Η λογοτεχνία στο μεσοπόλεμο: 6 + 1 βιβλία που πρέπει να διαβάσουμε

Ο Μεγάλος πόλεμος, ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος έληξε πριν από 100 χρόνια με την ελπίδα πως ο κόσμος θα άφηνε πίσω του τις αιματηρές συγκρούσεις και τον αλληλοσπαραγμό στα διάφορα μέτωπα, πως η ειρήνη θα επανερχόταν και θα βασίλευε από εκείνη τη στιγμή και μετά, μετατρέποντας τον πόλεμο σε μία δυσάρεστη παρένθεση. Δυστυχώς, οι ελπίδες αποδείχθηκαν φρούδες και στην περίοδο του μεσοπολέμου, μέχρι δηλαδή και το ξέσπασμα του ακόμα πιο καταστροφικού Β’ Παγκοσμίου πολέμου, πέθαναν περισσότεροι άνθρωποι από αυτούς που έχασαν τη ζωή τους κατά τον Μεγάλο πόλεμο. Εκδιώξεις, μίση, πολιτικές εξοντώσεις, πείνα, φτώχεια και αβεβαιότητα οικονομική, πολιτική και κοινωνική επικράτησαν σε όλη τη Γηραιά ήπειρο και όχι
μόνο, με εκατομμύρια θύματα. Σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο η αστάθεια και η ευθραυστότητα της συμφωνίας των Βερσαλλιών με την ταπείνωση των ηττημένων Γερμανών συνέδραμαν δίχως άλλο στην ανέλιξη ακροδεξιών δυνάμεων και με αυτόν τον τρόπο τροφοδότησαν τον σπόρο της ανόδου του ναζιστικού μορφώματος που βύθισε τις περισσότερες χώρες στην απόλυτη ανελευθερία και εξαθλίωση. Ο κόσμος άλλαζε προς το χειρότερο και οι ολέθριες εξελίξεις ήταν προ των πυλών. Σε αυτή τη συγκυρία, οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες γενικότερα, ειδικότερα οι εβραϊκής καταγωγής, βίωσαν από πρώτο χέρι κάθε είδους διωγμούς και πολλοί από αυτούς υπέστησαν εξευτελισμό, εξορία και θάνατο. Στα βιβλία που παρουσιάζονται εδώ ο αναγνώστης βρίσκει την αγωνία της επιβίωσης σε μια εποχή επισφαλή για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Stefan Zweig, Επικίνδυνος οίκτος, Εκδόσεις Άγρα

Σε ένα μυθιστόρημα γραμμένο το 1937 που έχει ως επίκεντρο τον οίκτο ενός υπίλαρχου, του Άντον Χοφμίλερ για μία κατάκοιτη, την Έντιθ Κεκεσφάλβα, αποκαλύπτεται η αινιγματική εξέλιξη μίας ιστορίας καθ’ όλα ανθρώπινης, εξαιρετικά συμβατικής και όμως κατά τα ειωθότα της εποχής, ασύμβατης. Εννοώ πως ο υπίλαρχος, αθώος και αφελής με την καλή έννοια του όρου, δέχεται να προσφέρει ακούσια και στην πορεία εκούσια έναν οίκτο που κινείται ριψοκίνδυνα και στο τέλος καταλήγει όπως θα ανακαλύψετε και εσείς, επικίνδυνος και οδυνηρός για τον άνθρωπο που έχει απέναντί του και που στην ουσία καταντάει να γίνει θύμα του. Αλλά ποιος, ακόμα και σήμερα, θα προσέφερε τόσο ανιδιοτελώς την παρέα του, τον χρόνο του, την αφοσίωσή του σε έναν άνθρωπο καθισμένο σε μία καρέκλα, ουσιαστικά ηλεκτρική; Ποιος θα υπέμενε την απίστευτη όσο και επώδυνη διακύμανση των συναισθημάτων μίας κοπέλας που έχει καταδικαστεί να μυρίζεται την ζωή και τελικά να μην την χαίρεται; Ερωτήματα που θίγει ο Zweig σε μία περίοδο όπου ο πόλεμος βρίσκεται προ των πυλών και ο ίδιος εμφανίζεται κουρασμένος από την καταπάτηση των ελευθεριών και των αξιών.

Joseph Roth, Δεξιά και αριστερά, Εκδόσεις Ροές

Ο Γιόζεφ Ροτ, συγγραφέας του βιβλίου «Εμβατήριο Ραντέτσκυ», επιστήθιος φίλος του Στέφαν Τσβάιχ, περιγράφει εδώ έναν κόσμο σε αποσύνθεση, μια κοινωνία σε παρακμή μέσα από ένα μυθιστόρημα που καλύπτει μία μακρά χρονολογική περίοδο, ξεκινώντας πριν από το ξέσπασμα του Μεγάλου πολέμου ενώ αναφέρεται και σε ένα μεγάλο μέρος του μεσοπολέμου. Οι προσωπογραφίες των κεντρικών ηρώων του που εκμεταλλεύονται περιστάσεις και συγκυρίες για να ανελιχθούν οικονομικά και να εδραιώσουν τη δύναμή τους με κάθε μέσο βοηθούν τον Ροτ, τον προφητικό και πάντα επίκαιρο Ροτ, να μιλήσει ανοιχτά για τα μελλούμενα και για μία κρίση ανθρωπιστική και πολιτική που επέρχεται. Ο κόσμος γύρω του αλλάζει ραγδαία προς το χειρότερο,  η ειρήνη και η ευημερία παραμένουν λέξεις άγνωστες και ο Ροτ, εμφανώς ανήσυχος, μας παρουσιάζει μέσα από το δικό του πρίσμα την πτώση των αξιών, την οικονομική ανασφάλεια, την ανηθικότητα ποτισμένη με την απειλητική στάση έναντι του εβραϊκού στοιχείου, μία απειλή που θα μεταβληθεί σε εξολόθρευση τα επόμενα χρόνια.

Χέρμαν Μπροχ, Οι αθώοι, Εκδόσεις Κριτική

Σύγχρονο και πολύ σημερινό το βιβλίο του Χέρμαν Μπροχ, μας εντάσσει σε έναν κόσμο πολιτών, οι οποίοι αν και συμμέτοχοι θέλουν να θεωρούνται αμέτοχοι ευθυνών. Περιγράφει το χτίσιμο της ναζιστικής λαίλαπας και αναλύει τις συνέπειες της εγκαθίδρυσής της πριν αυτή σαρώσει σαν άνεμος τις ζωές των ανθρώπων. Οι Αθώοι του Μπροχ δεν είναι άμοιροι ευθυνών και όμως είναι ανεύθυνοι, ενώ θρέφουν με τις πράξεις τους και τις σκέψεις τους το τέρας που σε λίγο καιρό θα απλώσει τα πλοκάμια του σε μία κοινωνία βάρβαρη, κατακερματίζοντας τα πάντα. Ο Μπροχ εισβάλλει με το βλέμμα στο εσωτερικό της αδιάφορης και απαθούς κοινωνίας και παραδίδει ένα αριστουργηματικής φύσεως σύγγραμμα, το οποίο καταδεικνύει τα ολέθρια λάθη των ανθρώπων της εποχής του που επέτρεψαν στο ναζιστικό μόρφωμα να μολύνει τις ζωές τους και τελικά να οδηγήσει τον κόσμο στην εξαθλίωση, την αδικία, την καταστροφή και την ασυδοσία. Επίκαιρο όσο ποτέ το βιβλίο σε εποχές που η ρητορική της μισαλλοδοξίας και του παραλογισμού επανέρχεται με απειλητικές και απρόβλεπτες διαστάσεις.

Χανς Χέρμπερτ Γκριμ, Σλουμπ, Εκδόσεις Κέδρος

Αξίζει κανείς να βγάλει από το χρονοντούλαπο της λογοτεχνικής ιστορίας ένα βιβλίο που έχει αφήσει εποχή και παραμένει σημείο αναφοράς ακόμα και σήμερα, παρά το γεγονός πως γράφτηκε το 1928. Το Σλουμπ είναι ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα, μια ανθρώπινη ιστορία ενός απλού στρατιώτη, ενός ήρωα που πολεμάει γιατί το καθήκον το επιβάλλει. Είναι παράλληλα μια ισχυρή γροθιά στην εφεύρεση του πολέμου, σε αυτή τη βαρβαρότητα που αφανίζει ανθρώπους αθώους, οι οποίοι επιστρατεύονται για να υπηρετήσουν τις περισσότερες φορές τις εντολές ανωτέρων δίχως οι ίδιοι να κατανοούν τον λόγο. Είναι όμως και μια ιαχή αγάπης και τρυφερότητας όταν όλα γύρω μυρίζουν αίμα, μπαρούτι και θάνατο γιατί εκείνος πιστεύει στο καλό. Ο Σλουμπ είναι ένας ήρωας του πολέμου και στο πεδίο της μάχης, εκεί όπου καλείται να υπηρετήσει και να ανταποκριθεί στο κάλεσμα της πατρίδας του αναθεωρεί τη ζωή του, τον επισκέπτεται η λογική και η φωνή της συνείδησής του. Μέσα στην κόλαση του πολέμου καταλαβαίνει πια πως ο κόσμος δεν είναι καλός όπως τον φανταζόταν αλλά εκείνος συνεχίζει να ελπίζει πως όλα θα πάνε καλά.

Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, Η δύναμη της αγάπης, Εκδόσεις Μίνωας

Αν το βιβλίο του Ρεμάρκ «Ουδέν νεότερο από το δυτικό μέτωπο» είναι ένα λογοτεχνικό αριστούργημα αφιερωμένο στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο τότε «Η δύναμη της αγάπης» είναι εξίσου ένα εξαιρετικό σύγγραμμα για τον μεσοπόλεμο και την περίοδο εκείνη. Εν μέσω δραματικών γεγονότων ανόδου του χιτλερισμού και ενώ όλα δείχνουν πως μια νέα οδυνηρή περίοδος ξεκινάει με θύματα αντιφρονούντες και Εβραίους, ο Ρεμάρκ εμποτίζει τη ζωή των ηρώων του με την ελπίδα της αγάπης και της ζωής. Οι δύο ήρωες είναι ενδεικτικά θύματα της πυρετώδους μάχης καταπάτησης των κάθε είδους ελευθεριών του ανθρώπου και θα νιώσουν έντονα στο πετσί τους την επιβολή απολυταρχικών μεθόδων αντιμετώπισης των διαφορετικών απόψεων σε σημείο που συλλαμβάνονται και εξορίζονται. Θα βρεθούν νομάδες και διωγμένοι να αναζητήσουν μία πατρίδα για να ξεκουραστούν για λίγο το κύμα βίας και μίσους από το οποίο βάλλονται. Ο έρωτας και η ελπίδα θα γίνει για αυτούς το υπέρτατο καταφύγιο, ένα σημείο αντίστασης στην προσπάθεια αποδόμησης των ανθρώπινων αξιών, ένας λόγος να συνεχίζουν να υπάρχουν.

