Την έννοια της δημιουργικότητας επιστημονικά την συνάντησα πρώτη φορά στα φοιτητικά μου χρόνια όταν ο Ι. Ν. Παρασκευόπουλος, καθηγητής μου τότε στο ΕΚΠΑ, τόνιζε ότι πλέον δεν αντιμετωπίζεται ως ταλέντο κάποιων προικισμένων ατόμων, αλλά ικανότητα κάθε ανθρώπου, η οποία όμως χρειάζεται ενθάρρυνση και άσκηση προκειμένου να ‘επιβιώσει’ και να αναπτυχθεί. Αναφερόταν ακόμη στην αποκλίνουσα-δημιουργική σκέψη, που, αντίθετα από τη συγκλίνουσα-κριτική που ενεργοποιείται κατά την επίλυση προβλημάτων που επιδέχονται μία μόνο σωστή απάντηση, εκείνη απομακρύνεται από τα συνηθισμένα και τα αναμενόμενα και λοξοδρομώντας μακριά από τα τετριμμένα συλλαμβάνει ένα πλήθος πιθανών και πρωτότυπων λύσεων. Στην περίπτωσή της μάλιστα η ποσότητα δεν ανταγωνίζεται την ποιότητα, αλλά αντίθετα την εγκλείει, καθώς όσο περισσότερες ιδέες παραχθούν, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να διατυπωθούν ενδιαφέρουσες, ακόμη και συγκλονιστικές, προτάσεις. Αν λοιπόν το σχολείο, ιδιαίτερα όταν ασχολείται με την τέχνη, μηδέ εξαιρουμένης κι εκείνης του λόγου, επιθυμεί να μην ‘στραγγαλίσει’ τη δημιουργικότητα των μαθητών, θα πρέπει να βρει τρόπους, και ενδεχομένως μεθόδους, για να συμβάλλει στην καλλιέργειά της. Άλλωστε στη σχετική βιβλιογραφία συχνά προτείνονται τεχνικές που ευνοούν τη δημιουργική παραγωγή ιδεών (π.χ. καταιγισμός ιδεών/ brainstorming, ή τα έξι σκεπτόμενα καπέλα του De Bono), χωρίς να εξαιρούνται και ορισμένες που πρωτοπροτάθηκαν ως τρόποι μέτρησης της ευρηματικότητας, της πρωτοτυπίας και της εφευρετικότητας σε κάποια τεστ δημιουργικότητας. Μια τέτοια διαδικασία είναι γνωστή με τη φράση «ασυνήθεις χρήσεις», όπου για ένα οποιοδήποτε αντικείμενο, π.χ. εφημερίδα, το άτομο καλείται να βρει όσο το δυνατόν περισσότερες, διαφοροποιημένες και πρωτότυπες χρήσεις του: η εφημερίδα ως καπέλο για το χτίστη, ως χωνί για την αγορά ψαριών, ‘βεντάλια’ για αέρα, κ.ο.κ. Ο Μικρός Οδηγός Βιβλίων σε κείμενα Σταυρούλας Παγώνα και εικόνες Ντανιέλας Σταματιάδη, είναι ένας Οδηγός Φιλαναγνωσίας γραμμένος για παιδιά προσχολικής ηλικίας που φαίνεται να προωθεί συγχρόνως τη δημιουργικότητα και τη φιλαναγνωσία. Συνήθως, παρόμοιοι οδηγοί, που κάποιες φορές συμβαίνει να είναι πραγματικά ευρηματικοί και ενδιαφέροντες, στην πλειοψηφία τους απευθύνονται σε ενηλίκους, γονείς και δασκάλους (1001 Δραστηριότητες για να αγαπήσω το βιβλίο, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο), και σπανιότερα σε παιδιά, πάντα όμως μεγαλύτερης ηλικίας (Το βιβλίο που θα σε κάνει να αγαπήσεις τα βιβλία της Φρανσουάζ Μπουζέ από τις εκδόσεις Πατάκη). Ο Μικρός Οδηγός Βιβλίων ξαφνιάζει ευχάριστα τον ενήλικο συν-αναγνώστη, καθώς κινούμενος έξω από τον ορίζοντα προσδοκιών του, παραβιάζει με τρόπο ευφάνταστο και δημιουργικό τους κανόνες ενός οδηγού που αποσκοπεί στο να ενθαρρύνει το παιδί να αγαπήσει το διάβασμα. Χωρίς ίχνος διδακτισμού, σε τόνο χιουμοριστικό και ανάλαφρο και με παιγνιώδη διάθεση, στον Οδηγό παρακάμπτεται ευφυώς η συνήθης χρήση του αντικειμένου βιβλίου –προφανώς η ανάγνωσή του– και αντικαθίσταται από μια διασκεδαστική περιήγηση στις πιο ευφάνταστες χρήσεις του, πάντα μέσα από την οπτική του παιδιού (δες το βιβλίο ως δοκό για μυρμήγκια). Ο Μικρός Οδηγός Βιβλίων, που λειτουργεί στα παιδιά-αναγνώστες ως πρό(σ)κληση μιας συναρπαστικής άσκησης δημιουργικότητας, αφού τους γεννά την επιθυμία να εμπλουτίσουν τη λίστα των ανορθόδοξων χρήσεων με τις δικές τους πρωτότυπες προτάσεις, κάποιες φορές επιχειρεί αριστοτεχνικά τη μετάβαση από το αντικείμενο στο κείμενο με σύντομες αναφορές σε όσα ένας συμβατικός Οδηγός θα ονόμαζε πλεονεκτήματα της ανάγνωσης («Όταν ένα βιβλίο ανοιγοκλείνει το στόμα του, μπορεί να ρουφήξει όλη τη βαρεμάρα που υπάρχει στο δωμάτιο»). Όμως ποτέ δεν χάνει την παιδικότητα, την πρωτοτυπία και την κωμική του διάθεση. Σε αυτό συντελεί και η εικονογράφηση της Σταματιάδη που, από κοινού με το κείμενο της Παγώνα, συν-υπηρετεί τη διαρκή παλινδρόμηση ανάμεσα στον ενήλικο (συνήθης ρητορική για την προσφορά του βιβλίου) και το παιδί (αντισυμβατικές χρήσεις αντικειμένου), την καθημερινότητα (δίσκος κεράσματος) και τη φαντασία (για αόρατα κεράσματα), τη σύμβαση και την ανατροπή της. Αγγελική Γιαννικοπούλου *** Διαβάζω και χαίρομαι Διαβάζω και χαίρομαι! Αυτή είναι η πρώτη, η απλούστερη σημασία της φιλαναγνωσίας: η καλή σχέση που δημιουργείται και αναπτύσσεται μεταξύ του αναγνώστη και του βιβλίου. Υπάρχουν προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας; Ναι. Για να γίνει κάποιος αναγνώστης χρειάζεται να έχει πρόσβαση σε βιβλία. Αντικειμενικά μιλώντας, βιβλία υπάρχουν παντού- στα σπίτια, στα σχολεία, στα βιβλιοπωλεία, στις βιβλιοθήκες. Άρα από αυτή την άποψη είμαστε όλοι λίγο πολύ καλυμμένοι. Από την άλλη, πρέπει να πάρουμε υπόψη μας τον υποκειμενικό παράγοντα, τη στάση απέναντι στο βιβλίο καθενός και καθεμιάς που ενδεχομένως θα εξελιχθεί σε αναγνώστη/στρια. Αναφέρομαι στην απόκτηση ατομικής αναγνωστικής συνήθειας, η οποία μαθαίνεται σιγά σιγά και συστηματικά. Δηλαδή η συνήθεια καλλιεργείται με επιμονή και υπομονή από την πρώτη παιδική ηλικία και χρειάζεται τον χρόνο της. Γι’ αυτό όταν μιλάμε για φιλαναγνωσία κολλάμε συνήθως πλάι της τη λέξη «καλλιέργεια». Ο δεύτερος πόλος της σχέσης είναι τα ίδια τα βιβλία. Αν θέλουμε να διαμορφώσουμε αναγνώστες, το πρώτο που πρέπει να μας απασχολήσει είναι η ποιότητά τους (εξώφυλλο, περιεχόμενο, εικονογράφηση, σελιδοποίηση, χαρτί, σχήμα, δέσιμο). Αυτή η συνολική εικόνα είναι που θα πείσει ότι το βιβλίο έχει λόγο να διαβαστεί. Στις ευτυχέστερες των περιπτώσεων, η σύζευξη των δυο οδηγεί κάποιους να αγαπήσουν τα βιβλία και να διαβάζουν χωρίς σταματημό. Επειδή όμως για διάφορους λόγους αυτό δεν συμβαίνει πάντα, τα βιβλία επενδύονται «παιδαγωγικώς». Βρίσκονται δηλαδή τρόποι για να υποβοηθηθεί η φιλαναγνωσία με την παράθεση συνοδευτικών «δημιουργικών» αναγνωστικών δραστηριοτήτων. Σ’ αυτό το σημείο υπεισέρχεται η ουσιαστική παιδαγωγική της ανάγνωσης. Αναφέρομαι στην ενεργητική ανάγνωση. Διαβάζω ενεργητικά σημαίνει ότι επικοινωνώ με το κείμενο και τις εικόνες, σκέφτομαι και επεξεργάζομαι αυτό που διαβάζω, δίνω προεκτάσεις στο περιεχόμενο, μοιράζομαι τις σκέψεις μου και, τελικά, ευχαριστιέμαι και απολαμβάνω τη δραστηριότητα που λέγεται «ανάγνωση». Τα βιβλία εμπλουτίζονται με παιγνιώδεις φιλαναγνωστικές δραστηριότητες ώστε να ανταποκρίνονται στα (υποθετικά) ενδιαφέροντα των παιδιών, και μάλιστα όταν υπάρχουν σημειώνονται στα εξώφυλλά τους (π.χ. Περιέχει εκπαιδευτικές δραστηριότητες). Αφήνω εκτός δραστηριότητες που αποτελούν επεκτάσεις στα λογοτεχνικά βιβλία γνώσεων για μεγαλύτερα παιδιά, τα οποία πραγματεύονται συνήθως κοινωνικά ή ιστορικά θέματα, και εντάσσουν στο λογοτεχνικό κείμενο πληροφοριακά στοιχεία για την κατανόηση της υπόθεσης ή διαθέτουν στις τελευταίες σελίδες τους παράρτημα με άλλα συμπληρωματικά. Με στόχο λοιπόν να ενδυναμωθεί το περιεχόμενο, στην πλειονότητα των βιβλίων για παιδιά μέχρι και τις δύο πρώτες τάξεις του δημοτικού προτείνεται ένας επαναλαμβανόμενος συνδυασμός φιλαναγνωστικών δραστηριοτήτων πασπαρτού, όπως χρωμάτισε, ένωσε τις τελίτσες, βρες τις διαφορές, μέτρησε… ελεγκτικού τύπου και απλοϊκά εκπαιδευτικές που επιβεβαιώνουν ότι το βιβλίο διαβάστηκε, όπως θυμήσου…, ξαναδιάβασε και συμπλήρωσε…, σταυρόλεξο, ακροστιχίδα, αντιστοίχιση, κρυπτόλεξο, σωστό-λάθος, να περιγράψεις… καθώς και «ανοικτές» με στόχο να κινητοποιήσουν τη φαντασία, όπως ζωγράφισε τη δική σου ζωγραφιά, γράψε ένα γράμμα στον/στην…, πώς ένιωσες όταν…γράψε το δικό σου όνειρο…, τι θέλεις να γίνεις όταν μεγαλώσεις... Ο Μικρός οδηγός βιβλίων χωρίς να περιέχει καμιά φιλαναγνωστική δραστηριότητα είναι από μόνος του ένα βιβλίο ανορθόδοξης δημιουργικότητας, όπως υποστηρίζει στο άρθρο της η Αγγελική Γιαννικοπούλου, που δεν χρειάζεται στολίδια για να παρακινήσει τους αναγνώστες να το ευχαριστηθούν. Αντίθετα, μέσω του σουρεαλιστικού διανοητικού παιχνιδιού λειτουργεί ως πρόκληση για περαιτέρω αναγνώσεις.
Μαρίζα Ντεκάστρο
info: Σταυρούλα Παγώνα, Μικρός οδηγός βιβλίων, εικ. Ντανιέλα Σταματιάδη, Ίκαρος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου