Νίκος Κατσαλίδας: «Περί ομονοίας και άλλων δαιμονίων»

Ως αναγνώστης του βιβλίου αυτού, έχω ένα σαφές πλεονέκτημα έναντι άλλων αναγνωστών. Γνωρίζω τον τόπο και το ήθος του τόπου όπου διαδραματίζεται η μυθοποιημένη... σκληρή πραγματικότητα.

Με τον Νίκο Κατσαλίδα είμαστε σχεδόν συνομήλικοι και τα χωριά μας, αν και ανήκουν σε διαφορετικές κρατικές οντότητες, στην αλβανική επικράτεια το δικό του, στην ελληνική το δικό μου, απέχουν ελάχιστα σε χιλιομετρική απόσταση και... καθόλου σε ιστορική, πολιτιστική, γλωσσική και ιδίως πατρογονική εμπειρία. Με τον Νίκο βλέπαμε από παιδιά το ίδιο βουνό, τη Μουργκάνα, αλλά από διαφορετική πλαγιά.

Όταν λοιπόν έχεις κοινή πατρογονική εμπειρία και καταγωγή, όπως εγώ, ανοίγοντας έναν τέτοιο βίο αισθάνεσαι το ρίγος σαν να ανοίγεις κλειστές διαθήκες προγόνων και έχεις την αγωνία αν σε θυμήθηκαν και σένα οι πρόγονοι, αν δικαιούσαι κάτι από την κληρονομιά τους, που τη δημιούργησαν με ιδρώτα και αίμα και τρόμο.

Αν θεωρήσω το παρόν βιβλίο διαθήκη, τότε βρίσκω πράγματα που με αφορούν και μου ανήκουν. Βρίσκω προ πάντων το ήθος του τόπου και τη γλώσσα, που δεν μπόρεσαν τα αγκαθωτά, ηλεκτροφόρα συρματοπλέγματα του Εμβέρ Χότζα να εμποδίσουν την επικοινωνία τους με τα γειτονικά αδελφικά εδάφη της Νότιας Ηπείρου.

Θα μπορούσα να είμαι και εγώ συγγραφέας αυτού του βιβλίου αναφερόμενος σε ιστορικά γεγονότα μέχρι το 1945. Έκτοτε έπεσε μαύρο στην από κει πλευρά και κανείς δε γνώριζε τι ακριβώς συμβαίνει, εκτός από τους τραγικούς Βορειοηπειρώτες που βίωναν κάτι αβίωτο, που υποχρεώνονταν από τον τρόμο και την κρατική καταστολή να το υμνούν! Υποχρεώθηκαν να λένε παράδεισο την κόλαση και να υποκρίνονται ότι ζουν σε παράδεισο. Αυτή η τραυματική εμπειρία την οποία έχει ο Νίκος Κατσαλίδας είναι μια θαυμάσια πρώτη ύλη για να την επεξεργαστεί ως συγγραφέας, επειδή όπως ξέρουμε η τέχνη δεν ασχολείται καθόλου με ευτυχισμένους ανθρώπους, όπως ένας γιατρός δεν ασχολείται με τους υγιείς.

Είναι απορίας άξιον πώς ο Νίκος Κατσαλίδας μπόρεσε να δαμάσει ένα τόσο ποικίλο και τεράστιο σε έκταση πρωτογενές υλικό και να το καταστήσει λογοτεχνικό κείμενο που συγκινεί αισθητικά και συγχρόνως διδάσκει.

Ενδοσκοπώντας στο βιβλίο βλέπουμε την περιπέτεια της μειονότητας που είναι μια μικρογραφία της περιπέτειας της ελληνικής φυλής και κυριαρχείται από τις αρετές, τις αδυναμίες και τα πάθη που χαρακτηρίζουν τον Έλληνα σε κάθε τόπο και σε κάθε χρονική στιγμή της ιστορίας του. Βλέπουμε τις ιδεολογικές διαιρέσεις, τις εμπάθειες, τις ζηλοφθονίες να αναπτύσσονται σαν καρκινώματα κάτω από τη σιδηρά σκέπη ενός τυραννικού καθεστώτος και η κόλαση γίνεται ακόμα πιο αφόρητη, επειδή συνεργούν στη λειτουργία της και στις διώξεις Έλληνες, γείτονες και συγχωριανοί των κατατρεγμένων. Έλληνες ήταν κυρίως αυτοί που έκαναν τη βρόμικη δουλειά του καθεστώτος ταυτισμένοι με αυτό, όπως άλλωστε Εβραίοι ήταν αυτοί που οδηγούσαν τους συμπατριώτες τους στους θαλάμους αερίων. Πρώην αριστεροί βασάνιζαν με φανατισμό στη Μακρόνησο τους αριστερούς.

Έλληνες μεν ήταν οι άγγελοι της κολάσεως του καθεστώτος (οι Αλβανοί ούτως ή άλλως είναι αυτονόητο ότι ήταν), αλλά και Έλληνες ήταν αυτοί που άντεξαν και κράτησαν την εθνική ελληνική συνείδηση, τη θρησκεία, τα έθιμα των προγόνων. Έλληνες ήταν αυτοί που δεν άφησαν το μίσος να κυριαρχήσει μετά την κατάρρευση του καθεστώτος και να δώσουν ρόλο στην αντεκδίκηση, που οδηγεί στον φαύλο κύκλο της βίας.

Αυτό περίπου είναι το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο των τελευταίων εκατό χρόνων του ελληνισμού της Βορείου Ηπείρου. Ο Χαράλαμπος (Μάμης) Μάστορας, μαρτυρικός πρωταγωνιστής και σύμβολο της μυθοπλασίας, είναι ένας τέτοιος Έλληνας που πετάει πάνω από τους ανθρώπους αποφεύγοντας να τους πατάει. Ποιητής της πέτρας, δηλαδή καλλιτέχνης κτίστης (αλλά και ποιητής γραπτών ποιημάτων όσο του επέτρεπε η παιδεία του), εξιστορεί προφορικά στη γυναίκα του, λίγο πριν από τον επικείμενο θάνατό του, με έναν αγχώδη μονόλογο τα βάσανα του εαυτού του και των ανθρώπων της Βορείου Ηπείρου που έζησαν το μαρτύριο να διψούν για πατρίδα, αλλά η βρύση βρίσκονταν πολύ κοντά τους, από την πίσω μεριά του βουνού, όμως ήταν περιφραγμένη με αγκαθωτά συρματοπλέγματα και φρουρούνταν από αδίστακτους Αλβανούς στρατιώτες.

Αν και το βιβλίο είναι ένα μυθοποιημένο ιστορικό ντοκουμέντο, δεν πρέπει να μας διαφύγει το βασικότερο, ότι είναι λογοτεχνία και ως λογοτεχνία πρέπει να κριθεί. Η γραφή του βιβλίου είναι θερμή, εκρηκτική, ορμητική και παρορμητική, ηφαιστειακή κάποιες φορές, που σε θερμαίνει αν κρατάς την κατάλληλη απόσταση ασφαλείας από την εστία της, αλλά σε καίει αν πλησιάσεις περισσότερο.

Είναι απορίας άξιον πώς ο Νίκος Κατσαλίδας μπόρεσε να δαμάσει ένα τόσο ποικίλο και τεράστιο σε έκταση πρωτογενές υλικό και να το καταστήσει λογοτεχνικό κείμενο που συγκινεί αισθητικά και συγχρόνως διδάσκει.

Περί ομονοίας και άλλων δαιμονίων
Νίκος Κατσαλίδας
Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε.
608 σελ.
ISBN 978-960-296-259-6
Τιμή €18,87
 https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/11174-katsalidas-omonoia-daimonia