Hans Fallada, Ο πότης, Εκδόσεις Κίχλη

Ο Έρβιν Ζόμερ, ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος είναι το alter ego του Φάλαντα, σε αυτόν εναποθέτει τις ελπίδες του, σε αυτόν θέτει ως αποστολή να σηκώσει όλα τα βάρη του. «Το ποτό αποκοιμίζει τις σκέψεις, μαλακώνει τους πόνους», αυτή είναι η πεμπτουσία της υπόστασης του Πότη, του ανθρώπου που παρά τα δεινά που επέφερε στην ζωή του το ποτό – καταστράφηκε επαγγελματικά, έγινε έρμαιο των αρχών που πλέον τον αντιμετώπιζαν ως έναν κοινό εγκληματία χωρίς ταυτότητα και έχασε κάθε επαφή με την γυναίκα του, την οποία και απείλησε να σκοτώσει και εκείνη με την σειρά της τον τιμώρησε με διαζύγιο – συνέχισε να το αποζητά σαν τον ναρκομανή που διψάει για την δόση του. Στο κύκνειο άσμα του αυτό που λαχταρά όσο τίποτε άλλο είναι μία τελευταία γουλιά ώστε να «γευτεί την ατέλειωτη ευτυχία {…} Θα είμαι πάλι νέος, θα δω την πλάση να ανθίζει». Η Έμη Βαικούση στο εξαιρετικό επίμετρο αναφέρει: «Σ’ αυτή τη μεγαλειώδη τοιχογραφία της γερμανικής κοινωνίας, ο συγγραφέας σκιαγραφεί τις τύχες των ηρώων του στην περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του ’20». Αυτή είναι η κληρονομιά της γερμανικής σχολής του μεσοπολέμου στην οποία συγκαταλέγονται ο Τσβάιχ, ο Ροτ, ο Μπροχ.

Erich Kästner, Στο χείλος της αβύσσου. Η πλήρης έκδοση του Φάμπιαν, Εκδόσεις Πόλις

Όταν ένα βιβλίο λογοκρίνεται, η λογοτεχνική του αξία αυτομάτως ανεβαίνει και ο αναγνώστης τις περισσότερες φορές υποπτεύεται τους λόγους απαγόρευσής του. Και αν ούτε αυτό συμβεί, τότε η ιστορία, που είναι δίκαιη στο χρόνο, θα φροντίσει να το επαναφέρει στη θέση που του αξίζει, όπερ και συνέβη με το βιβλίο αυτό. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε το 1931 και το ναζιστικό καθεστώς μέσω των προπαγανδιστικών μέσων του έσπευσε να το καταδικάσει και να το ονομάσει «εκδοτικό σκουπίδι». Με σημερινούς όρους, η λογοκρισία αυτή αποτελεί την καλύτερη σφαλιάρα στην αναλήθεια απογειώνοντας διαφημιστικά το βιβλίο. Ο ήρωας του βιβλίου είναι μία φωνή αντίστασης στην ανηθικότητα και τον ξεπεσμό που σαν χείμαρρος έχει κατακλύσει κάθε έννοια αξιοσύνης. Ο άνεργος διδάκτωρ φιλολογίας Γιάκομπ Φάμπιαν, αυτός ο ακέραιος και έντιμος άνθρωπος, μοιάζει ως η μοναδική σανίδα σωτηρίας, ως η μόνη φωνή λογικής μέσα σε μία θάλασσα παραλογισμού, μέσα σε μία διαλυμένη από τη μέθη κοινωνία που ζει σε φρενήρεις ρυθμούς και απολαμβάνει τους καρπούς μιας εικονικής ευζωίας λίγο πριν το απόλυτο ναυάγιο και τη βουτιά στο κενό της ανυπαρξίας. Ο Κέστνερ, με δεξιοτεχνία περιγράφει όλα όσα δραματικά θα διαδραματιστούν τα χρόνια που ακολουθούν με την επικράτηση του Χίτλερ, είναι ένας προφήτης του καιρού του.

Γιάννης Αντωνιάδης

 https://www.bookfeed.gr/2018/11/14/i-logotechnia-sto-mesopolemo-6-1-vivlia-poy-prepei-na-diavasoyme/?fbclid=IwAR2A_oAGww9M8bn9cirM4K89HgX17ZJdJAbCu8Wp4M4XKT9w3Jet6xXPriE