Με αφορμή ένα απόσπασμα

Η Πέρσα Κουμούτση γράφει για τον Ναγκίμπ Μαχφούζ //

 

Με αφορμή ένα απόσπασμα που έχω ξεχωρίσει από το έργο του μεγάλου Λογοτέχνη Ναγκίμπ Μαχφούζ, καταγράφω τις σκέψεις μου για τη διττή λειτουργία της γλώσσας που χρησιμοποιεί, ιδιαιτέρως στα αλληγορικά του βιβλία, για να αναδείξει καίρια ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο.

 

«Είναι φθονερή η αλήθεια όταν δε σου δείχνει τον δρόμο της, όταν δε σε παρακινεί να τη φθάσεις, όταν σε αφήνει αβοήθητο, χαμένο μέσα στον λαβύρινθο των διλημμάτων της, μισοπνιγμένο ναυαγό μέσα στη θάλασσα των ενδοιασμών και των αναστολών της. Όποιος πιστεύει πως έφτασε κοντά στην αλήθεια θα πρέπει να βρήκε τον δρόμο της· και όποιος νόμισε πως τη βρήκε χάθηκε, γιατί ούτε τη φθάνεις ποτέ την αλήθεια, ούτε την αποφεύγεις, μόνο απεγνωσμένα την αποζητάς».

Ναγκίμπ Μαχφούζ

 

Αξίζει να σταθώ για λίγο σ’ αυτό το απόσπασμα / απόφθεγμα και να κάνω μια σύντομη αναφορά σ’ εκείνο το πρώτο βιβλίο που άρχισα να διαβάζω ή, για να ακριβολογήσω, που προσπάθησα να διαβάσω στην εφηβεία μου και ολοκλήρωσα είκοσι και πλέον χρόνια αργότερα, όταν κλήθηκα να το μεταφράσω − τότε μόνο το κατανόησα σε βάθος και ανακάλυψα για άλλη μια φορά το μεγαλείο του αγαπημένου συγγραφέα. Πρωτότυπος τίτλος του Χίλιες και μία νύχτες· και αποδόθηκε στα ελληνικά ως Μέρες και νύχτες της Αραβίας. (Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.) Δεν υπάρχει δεινότερος και πιο αφοσιωμένος αναγνώστης από τον μεταφραστή ενός βιβλίου, εκτός ίσως από τους κριτικούς λογοτεχνίας και κάποιους, ελάχιστους, από τους φανατικούς εραστές της.

Ο μεταφραστής αναδιφεί τα κατάβαθα της σκέψης ενός συγγραφέα για να ανακαλύψει τους ανεκτίμητους θησαυρούς των νοημάτων −των φανερών, αλλά και των κρυφών− και της φιλοσοφίας του, ακριβώς όπως ο δύτης βουτά στον πυθμένα της θάλασσας για να φέρει στην επιφάνεια και στο φως τους δικούς της θησαυρούς.

Το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν γεμάτο από τέτοιους θησαυρούς που με συγκλόνισαν και άλλαξαν, χωρίς υπερβολή, την κοσμοθεωρία μου.

Στην πραγματικότητα, το καθένα από τα έργα του με συγκλόνισε και με δίδαξε με έναν μοναδικά διαφορετικό τρόπο, αφήνοντας πάντα στην ψυχή μου μια απερίγραπτη γεύση πληρότητας, ικανοποίησης και ηδύτητας, που δε βρήκα αντίστοιχά τους σε καμία άλλη δραστηριότητά μου.

Καμία πτυχή της ανθρώπινης φύσης δεν απουσιάζει από το αριστουργηματικό αυτό, φιλοσοφικό όσο και στοχαστικό έργο του που, επαναλαμβάνω, άφησε μέσα στην ψυχή μου μια ανεπανάληπτη αίσθηση. Χρησιμοποιώντας τον μύθο και την αλληγορία εισχωρεί στη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, του ίδιου του ανθρώπου, για να ξεγυμνώσει την αφροσύνη και τις αδυναμίες του, να τον εκθέσει και να τον φέρει αντιμέτωπο με τον ίδιο του τον εαυτό και τις ανεπάρκειές του· να καταδείξει τον εγωισμό, την αδικία, την απληστία, τη δυσπιστία, την αστοχασιά, την ανικανότητά του να διακρίνει την αλήθεια, την τάση του να εθελοτυφλεί ή να αγνοεί ότι η ευτυχία συχνά βρίσκεται μπροστά στα πόδια του, ενώ εκείνος την αναζητά στο ανέφικτο.

Μέσα από μια υπέροχη και μυθική ατμόσφαιρα βγαλμένη από τη μακρινή και ονειρεμένη Ανατολή, ο μεγάλος τεχνίτης του λόγου μάς φέρνει κοντά στον κόσμο και τις ιστορίες της Χαλιμάς, της πριγκίπισσας Σαχραζάντ και τα παραμύθια που κράτησαν τον αιμοσταγή βασιλιά Σαχραγιάρ άγρυπνο για χίλιες και μία νύχτες, δίνοντάς τους μια νέα πνοή, μια εντελώς καινούργια διάσταση και φέρνοντας την ίδια στιγμή στην επιφάνεια ζητήματα πανανθρώπινα, διαχρονικά, επίκαιρα, και αρχέγονα την ίδια στιγμή: την ανικανότητα της άρχουσας τάξης να επιβάλει τη δικαιοσύνη και την ισονομία στον λαό, τη διαφθορά της εξουσίας, την εκμετάλλευση των αδυνάτων από τους ισχυρούς, τη μωρία εκείνων που συμπαρασύρουν στον όλεθρο τους αθώους και τους ανίσχυρους, την προδοσία, τη λυκοφιλία, την υπέρμετρη φιλοδοξία, την κενοδοξία, τον τυφλό δογματισμό.

Το απόσπασμα που παραθέτω είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα που δίνει το στίγμα του βιβλίου, όπως επίσης και το μυθικό υπόβαθρό του, αλλά και υπογραμμίζει τις πολλαπλές αλήθειες που κρύβονται πίσω από τον μύθο. Θαρρώ πως είναι, επίσης, από τα ομορφότερα όσο και πιο μυστικιστικά αποσπάσματα του βιβλίου.

Ακόμα και σήμερα, όσες φορές κι αν διαβάσω το ίδιο αυτό το μυθιστόρημα, με πλημμυρίζει η ίδια έκπληξη, με αιχμαλωτίζει ο γοητευτικός μυστικισμός, τα υπόγεια αλλά και ολοφάνερα μηνύματά του για τον άνθρωπο, τον οποίο βλέπει ως ένα πλάσμα που μάχεται και άγχεται για μια καλύτερη ζωή, για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, για έναν δίκαιο καταμερισμό του πλούτου, για ίσες ευκαιρίες προς όλους, αλλά και την προσπάθεια του, την πάλη του να κατακτήσει την αγάπη. Για τον άνθρωπο, που μπορεί να είναι θεϊκός, ακόμα και μέσα στην εξαχρείωσή του, την καταβύθισή του στην απελπισία, την απληστία, την αχρειότητα και την υποκρισία. Και κάθε φορά αντιλαμβάνομαι καινούργια πράγματα για τη θεϊκή ουσία ακόμα και των ευτελών ή ποταπών πραγμάτων, όπως και καινούργιες έννοιες που σε κάθε προηγούμενη ανάγνωση μου είχαν διαφύγει. Η δε γλώσσα που χρησιμοποιεί σ’ αυτό το βιβλίο είναι απλή και σύνθετη μαζί, ποιητική και πνευματώδης, γλαφυρή, γεμάτη νοήματα και σύμβολα. Ο λόγος του είναι το όχημα με το οποίο ο μεγάλος συγγραφέας μεταφέρει τα νοήματα και τη φιλοσοφία του στους αναγνώστες του.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ κάπως εκτενέστερα στη διττή λειτουργία της γλώσσας που χρησιμοποιεί ο Μαχφούζ στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, αλλά και στα υπόλοιπα βιβλία του. Είναι μια γλώσσα υποβλητική, που άλλοτε συμπυκνωμένα και απλά, κι άλλοτε ποιητικά και ανάγλυφα καθρεφτίζει όλα τα συναισθήματα, τη φιλοσοφία και τις σκέψεις του κι όχι μόνο αυτές τις φανερές, αλλά και τις άλλες που δε διαφαίνονται σε πρώτο επίπεδο, αλλά σε μια δεύτερη, πιο προσεκτική ανάγνωση. Καθυποτάσσει την αλληγορία, για να αναδείξει τα βαθύτερα νοήματα που αφορούν τον άνθρωπο και την εξέλιξή του, το δράμα της θνητότητάς του αλλά και τις ευλογίες του στη ζωή, περισσότερο να αναδείξει αλήθειες πίσω από την επίφαση ή την εικόνα του. Και όπως ανέφερα, το πετυχαίνει όχι με μεγαλοστομίες, ούτε με περίπλοκες διατυπώσεις, αλλά συχνά με έναν λόγο αφοπλιστικά απλό και δυνατό, ιδίως όταν ανατέμνει το πορτρέτο του ανθρώπου που πασχίζει να αντιπαρατεθεί με τη σαπίλα που τον περιβάλλει: την ανειλικρίνεια, την κολακεία, τον αριβισμό, επιλέγοντας συνειδητά τη συναισθηματική και την πνευματική του μοναξιά. Όπως για παράδειγμα στο κείμενο που ακολουθεί και που προέρχεται από το βιβλίο.

«Για να φθάσεις στο επίπεδο των ενάρετων θνητών πρέπει να περάσεις έξι εμπόδια: πρώτα, να κλείσεις την πόρτα της άνεσης και να ανοίξεις την πόρτα της ταλαιπωρίας· δεύτερο, να κλείσεις την πόρτα της υπεροψίας και να ανοίξεις την πόρτα της σεμνότητας και της ταπεινοφροσύνης· τρίτο, να κλείσεις την πόρτα της ανάπαυσης και να ανοίξεις εκείνη του μόχθου και της εργασίας· τέταρτο, να κλείσεις την πόρτα του ύπνου και να ανοίξεις την πόρτα της αφύπνισης· πέμπτο, να κλείσεις την πόρτα του πλούτου και να ανοίξεις την πόρτα της φτώχειας· και έκτο, να κλείσεις την πόρτα της ελπίδας και να ανοίξεις εκείνη της προετοιμασίας για τον θάνατο».

Θα έλεγα μάλιστα ότι, καθώς η Αραβική γλώσσα είναι κατεξοχήν γλώσσα των συμβόλων, η κάθε λέξη έχει την υπόγεια και την πρόδηλη σημασία και τη λειτουργία της· και εδώ ακριβώς έγκειται η σημαντικότερη πρόκληση για τον μεταφραστή, να βρει τις αντίστοιχες λέξεις που να αποδίδουν όλα αυτά τα νοήματα, τα κρυφά και τα υπαινισσόμενα, να αναδείξει το γλωσσικό ιδίωμα του συγγραφέα που λέει πολλά και εννοεί, υποδόρια, άλλα τόσα.

Άρα, δε χρειάζεται μόνο η βαθιά γνώση της γλώσσας και των ιδιωμάτων της, αλλά απαιτείται και η κατανόηση της εσωτερικής γλώσσας του συγγραφέα, της γλώσσας με την οποία σκέφτεται και λειτουργεί σε ένα βαθύτερο συνειδησιακό επίπεδο. Η γραφή του, όπως έχω αναφέρει πολλές φορές στο παρελθόν, είναι ένα αραβούργημα λέξεων και νοημάτων, όπου κυριαρχεί ο άνθρωπος με ό,τι τον χαρακτηρίζει.

Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, όπως κάθε παγκόσμιος συγγραφέας, υπήρξε ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής, του υπαρξιακού δράματος του ανθρώπου − με το έργο του μάλιστα κατάφερε να εισαγάγει στην καρδιά του δυτικού αναγνώστη την ονειρική μαγεία της Ανατολής στην πιο έξοχη εκδοχή και σύνθεσή της, αλλά την ίδια στιγμή να εδραιώσει στη συνείδησή του, ως αναπότρεπτη διαπίστωση, ότι παντού ο άνθρωπος έχει την ίδια μοίρα, και ότι παντού είναι ένα φτηνό παιχνίδι της ζωής, ενώ η ζωή του η ίδια είναι ένα όνειρο, μια παραμυθία από εκείνες που εξιστορεί ο ίδιος με απαράμιλλη τέχνη στα βιβλία του.

https://www.fractalart.gr/me-aformi-ena-apospasma/