του Γιώργου Βέη
Στην Αλεξάνδρα Δεληγιώργη
Η υποβολή, η έγερση
Ακούω. Το παράθυρο είναι κλειστό ακόμη. Κι όμως ακούω. Όλα πολύ καθαρά. Σε μια ώρα περίπου θα ξημερώσει. Η ίδια πάντα διαβρωτική περίσταση: η υποψιασμένη νύχτα των Τροπικών να διακόπτεται από τους ίδιους πάντα στίχους. Η εμμονή του θεολογικού χωρόχρονου. Καθώς ξετυλίγονται οι λέξεις από το Κοράνιο, η ώρα τρέχει άλλη μια φορά προς την όχθη των αοράτων. Κοιτάζω το ρολόι μου. Οι δείκτες λένε την αλήθεια: η αρχέγονη επιταγή του όρθρου. Τα μεγάφωνα σαν να είναι δίπλα μου. Τόσο δυνατά. Οι μακρόσυρτες φράσεις λες και υπόσχονται ότι δεν θα τελειώσουν ποτέ. Η μια παράκληση βιδώνεται μέσα στην άλλη. Μάλιστα, με την απαράμιλλη βεβαιότητα, την οποία εγγυάται ως εκ των πραγμάτων η σφοδρότητα της επανάληψης. Η ενδεχόμενη κακοφωνία έχει πάντως ακυρωθεί εκ των προτέρων από το επαγγελματικό ή το επιτυχημένο αυτοσχέδιο μέλος των ψαλτών. Άλλωστε, το υπέρ Ον αποτελεί εκ προοιμίου τον Δέκτη των συγκεκριμένων ικεσιών. Η απαγγελία έρχεται να θυμίσει επιτακτικά την υποταγή, τη συντριβή. Είναι το ποίημα της παραίτησης των υπάρξεων ενώπιον του σύμπαντος κόσμου.
*
Οι συνειρμοί της αυγής
Ενδεικτικά από όσα θα μπορούσα ασφαλώς να καταγράψω, διακρίνω προσώρας την αυθόρμητη φέρ’ ειπείν επίκληση κάποιων άλλων συναφών αποτυπωμάτων πίστεως: «Όρθρος πουλιών, και στο Ναόν αχώ ψαλμού αρχινάει[. . . ]κ’ ύμνος λαμπρός κι ακράτητος ξεχύνεται πλατιά[. . .] ακόμα μ΄ όλη την ψυχή στους ύμνους αρμενίζει». Πρόκειται για τους ενδεικτικούς απόηχους από μιαν άλλη λειτουργία ψυχής, εκείνη του Άγγελου Σικελιανού. Ας τους φανταστώ να ηχούν κι αυτοί τακτικά με την ίδια ένταση, βράδυ πρωί, σε όλα τα μέρη της Ελλάδας. Και μαζί μ΄ αυτούς επίσης το άκρως ισχυρό δίστιχο: «ως η καμπάνα η βροντερή που, με τα μεσημέρια, /στις στέγες κάνει να τρεμοπετάν τα περιστέρια».
*
H ιεραρχία της επανάληψης
«Ο θεός πήρε σπορές από άλλους κόσμους και τις έριξε στη γη. Και όλες φύτρωσαν. Μα ό, τι φύτρωσε δεν ζει παραμόνο με το αίσθημα της συγγένειάς του με τους άλλους μυστηριώδεις κόσμους».
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Οι αδελφοί Καραμαζώφ
Έχω ζήσει κι εργαστεί δέκα χρόνια σε χώρες του Ισλάμ. Τέσσερα στο Σουδάν και έξι στην Ινδονησία, στο πολυπληθέστερο, ως γνωστόν, μουσουλμανικό κράτος. Στη διάρκεια όλων αυτών των ετών έχω ακούσει αναγκαστικά την καθιερωμένη, δημόσια προσευχή στον Παντοδύναμο Αλλάχ κάθε μέρα επί πέντε φορές. Την ίδια ακριβώς ώρα, χωρίς σημαίνουσες παραλλαγές. Τόσο το γραφείο όσο και η κατοικία μου έτυχε κάθε φορά να βρίσκονται όχι ιδιαίτερα μακριά από λαλίστατα τζαμιά. Και στις δύο χώρες τα μεγάφωνα δεν υστερούσαν καθόλου σε ένταση. Τα πρώτα φυσιολογικά ξαφνιάσματα τα διαδέχτηκε, όπως θα περίμενε κανείς, ένα είδος ακούσιας αποδοχής της συγκεκριμένης, συστηματικά εκκωφαντικής επίκλησης του θείου. Η παθητική συμμετοχή μου σ’ αυτή την τόσο διευρυμένη ακτίνα δράσης των διαδοχικών ασκήσεων του θρησκευτικού καθήκοντος είχε μάλιστα καταστεί, σε σύντομο μάλλον χρονικό διάστημα, ένα απτό δείγμα της καθόλα αίσιας προσαρμογής μου στο κλίμα της τακτής προσφυγής των μαζών στο Κοράνι. Η προοδευτική τυποποίηση της συμπεριφοράς μου προς τους εκάστοτε πράγματι φιλόξενους Άλλους περνούσε ασφαλώς και μέσα από τα ακούραστα ηχεία των προσευχών τους. Η επανάληψη συνιστά εν ολίγοις ίαση: η απειλή της μοναξιάς, το αίσθημα της εγκατάλειψης, η παρατεταμένη απώλεια του/της συντρόφου, η βάσκανος της στέρησης, η αποσάθρωση του εγώ συγκαταλέγονται στα δεινά του προσώπου που κλίνει το γόνυ στην ευεργεσία της επανάληψης. Όπως «ο Έρως μπορεί να ζει μόνο μέσω της επανάληψης», σύμφωνα με όσα δίδαξε ο Ζιλ Ντελέζ, έτσι κι ο τυπικός μουσουλμάνος των πέντε προσευχών-αναπαλμών ζει την ανανέωση της ελπίδας για στοργή. Η επανάληψη δεν είναι φθορά. Ούτε σημάδι πενίας του πνεύματος. Η επανάληψη σώζει. Το μάθημα της μεταφυσικής, ολιγόλεπτο, συσπειρωμένο στην ιδέα του Ενός Θεού, παραμένει βέβαια ανελαστικό. Όπως η πείνα για ζωή. Για περισσότερη ζωή. Ναι, ακούγοντας στην κυριολεξία του όρου δεσμούς πίστης, βίωνα το συγκεκριμένο ά-λογο στην πράξη.
*
Η προσευχή ως δομή
…αλλά και τώρα που επιστρέφω δύο τουλάχιστον φορές το χρόνο για καθαρά οικογενειακούς λόγους στην Τζακάρτα εξακολουθώ να ενεργώ, μεταξύ άλλων, ως μάρτυς της υποταγής των πιστών στη σαγήνη της ταυτότητας, της συν-άρτησης με την πανηγυρική αναφώνηση κι ό, τι μπορεί ενδεχομένως να σημαίνει πολλαπλασιασμένη διά βίου επί χιλιάδες φορές. Η ετερότητα, η αφιερωμένη στην τακτική, αδιαπραγμάτευτη πεντάδα της προσευχής, επείγεται κάθε φορά να επιτελέσει το καθήκον της εκείνη την αυστηρή, τη μαθηματικά προσδιορισμένη στιγμή: δεν άργησα να καταλάβω κι εγώ με τη σειρά μου ότι «το θέμα δεν είναι να ξέρει κανείς με ακρίβεια τι λέει το Κοράνιο, γιατί το