Ο χρόνος είναι αναπνοές Χαρούλα Αποστολίδου
Θεσσαλονίκη,
Βάρφη Εκδοτικός Οργανισμός, 2018
σ. 368
Περίληψη:
"Έξω! Έξω ο χτικιάρης! Μακριά!" "Κατέβα, τώρα αμέσως! Έξω ο άρρωστος!" "Κάτω ο χλεμπονιάρης!" "Κάτω, ρε! Κατεβάστε τον!" "Έξω το χτικιό! Μακριά! Αλήτη!" "Τι θες; Να κολλήσει όλος ο κόσμος; "Έξω ο μαραζιάρης!" Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου, 1936-1939.
Τέσσερα φυματικά πρόσωπα ενώνουν τις ζωές τους μέσα στο Σανατόριο. Ο Βάνιας ή Θόδωρος, ένας πρόσφυγας από τον Πόντο και τη νότια Ρωσία, καπνεργάτης στο Λεμπέτ και φυματικός στα είκοσι επτά του. Η Τσούτσα ή Σουλτάνα, από τη Μελίτη της Φλώρινας ένα κορίτσι από την ταλαιπωρημένη μακεδονική γη των συνόρων του νεοελληνικού κράτους. Ο Λυσίμαχος ή Δάσκαλος, από τη Νάουσα της Ημαθίας, ένας νέος που αγαπάει τα γράμματα και δυσφορεί στα ροδάκινα του κάμπου. Κι ο Ανέστης Φάκας, από το Ασβεστοχώρι της Θεσσαλονίκης, που μισεί τα νταμάρια της περιοχής και τους χλεμπονιάρηδες του Σανατορίου.
Και τα τέσσερα πρόσωπα, όπως κι άλλα πρόσωπα γύρω τους (συγγενείς, ντόπιοι κάτοικοι, ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό), σφραγίζονται από την τοπική Ιστορία και το στίγμα του χτικιάρη και γίνονται φορείς ιδιότροπων κοινωνικών συνθηκών, βιώνουν τον φόβο και την προκατάληψη και μοιράζονται την αγωνία για τη ζωή τους και την ελπίδα για την επανένταξή τους στην κοινωνία. Στη δύσκολη αυτή τριετία για τη Θεσσαλονίκη, το Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου δίνει σκληρό αγώνα, για να περιθάλψει τους φυματικούς του, ενώ η συγκυρία δεν είναι καθόλου ευνοϊκή. Ένα παραχωμένο κομμάτι της ιστορίας της πόλης της Θεσσαλονίκης, που αναδεικνύεται με τη βοήθεια ιστορικών πληροφοριών και μυθοπλασίας.
-----------
Αναπνοές ζωής, Αναπνοές αφήγησης
Γράφει η Ελένη Κ. Παπαδοπούλου
Ο Χρόνος Είναι Αναπνοές της Χαρούλας Αποστολίδου, εκδ. Βάρφης, 2018 είναι ένα μυθιστόρημα με έντονα τα στοιχεία ντοκιμαντέρ. Η συγγραφέας καταπιάνεται με ένα θέμα της τοπικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης, που ωστόσο οι ιστορικοί του παρελθόντος αντιπαρήλθαν με αδιαφορία, την ιστορία του Λαϊκού Σανατορίου Ασβεστοχωρίου.
Τέσσερις άνθρωποι που προσβλήθηκαν από τη φυματίωση στη μεσοπολεμική Ελλάδα αποτελούν τους κρίκους της ανθρώπινης αλυσίδας των έγκλειστων και περιθωριοποιημένων αρρώστων με την κοινή ζωή και την κοινή μοίρα, τη φθίση. Στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος γίνεται η παρουσίαση, με ευθύγραμμο τρόπο, των τεσσάρων πρωταγωνιστών. Οι πρώτες τους αναπνοές σημαίνουν τη γέννησή τους, την έξοδό τους στη ζωή.
Ο Βάνιας γεννιέται στη γη του Πόντου και γαλουχείται με τα ήθη και τα έθιμα των Ποντίων μέχρι να ακολουθήσει και αυτός τον δρόμο της προσφυγιάς και στη συνέχεια την απομόνωσή του, λόγω ασθένειας, στο Σανατόριο. Η τελευταία προβληματική ανάσα του βγήκε λίγο προτού περάσει την πόρτα της Φυματιούπολης και ολοκληρώθηκε με την αλλαγή της ταυτότητας του. Από εδώ και πέρα θα ονομάζεται Θόδωρος, κόβοντας κάθε δίαυλο επικοινωνίας με το «υγιές» παρελθόν του.
Η Τσούτσα γεννιέται στη Μελίτη της Φλώρινας και μπολιάζεται με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του τόπου της που καθορίστηκαν από «τους αμείλικτους νόμους της γεωγραφίας και του κέρδους» που σχηματοποίησαν τη λεγόμενη «Μακεδονική σαλάτα» των κατοίκων της περιοχής. Η Τσούτσα ουσιαστικά απορρίπτεται από τους γονείς της στον σύγχρονο Καιάδα του Σανατορίου. Εκεί αλλάζει κι αυτή ταυτότητα, είναι πλέον η Σουλτάνα.
Ο Λυσίμαχος από τη Νάουσα με τις Μπούλες και τους Γενίτσαρους, μια φυσιογνωμία πνευματική με σταθερή προσήλωση στα γράμματα και τον πολιτισμό προσλαμβάνει μετά την είσοδό του στο Θεραπευτήριο την ιδιότητα του δασκάλου και αφιερώνεται στο λειτούργημά του.
Ο Ανέστης Φάκας στην αρχή ανήκει σε εκείνες τις ομάδες «της πόλης των φαντασμάτων» που, καθώς είναι επιρρεπής στην προπαγάνδα και τον σκοταδισμό, αντιμάχεται τους φυματικούς θεωρώντας τους μιάσματα και απειλή για τον ζωτικό χώρο του τόπου του, του Ασβεστοχωρίου. Αργότερα, όταν και ο ίδιος χτυπιέται από την αρρώστια, ακολουθεί τον δρόμο της μετάνοιας.
Ανάμεσά τους η Γεωργία, η Βασιλεία, η Νίτσα, η Καλλιρόη, η Ταπεινή… και πολλοί άλλοι, νικητές και ηττημένοι από την ασύμμετρη απειλή της αρρώστιας και του θανάτου.
Όλες οι πορείες των ηρώων από τον Πόντο, τη Μελίτη της Φλώρινας, τη Νάουσα, τη Γουμένισσα, τη Θεσσαλονίκη και το Ασβεστοχώρι έχουν έναν κοινό προορισμό, «το Λαϊκόν Σανατόριον», και μια κρυφή, ανομολόγητη ελπίδα, την αποθεραπεία και την έξοδό τους από αυτό.
Με επίκεντρο τους τέσσερις ήρωες, ένας ολόκληρος θίασος ανθρώπων προσβεβλημένων από το «χτικιό» αλλά και ανθρώπων που σχετίζονται με τους αρρώστους, γιατροί, νοσηλευτικό προσωπικό, φύλακες άλλοτε αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο και άλλοτε συμμετέχουν στις σκηνές σε ρόλο κομπάρσου. Η θεατρικότητα των σκηνών που περιγράφονται με δεξιοτεχνία από τη συγγραφέα μαρτυρούν τη θητεία της στη συγγραφή θεατρικών σεναρίων. Ορισμένες περιγραφές προσώπων γίνονται με μια διεισδυτική ματιά τόσο στην εξωτερική εμφάνιση όσο και στον ψυχισμό τους, όπως είναι η Παρθενόπη, το σύμβολο της εμπάθειας μέσα στους κοιτώνες του Σανατορίου.
Πάθη, έρωτες, συμπλέγματα, ιδεοληψίες, βιασμοί και φήμες σε μια περίκλειστη κοινωνία, απομονωμένη από τον έξω κόσμο, την τοπική κοινωνία των υγιών, συνθέτουν την καθημερινότητα των αρρώστων που αρνούνται να επικοινωνήσουν όχι μόνο με τους υγιείς αλλά και μεταξύ τους. Κυρίως, αρνούνται να αναφερθούν στο παρελθόν τους και μοιράζονται μόνο όσα τους συνέχουν στον αγώνα για τις αναπνοές τους, στον αγώνα για τη ζωή. Βέβαια, υπάρχουν και οι ευχάριστες στιγμές στο Θεραπευτήριο αλλά μόνο σαν απόπειρες για πρόσκαιρη λήθη της ζοφερής πραγματικότητας.
