυλακή.

 

Ο πυρετός του μέλλοντος σε καταβάλλει τώρα.

Προβλέψεις φρούδες, βλέψεις αστρονομικές.

Η αρχή του τέλους ξεκινά. Παράκτια μπόρα

 

ξεσπάει. Καιρό μετά στου νου τις αλυκές

η τύψη θα ‘ρθει αλάτι να συλλέξει

μιας πλέον που σίγησε φωνής την κάθε λέξη.

 

‘’Υπενθυμίσεις (Ι)’’ (απόσπασμα)

 

Κυλά των γεγονότων ο ποταμός κι εκβάλλει

στη θάλασσα του χρόνου τη γαλήνια.

Άλλοι τραντάζονται στης ησυχίας τη ζάλη

κι άλλοι ησυχάζουν στα επίνεια.

 

 

Δημήτρης Κοσμόπουλος – ‘’XVIII drive–in’’

 

Χτίσανε τον ορίζοντα με σιδερένιο τείχος

απ’ άκρη σ’ άκρη

πάνω του θα προβάλλονται με digital ήχο

σε ύψη, σε μάκρη

της ημέρας το χάραμα, της δροσιάς η εσπέρα

κι η γιγαντοοθόνη

θα παίζει σε φιλμ τη ζωή, φιλεύσπλαγχνο τέρας

θα μας μερώνει.

 

Στην οθόνη τα δέντρα, ζώα, άστρα, τα πουλιά

στ’ αυτοκίνητο μέσα

θα φορούμε υψηλής ευκρίνειας γυαλιά

κι, ε! για –μόλα, ε! για- λέσα

σαν η εικόνα της θάλασσας απλώνει μπρος μου

θα ‘μαι ο κτήτωρ του κόσμου.

 

Με χειρόκτια μιας χρήσεως θα σου αγγίζω το χέρι

μια στιγμή, για λιγάκι,

Θα ‘χω φέρει –για τις διαφημίσεις- μια φιάλη αγέρι

κι ένα κρύο νεράκι.

Προς Θεού! σημασία μη δώσεις στην στάχτη, στο αίμα

ο ουρανός που θα βρέχει

πλαστική προσωπίδα θα φαιδρύνει το πνεύμα

και η ψυχή μας –θα λέμε- αντέχει.

 

 

 

-> Γενική αποτίμηση:

Το Πεντάσημον έρχεται στο τέλος μιας χρονιάς εξόχως αντιδημιουργικής κι αντιποιητικής, για να καταδείξει προς όλες τις κατευθύνσεις μια άλλη προοπτική για το σύγχρονο λυρικό λόγο, εκείνη του μουσικού, μαγικού και παραμυθικού στοιχείου της γραφής -με την ταυτόχρονη (σχεδόν) πάντα επαφή με το σήμερα και τις ανάγκες του- αντί για τον στείρο ερμητισμό της σκοτεινότητας, εκείνη της ομαδικότητας και της συνεργασίας (έστω και με τις έντονες κάποιες στιγμές αποκλίσεις στο όραμα των δημιουργών) αντί για τις συνεχείς κόντρες των επιμέρους καλλιτεχνικών εγωισμών, εκείνη την προοπτική, τέλος, της ανοιχτής πρό(σ)κλησης προς το μέλλον για παραπλήσια έμμετρα ποιητικά εγχειρήματα που θα συνεχίσουν να προσθέτουν κρίκους στην ιδιότυπη ‘’αλυσίδα’’ (σαν αυτή που φιλοτεχνεί στο εξώφυλλο της συλλογής ο Σωτήρης Σόρογκας) των γενεών που θα ακολουθήσουν. Σαφέστατα πρόκειται για δουλειά που ταράζει τα στεκούμενα ύδατα, αναδεικνύεται αναμφίβολα ως η σημαντικότερη του έτους που μας αποχαιρετά και παλεύει να στοιχειοθετήσει μια νέα εποχή. Ευχόμαστε ειλικρινά να το κατορθώσει…

https://www.fractalart.gr/pentasimon/