νόημά του, όπως κάθε ιερού κειμένου, είναι διφορούμενο κι εξαρτάται από την ανάγνωση και την ερμηνεία των ανθρώπων. Η Βίβλος χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να δικαιολογηθούν τόσο η Ιερά Εξέταση όσο και ο Φραγκίσκος της Ασίζης. Το Κοράνιο, όπως κάθε θρησκευτικό κείμενο, μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο διαφορετικών αναγνώσεων (ανάλογα με τα συμφραζόμενα της επικαιρότητας, θα υπογραμμιστεί το κάθε εδάφιο, που κάνει έκκληση για σεβασμό Εβραίων και Χριστιανών, ή το δείνα, που τους θεωρεί άκαμπτους αντιπάλους). Εκείνο που μετράει είναι τι υποστηρίζουν οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι ότι λέει το Κοράνιο˙ οι διαφορετικές τους απόψεις, όταν μάλιστα απουσιάζει μια κεντρική Εκκλησία που τις συνοψίζει, δείχνουν πόσο μάταιη είναι η αναζήτηση της μίας και μοναδικής αλήθειας, ακόμη κι αν ο καθένας μπορεί, φυσικά, να επικαλείται αυτή την αλήθεια». Το πόρισμα ανήκει στον προσοντούχο, ιδιαίτερα εξειδικευμένο μελετητή του Ισλάμ Olivier Roy. Η θεσμικά δεδομένη αναφορά στο θείο είναι υπόθεση της δύσκολης, της απάνεμης ή της εμφανώς θλιβερής καθημερινότητας: η συνύπαρξή μου με το συγκεκριμένο εν ενεργεία θρήσκευμα συνιστά κατ’ επέκταση εμπειρία αλλεπάλληλων διαθλάσεων του φαντασιακού μέσα στο πραγματικό.
*
Στο περιθώριο του λεξικού των τόπων (μου)
Η δερματοστιξία των εννοιών στο κεφάλι του προσευχομένου: εκείνο το ιδιαίτερα έντονο σημάδι στο κούτελο επισημοποιεί τις αμέτρητες φορές που ακούμπησε το μέτωπο στη σκληρή επιφάνεια του ιερού δαπέδου. Έχω ήδη σημειώσει: sharȋʿa. Δηλαδή, «o ανήφορος του ορθού δρόμου που οδηγεί στον Θεό». Η τρισύλλαβη λέξη εμπεριέχει τη δυσκολία του μείζονος εγχειρήματος. Δεν κραυγάζει, απλώς υπονοεί θυσία – τρισύλλαβη επίσης κι αυτή, να ομοιοκαταληκτεί, κατά το δυνατόν με την αραβική αντίστοιχη.
*
Μεταξύ της τρίτης και της τέταρτης προσευχής
15 Φεβρουαρίου 2020: η ακοή μου, εννοείται, έχει προ πολλού εθιστεί στην κατανόηση της αρχέγονης ανάγκης της ανθρώπου για έναν αμιγώς πνευματοποιημένο ουρανό. Ο μηχανισμός παραμονής στο εθιμικό σύστημα προβολής του θρησκευτικού αισθήματος παραμένει αναλλοίωτος επί αιώνες εδώ που γράφω τώρα, στην πρωτεύουσα της Ινδονησίας. Αντιλαμβάνομαι την καθαρότητα του ορισμού, όπως προκύπτει από την πρόταση 6 της Ηθικής (ΙΙΙ) του Μπενενκτίτους ντε Σπινόζα: «κάθε πράγμα προσπαθεί, όσο εξαρτάται από το ίδιο, να εμμείνει στο είναι του». Ό, τι συγκινούσε δηλαδή ιδιαιτέρως τον Ζίγκμουντ Φρόιντ. Κατά λέξη, με τη δική του σαφήνεια: «Wo Es war, soll Ich werden», δηλαδή «Όπου υπάρχει το Αυτό, πρέπει να μπει το Εγώ». Επεξηγώ, ενώ είμαι ελεύθερος, όπως π. χ. ο αέρας που πνέει ως το μπαλκόνι μου. Όπως η σκόνη των ωσμώσεων.
*
Ενδιάμεση επίσκεψη
Μια παράλληλη ανάγνωση, σε μιαν άλλη εποχή. Μεταφορά στη Δυτική Ευρώπη, στην πατρίδα του Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Έναν αιώνα πριν. Ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε αποδίδει τα εξής σε μιαν όχι και τόσο γνωστή επιστολή του στη Marie von Thurn und Taxis, από τις 17 Δεκεμβρίου 1921: «Αφότου επισκέφθηκα την Κόρδοβα νιώθω μια σχεδόν βίαιη αποστροφή προς τον χριστιανισμό. Διαβάζω το Κοράνιο, το οποίο σε κάποια σημεία αποκτά μέσα μου φωνή, μες απ’ την οποία εκφράζομαι με τόση δύναμη, σαν τον άνεμο στους αυλούς του εκκλησιαστικού οργάνου. Θεωρείται πως βρισκόμαστε σε μια χριστιανική χώρα, ωστόσο αυτό έχει τελειώσει από καιρό. Χριστιανική ήταν όσο είχε κανείς το θάρρος να διαπράξει φόνο εκατό βήματα έξω απ’ την πόλη, όπου φύτρωναν οι εκατοντάδες ταπεινοί πέτρινοι σταυροί. Πάνω σ΄ αυτούς τους σταυρούς είναι γραμμένο: εδώ πέθανε ο τάδε και ο δείνα – αυτή ήταν η τοπική εκδοχή του Χριστιανισμού. Σήμερα επικρατεί μια απέραντη αδιαφορία, παντού αδειανές εκκλησίες, ξεχασμένες εκκλησίες, μοναστήρια που λιμοκτονούν. Ειλικρινά δεν θα έπρεπε να καθόμαστε πλέον στο άδειο αυτό τραπέζι και ν’ απλώνουμε τις γαβάθες, που στέκουν ακόμη εδώ κι εκεί, για να λάβουμε τροφή. Η σάρκα του καρπού φαγώθηκε πια, αυτό που πρέπει να κάνουμε, για να το πούμε ωμά, είναι να φτύσουμε τα φλούδια. Και παρ’ όλα αυτά οι προτεστάντες και οι χριστιανοί στην Αμερική εξακολουθούν να φτιάχνουν τσάι με τα ίδια αυτά φύλλα, που βράζουν εδώ και δύο χιλιετίες. Σε κάθε περίπτωση ο Μωάμεθ υπήρξε ό, τι εγγύτερο, σαν ποταμός που διασχίζει μια πανάρχαιη οροσειρά κι ανοίγει δρόμο για να φτάσει στον ένα και μοναδικό Θεό, με τον οποίο μπορείς κάθε πρωί να κάνεις τόσο ωραίες συζητήσεις, χωρίς την τηλεφωνική συσκευή που λέγεται «Χριστός», στην οποία φωνάζει κανείς συνέχεια: Ναι, ποιος είναι; και κανείς δεν απαντά». Συγκρατώ ότι ο Καρλ Σμιτ θεωρεί τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε απλώς «κιτς». Να εικάσω ότι έλαβε σοβαρά υπ’ όψιν του κι αυτό το γράμμα;
*
Επωδός, με ημίφως, στο Μεγάλο Ποτάμι
Φαντάζομαι πως ακούω λίγο αργότερα ένα δικό μας τετράστιχο-ακριβώς έτσι:
«Κύριος πηγών, Κύριος κορφών, Κύριος συντρίβει κάστρα ˙
Κύριος πληγή των άπιστων, χαρά των ταπεινών˙
Κύριος βοά στα κύματα˙ Κύριος ανάβει τ΄ άστρα˙
Κύριος ελέους και οικτιρμών, ο Κύριος των βουνών!»
Θα μπορούσε ο Άγγελος Σικελιανός να ανήκε και σε ένα άλλο τοπίο. Εκεί, στη μεγαλοπρεπή συμβολή των δύο Νείλων, στην καρδιά του προαναφερόμενου Σουδάν. Άλλωστε, οι «άπιστοι» στο εν λόγω σημείο του πλανήτη είναι εξ ίσου στοχευμένοι.