Μια πραγματικότητα που διαμορφώθηκε από ιστορικά γεγονότα, όπως είναι η φωτιά του 1917, η μικρασιατική καταστροφή, η γενοκτονία των Ποντίων, η απεργία των καπνεργατών μέσα στο μεταξικό καθεστώς, το πογκρόμ των Εβραίων με την πυρπόληση της συνοικίας Κάμπελ. Ιστορικά γεγονότα που στοίχειωσαν τη Θεσσαλονίκη και τους κατοίκους της. Με ευρηματικό τρόπο, η Χαρούλα Αποστολίδου δίνει ζωή στον Τάσο Τούση, η δολοφονία του οποίου κατά τη διάρκεια της απεργίας των Καπνεργατών τον Μάη του ’36 ενέπνευσε τον Γ. Ρίτσο, και τον τοποθετεί στο κάδρο των ηρώων που κάνουν ένα πέρασμα από την κεντρική σκηνή της μυθοπλασίας της. Το ίδιο συμβαίνει και με τον διαβόητο δωσίλογο και ιδρυτή της Τριεψιλικής φασιστικής οργάνωσης, τον Γιώργο Πούλο. Ευχάριστη έκπληξη προκαλεί στον αναγνώστη το ξεχασμένο χαρτί στο κομοδίνο του θαλάμου με ποίημα της νεαρής ποιήτριας και πρώτης συζύγου του ποιητή Γιώργου Βαφόπουλου, Ανθούλας Σταθοπούλου-Βαφοπούλου που «έλιωσε» από τη φυματίωση.
Προσωπικότητες καταγεγραμμένες από την ιστορία αλλά και άγνωστες, όσες δεν έχασαν τη μάχη με την ασθένεια, σημαδεύτηκαν από τον κοινωνικό αποκλεισμό, την απόρριψη και την απώλεια των ονείρων τους. Ωστόσο, με λίγες και σταθερές αναπνοές διεκδίκησαν και μέσα στο νοσοκομείο τα ανθρώπινα δικαιώματά τους και, κυρίως, το δικαίωμα για μια καλύτερη διαβίωση. Οι πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες για διεκδικήσεις μέσα στον ασφυκτικό κλοιό της δικτατορίας του Μεταξά ενέπνεαν και τους αποκλεισμένους φυματικούς και τους βοηθούσαν να συνειδητοποιήσουν ότι ο πολιτικός καιροσκοπισμός δυσχέραινε τη ζωή τους παράλληλα με την αρρώστια.
Είναι ιδιαίτερα πρωτότυπος ο τρόπος της αφήγησης και, θα ομολογούσα, ιδιότυπος. Η συγγραφέας απορρίπτει τον Παντογνώστη Αφηγητή, μολονότι συμμετέχει σε όλες τις αφηγήσεις και μάλιστα γνωρίζει τα πάντα∙ ακόμη και όσα συνέβησαν πριν το πέρασμα των πρωταγωνιστών από την πύλη του Σανατορίου. Η τεχνική του ντοκιμαντέρ διαπλέκεται με τη μυθοπλασία καθώς παράλληλα με τη δημοσιογραφική καταγραφή των μαρτυριών των πρώην ασθενών σχηματοποιούνται και οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες σε μια αδιάλειπτη εξέλιξη. Η συγγραφέας, χωρίς να αυτοσυστήνεται στον αναγνώστη, κινείται στον ίδιο χώρο με τους ήρωές της, συνομιλεί μαζί τους, συναισθάνεται, τούς δίνει τη σκυτάλη της αφήγησης, όταν μπορούν να ανασάνουν και τους διευκολύνει στις κρίσεις των αιμοπτύσεων. Είναι μια ζώσα ύπαρξη που εισχωρεί, κυριολεκτικά, στο είναι τους και ταυτίζεται μαζί τους. Μια απόλυτη πράξη συγγραφικής ενσυναίσθησης που δεν έχω συναντήσει σε άλλο κείμενο!
Οι προλήψεις είναι λίγες, στην αρχή του μυθιστορήματος, και σε αντίθεση με τις αναλήψεις που αποτελούν πάγια αφηγηματική τεχνική και αδήριτη για την παρακολούθηση των χαρακτήρων. Η συγγραφέας μέσα στο μυθιστόρημά της παρουσιάζει και τον ιδεολογικό χάρτη της «ποιητικής» της. Έρευνα σε αρχειακές πηγές, επιστημονική υποστήριξη από ιστοριογραφικές μονογραφίες, συνεντεύξεις αποθεραπευμένων και αξιοποίηση της φαντασίας της. Αφήγηση, διάλογος και περιγραφή εναλλάσσονται αρμονικά, κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Το βιβλίο διαβάζεται απνευστί και, με μεγάλο ενδιαφέρον, ο αναγνώστης παρατηρεί κάθε ήρωα την ώρα που παίρνει αναπνοές για να συνεχίσει να αφηγείται, για να συνεχίσει να ζει! Γιατί ο Χρόνος είναι Αναπνοές!
* Η Ελένη Παπαδοπούλου, εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, είναι απόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ., με ειδίκευση Κλασικών Σπουδών, και κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Eιδίκευσης της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ., του τομέα Αρχαίων Ελληνικών της Χριστιανικής Γραμματείας . Είναι συντάκτης του φιλολογικού-εκπαιδευτικού ιστολογίου –.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου