William Shakespeare: «Η κωμωδία των παρεξηγήσεων»

Ανθούλα Δανιήλ

Δημοσιεύτηκε 19 Δεκεμβρίου 2018

Η μετάφραση του έργου Η κωμωδία των παρεξηγήσεων του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ έγινε κατόπιν ευγενικής παραγγελίας της Κατερίνας Ευαγγελάτου, η οποία με τον θίασό της το ζωντάνεψε στη σκηνή. Ο μεταφραστής Διονύσης Καψάλης δεν κρύβει τον ενθουσιασμό του για τον «αξιολάτρευτο» Σαίξπηρ και του επιτρέπουμε αυτή την «έκφραση αγάπης», επειδή και εμείς, θεατές του έργου και αναγνώστες τώρα του βιβλίου, καταλαβαίνουμε τι σπουδαίο πράγμα είναι να μπορεί κανείς να επικοινωνεί με τέτοια «υπέροχα» κείμενα.

Ο μεταφραστής μάς πληροφορεί ότι «το πρωτότυπο κείμενο βρίσκεται μόνο στο Folio του 1623, πέμπτο κατά σειρά σ’ εκείνον τον τόμο, σίγουρα ένα από τα σημαντικότερα βιβλία στον κόσμο» και μας εκθέτει τα του εργαστηρίου του. Και μια ακόμη πληροφορία. Οι αριθμοί παραπέμπουν στην ελληνική μετάφραση και όχι στο αγγλικό κείμενο.

Όταν ένα έργο ευδοκιμήσει στο θέατρο –και η Ευαγγελάτου πράγματι το «ζωντάνεψε»– «το ευφρόσυνο αποτέλεσμα πιστώνεται […] στη ζωή μας, προσφέροντάς της το μεγαλύτερο και πιο γενναιόδωρο δραματολόγιο χαρακτήρων, συναισθημάτων, στάσεων και σκέψεων που πέρασε ποτέ στα έργα του ανθρώπινου λόγου», γράφει ο Καψάλης. Και μια σπουδαία πληροφορία που έρχεται από τον Πήτερ Μπρουκ είναι ότι στα τριάντα επτά έργα του ο Σαίξπηρ έπλασε χίλιους χαρακτήρες, πράγμα που σημαίνει πως «Κατόρθωσε ξανά και ξανά να μπει μέσα σε χίλιες τουλάχιστον απόψεις». Ο Κόλεριτζ είπε ότι «ο Σαίξπηρ είναι “ανήρ μυριόνους” και αυτό είναι πράγματι μοναδικό στην ιστορία της λογοτεχνίας».

Η κωμωδία των παρεξηγήσεων είναι το πιο μικρό έργο – 1.780 στίχοι όλο κι όλο, δεν ξέρουμε πότε ακριβώς γράφτηκε, ίσως τον Δεκέμβριο του 1594· οι μελετητές δεν συμφωνούν, συμφωνούν όμως στο ότι πρόκειται για «αριστοτέχνημα της κωμικής φαντασίας». Επικρατούσα άποψη είναι ότι ο Σαίξπηρ είχε πηγή του τον Λατίνο Πλαύτο, με τους Μέναιχμούς του, που είχε κυκλοφορήσει στα αγγλικά, και τον Τερέντιο, με τον Αμφιτρύωνά του. Όμως ο Άγγλος επίγονος ξεπέρασε κατά πολύ τον Λατίνο πρόγονο. Ο Σαίξπηρ ήξερε και διάβαζε με άνεση τη λατινική γραμματεία, η οποία ήταν υποχρεωτική στα σχολεία της εποχής του, τα λεγόμενα grammar schools, και «ενδέχεται να διάβαζε τα λατινικά καλύτερα από πολλούς κλασικούς φιλολόγους σήμερα» (!). Παρεμπιπτόντως, στον Αμφιτρύωνα οφείλουμε και τη λέξη «σωσίας». Κι επειδή ο Σαίξπηρ διπλασίασε το ζεύγος των διδύμων, πολλαπλασίασε τους σωσίες επί σκηνής, πολλαπλασιάζοντας και τη σύγχυση και το κέφι. Ο Κόλεριτζ έχει επισημάνει στην Κωμωδία «ισχυρά στοιχεία φάρσας», εξαρτάται όμως από την ερμηνεία και προς τα πού θα γείρει, για να αναδειχτούν. Η Ανν Μπάρτον, με τη σειρά της, υποστηρίζει ότι το έργο είναι δύσκολο να κρατηθεί μέσα στα όρια της φάρσας. Οπωσδήποτε, είναι «ένα δραματικό έργο που έχει ως μοναδικό σκοπό να προκαλέσει γέλιο».

Η μετρική «ανησυχία» του έργου (η ποικιλία των μέτρων, δηλαδή) οφείλεται στη στιχουργική δεξιοτεχνία του ποιητή, που αξιοποιεί όλα εκείνα τα σχήματα με τα οποία θα προκαλέσει ένα αίσθημα κωμικού πλουραλισμού, τον «ρητορικό διάκοσμο της ελισαβετιανής αναγέννησης από τη μία και την ηθοπλαστική επιχειρηματολογία, με τα εξιδανικευτικά σχήματα της ερωτικής συνομιλίας, από την άλλη», στα οποία αναγνωρίζουμε απηχήσεις από τα σονέτα του Πετράρχη. Έτσι, η στιχουργία γίνεται μέρος της δράσης και το κοινό που παρακολουθεί γίνεται και «ακροατήριο» και όχι μόνο «μια σύναξη αμέτοχων θεατών», γράφει ο Ο’Ντόνελ.

Θα πέσει ο σπόρος για την αμφιβολία της εξέλιξης που φέρνουν τα ταξίδια και ο πλουτισμός, το κέρδος, η υλική ευημερία, η σπατάλη, ο δανεισμός, η οφειλή, η τοκογλυφία, η πίστη και η ηθική.

Στα κληρονομημένα πλεονεκτήματα συνυπολογίζονται οι στιχουργικές φωνητικές δυνατότητες της αγγλικής γλώσσας, που διευκολύνουν τον Σαίξπηρ να μεγεθύνει τη δραματική αποτελεσματικότητα και εμβέλεια του έργου, το οποίο, ενώ στην επιφάνεια είναι ξεκαρδιστικό, στο βάθος είναι τραγικό, αν και ο Σαίξπηρ δεν έχει φτάσει ακόμα στον μονόλογο ως «τρομακτική μηχανή ενδοσκόπησης», λέει ο Καψάλης, η οποία θα ξεκινήσει με τον Άμλετ. Έτσι, όταν ο Αντίφιλος μένει μόνος σε μια σκηνή της δεύτερης πράξης, έχει ένα αίσθημα μελαγχολίας που όμως δεν βλάπτει το κωμικό του έργου. Απομονώνω τους στίχους:

Σαν μια στάλα νερό είμαι εγώ στον κόσμο
που μιαν άλλη στάλα ψάχνει στον ωκεανό
[…]
Έτσι κι εγώ
γυρεύοντας μητέρα κι αδελφό,
στην αναζήτησή μου, ο άτυχος,
χάνομαι εγώ ο ίδιος.

Ο μελετητής επιμένει στη σημασία των λέξεων, πέραν της φαινομενικής, επικοινωνιακής τους χρήσης. Βλέπει τον «ωκεανό» με τη διπλή ιδιότητά του· θάνατο και αναγέννηση, με τα ταξίδια σε αρχαίους τόπους και εξερευνήσεις νέων, σαν να θέλει με τα θαλασσινά έργα, στη Βενετία (Ο έμπορος της Βενετίας), στην Κύπρο (ο Οθέλλος), στην Τύρο (ο Περικλής) και στο νησί της ουτοπίας (η Τρικυμία), να αποτίσει τιμή στη θαλασσοκράτειρα Αγγλία. Πιθανόν και προσωπικές δικές του «υπόθεσες ψυχικές», που θα έλεγε ο Σολωμός.

Διπλοί δίδυμοι, τέσσερις γυναίκες, κωμικά μπερδέματα. Οι υπηρέτες με την αθυροστομία τους ισοφαρίζουν τη βία που υφίστανται από τους αφεντάδες τους και οι γυναίκες στο «πλούσιο δραματολόγιο δυνατών και εύγλωττων γυναικών» κρατούν την άκρη του νήματος, στου οποίου την άλλη βρίσκονται η Λαίδη Μάκβεθ, η Κλεοπάτρα και άλλες επιφανείς ηρωίδες του.

Οπωσδήποτε, είναι «ένα δραματικό έργο που έχει ως μοναδικό σκοπό να προκαλέσει γέλιο».

Τρία είναι τα κυρίαρχα μοτίβα που θα αναδείξει το έργο: ο κίνδυνος, ο πλούτος, ο χρόνος, τα οποία θα εμφανιστούν από την αρχή του έργου. Θα τηρηθούν οι αριστοτελικές ενότητες δράσης, τόπου, χρόνου, δηλαδή όλα θα αρχίσουν πρωί και θα τελειώσουν με τη δύση του ήλιου, όπως στο αρχαίο ελληνικό θέατρο. Θα επιτευχθεί η συνύπαρξη του παλιού με την ανατροπή του. Θα πέσει ο σπόρος για την αμφιβολία της εξέλιξης που φέρνουν τα ταξίδια και ο πλουτισμός, το κέρδος, η υλική ευημερία, η σπατάλη, ο δανεισμός, η οφειλή, η τοκογλυφία, η πίστη και η ηθική. Αυτός είναι ο κόσμος των ηρώων της Κωμωδίας. Και για να μην πέσει στα δόντια της λογοκρισίας, ο Σαίξπηρ θα επιλέξει τον «λοξό δρόμο», «για να πει αυτό που έπρεπε να πει και […] να δαγκώσει». Είναι αυτός που θα διαγράψει με ακρίβεια τον χρόνο και το χρήμα, την αγωνία της ώρας, όταν όλα τρέχουν, προθεσμίες και υποσχέσεις που πρέπει να τηρηθούν, δεσμεύσεις και δεσμά. Άνθρωποι που δένονται και λύνονται. Το παράδειγμα του Δρόμιου, που ήταν δούλος και δεσμώτης και τώρα είναι δούλος και λυόμενος (κι εδώ πολύ ωραία παίζει ο μεταφραστής με τον Προμηθέα και τις ιδιότητές του) και ο χρόνος που είναι κλέφτης, εφόσον αναγκάζεται και αυτός να κλέβει τον εαυτό του γιατί «πιο πέρα ο κλητήρας θα τον τσιμπήσει».

Και η αφήγηση τρέχει και συναγωνίζεται τον χρόνο για να προλάβει τα δρώμενα και να πει με κωμικό τρόπο σοβαρά πράγματα, επειδή και ο χρόνος πρέπει εδώ, σ’ αυτή τη ζωή να κερδηθεί, αφού ελπίδα μεταφυσικής εξαγοράς του δεν υπάρχει.

Τελικά, ο Σαίξπηρ αγαπά πιο πολύ τους δύο γελωτοποιούς, τους δύο Δρόμιους, τον έναν και τον δίδυμό του και αδελφό του που φεύγουν χέρι χέρι στο τέλος του έργου, μακριά από τους δύο Αντίφιλους αντίπαλους που είχαν βαρύ το πάνω χέρι.

Διαβάζοντας την πλούσια Εισαγωγή του Διονύση Καψάλη, έμπειρου και ευαίσθητου μελετητή των σαιξπηρικών έργων, τις αναφορές του στους επιφανείς μελετητές, τον υπομνηματισμό και τις λεπτεπίλεπτες επισημάνσεις της κάθε λεπτομέρειας, πρώτον δεν μπορείς να απαλλαγείς από την επιθυμία να αποδελτιώσεις τα πάντα, δεν θέλεις να αφαιρέσεις κάτι, αλλά πρέπει, επειδή δεν χωράει σε μια παρουσίαση απλή και απλώς ενημερωτική και, δεύτερον, δεν μπορείς να μη χειροκροτήσεις, αν και εδώ δεν είναι θέατρο και ο χώρος δεν επιτρέπει το χειροκρότημα. Ωστόσο, αυτή η μελέτη φέρνει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη όλη την παράσταση, το παρασκήνιο, το εργαστήριο του μεγάλου ποιητή, όλα όσα κρύβονται στα υπόγεια του θεάτρου και πάρα πολλά άλλα που υπονοούνται, καταγοητεύοντας και καταμαγεύοντας τον αναγνώστη και λυτρώνοντάς τον από τα δεινά των δικών του δεσμών, πράγμα που είχε και ο Σαίξπηρ επισημάνει, βλέποντας πού οδεύει ο κόσμος της οικονομικής εξάπλωσης και εξέλιξης.

Και το κυρίως του βιβλίου· ο λόγος ο σαιξπηρικός στα πολύ ωραία ελληνικά μας.

Η κωμωδία των παρεξηγήσεων
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
μετάφραση: Διονύσης Καψάλης
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
139 σελ.
ISBN 978-960-01-1984-8
Τιμή €10,00

 https://diastixo.gr/kritikes/texnes/11237-kwmwdia-parekshghsewn