*
Στην ακουστική περιφέρεια του Ιερού
Από την όλη διαδικασία της συστηματικής αυτοπραγμάτωσης του εγώ ενός αρχετυπικού φορέα πίστης διακρίνω το εξής χαρακτηριστικό μεταίχμιο βιωμάτων βάθους, όπως το συνοψίζει ο σοφός Αβικένας (Abū ‘ Alī al-Hussein Ibn ‘ Abdallāh Ibn Sīnā): «Όταν κάποιος μπορεί και αποκτά γνώση μέσα από τον εαυτό του, η ισχυρή αυτή δύναμη λέγεται ‘ενόραση’. Σε μερικούς ανθρώπους αυτή είναι τόσο ισχυρή, ώστε εκείνοι δεν χρειάζονται μεγάλη προσπάθεια, διδασκαλία ή ενεργοποίηση, προκειμένου να έρθουν σε επαφή με τον ενεργητικό νου[. . . ] Πράγματι, φαίνεται σαν κανείς να γνωρίζει τα πάντα από μέσα του». Παρ΄ όλα αυτά, τα πληθωρικά, ενίοτε πανάκριβα μεγάφωνα χρειάζονται για να θυμίζουν, για να υπογραμμίζουν δραστικά στην πράξη το πιθανώς υπνώττον ήθος. Η εισαγωγή στην πολύτιμη γνώση είναι στην προκειμένη περίπτωση τόσο υπόθεση νομής και κατοχής των ακουστικών πόρων του πιστού, όσο και επαναφορά στην αδέκαστη τάξη του φρονήματος. Και μάλιστα, ενώπιον ομοθρήσκων. Το αυτονόητο εκλύει τη δική του δύναμη σημασιών. Ένα παράδειγμα αρκεί καπό τη χρήση του Κορανίου: «Η χίμαιρα ως υπόθεση (ζανν) δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να υποκαταστήσει την αλήθεια». Σημειώνω: η αισθητική απόλαυση θα χρειαστεί να παραχωρήσει ενίοτε τη θέση της στην ακριβολογία του εκκωφαντικού ρήματος. Οι εργώδεις φθόγγοι του ιμάμη διακηρύσσουν με εμφανή ζήλο αθανασία. Το δε κορυφαίο πρόταγμά τους δεν αλλοιώνεται παρά την ιδιαίτερα αυξημένη κλίμακα των decibels, τα οποία το μεταφέρουν σε μικρές ή μεγάλες αποστάσεις.
*
Βιβλιογραφία παραθεμάτων
Άγγελος Σικελιανός, Μήτηρ Θεού, Πάσχα των Ελλήνων, βλ. Λυρικός βίος, εκδόσεις Ίκαρος, 2008
Αβικένας, Περί ψυχής (Kitᾶb al-najᾶt) II 6.vi, 35-37 Rahman βλ. Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ, Ο δρόμος του Λόγου, ένα φιλοσοφικό μυθογράφημα, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Παύλος Καλλιγάς, ευμενείς έλεγχοι-εκδόσεις Εκκρεμές, 2018
Ζιλ Ντελέζ, Διαφορά και επανάληψη, εισαγωγή, μετάφραση: Κωνσταντίνος Β. Μπούντας, εκδόσεις Εκκρεμές, 2019
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Οι αδελφοί Καραμαζώφ, μετάφραση: Άρης Αλεξάνδρου, εκδόσεις Γκοβόστη, 2014
Καρλ Σμιτ, Glossarium, (137:23.7.1948), Dunker & Humblot, 2015, [βλ. Νικήτας Σινιόσογλου, Μαύρες Διαθήκες, Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής, εκδόσεις Κίχλη, 2018]
Μπενενκτίτους ντε Σπινόζα: Ηθική, μετάφραση: Ευάγγελος Βανταράκης, εκδόσεις Εκκρεμές, 2009
Ulrich Baer, H σοφία του Ρίλκε. Ο οδηγός του ποιητή για τη ζωή (ανθολόγηση), Μετάφραση: Αλεξάνδρα Νικολακοπούλου. Επιμέλεια μετάφρασης Μαρία Τοπάλη. Εκδόσεις Πατάκη, 2009
Olivier Roy,Το παγκοσμιοποιημένο Ισλάμ, μετάφραση Βιργινία Πισιμίση, επιμέλεια: Μαρία Κυρτζάκη, εκδόσεις Scripta, 2006
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου