Στο φως και το σκοτάδι της ερημικής ψυχής

της Θεοδώρας Δ. Πατρώνα

 Συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Paul Bowles στα 1999 (1910-1999) και εβδομήντα χρόνια από την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματός του, Tσάι στη Σαχάρα το φθινόπωρο του 1949, ένα μυθιστόρημα το οποίο είχε αρχικό τίτλο στα αγγλικά The Sheltering Sky (σε ελεύθερη μετάφραση ο ουρανός καταφύγιο). Το παρθενικό έργο του μέχρι τότε ποιητή και μουσικοσυνθέτη Bowles τον καθιέρωσε στον χώρο της πεζογραφίας, του χάρισε μεγάλη φήμη αλλά και πρoκάλεσε από την αρχή ποικίλες αντιδράσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο εκδοτικός οίκος Doubleday με τον οποίο είχε αρχικά συμφωνήσει ο Bowles απέρριψε το έργο με την αιτιολογία ότι δεν ήταν μυθιστόρημα. Ήταν από την αρχή «ένα ατίθασο βιβλίο» όπως παραδέχεται ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογό του (8). Κορυφαίοι άνθρωποι των γραμμάτων όπως ο Tennessee Williams και ο
Norman Mailer έγραψαν διθυραμβικές κριτικές για Το Τσάι στη Σαχάρα. Ο πρώτος υποκλίθηκε μπροστά στον συγγραφέα αναγνωρίζοντας στο πρόσωπό του «ένα ταλέντο αληθινής ωριμότητας και φινέτσας», τοποθετώντας τον στο ίδιο επίπεδο με τους γίγαντες της γαλλικής διάνοιας όπως οι Jean Genet, Albert Camus, και ο Jean-Paul Sartre. Ο Mailer τόνισε τη σκοτεινή και διεστραμμένη πλευρά που ο Bowles επιχείρησε να φέρει στο φως με τις περιπέτειες των ηρώων του και την ενασχόληση του έργου με θέματα ταμπού, ένα τολμηρό ταξίδι στη Μαύρη Ήπειρο αλλά και στον προσωπικό ζόφο. Επιδιώκοντας να ξαναβρούν τη σπίθα στην βαλτωμένη σχέση και ζωή τους, ένα ζευγάρι εύπορων Αμερικανών διανοούμενων από την Νέα Υόρκη ο Πορτ και η Κιτ Μόρεσμπι καταφτάνουν στο Μαρόκο λίγο μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Συνοδεύονται από τον εξίσου πλούσιο φίλο τους Τάνερ, στον οποίο δίνεται ο άχαρος ρόλος του τρίτου σε αυτήν την παραπαίουσα σχέση. Την παρέα πλαισιώνουν και οι κουραστικοί όσο και γραφικοί Λάιλ, μία Αγγλίδα μητέρα και ο γιός της που επίσης ταξιδεύουν ανά τον κόσμο. Από τις πρώτες σελίδες ο Bowles περνά σε ένα πολύ γνωστό πια ορισμό διαχωρίζοντας τον τουρίστα από τον ταξιδιώτη. Αναφερόμενος στον Πορτ γράφει: «Δε θεωρούσε τον εαυτό του τουρίστα˙ ήταν ταξιδιώτης. Η διαφορά έχει να κάνει εν μέρει με τον χρόνο, εξηγούσε. Ενώ ο τουρίστας λαχταρά να γυρίσει σπίτι του έπειτα από μερικές εβδομάδες ή μήνες, ο ταξιδιώτης καθώς δεν ανήκει σε ένα μέρος περισσότερο απ’ ό,τι σε κάποιο άλλο, κινείται αργά, για χρόνια, από το ένα σημείο της γης στο άλλο. Και πράγματι, του ήταν δύσκολο να πει, ανάμεσα στους πολλούς τόπους όπου είχε ζήσει, πού ακριβώς είχε νιώσει περισσότερο σαν στο σπίτι του» (18) Σε ένα αέναο όσο και άσκοπο ταξίδι αναζήτησης ο Πορτ και η Κιτ είναι οι ανέστιοι, μόνιμα ανικανοποίητοι και δυσαρεστημένοι ταξιδιώτες, κλειδωμένοι στα δωμάτια ξενοδοχείων με ανεπαρκείς υπηρεσίες, άθλιο φαγητό και «ύποπτους» Άραβες των οποίων την κουλτούρα αδυνατούν να κατανοήσουν και κριτικάρουν ανηλεώς. Στο πρώτο μέρος του έργου η πλοκή ξετυλίγει τις ερωτικές περιπέτειες των Μορέσμπι που πειραματίζονται ερωτικά με τρίτους σε μία προσπάθεια να εκτονώσουν την πλήξη τους. Καθώς προχωρούν περισσότερο σε απομονωμένες πόλεις της ερήμου, η ανατροπή έρχεται με τον αναπάντεχο θάνατο του Πορτ από τυφοειδή πυρετό και την μεταμόρφωση της Κιτ. Απελευθερωμένη από την ταυτότητά της ως σύζυγος, διανοούμενη αλλά και γυναίκα της Δύσης, η Κιτ χάνεται στην έρημο όπου ζει τις φαντασιώσεις της και γίνεται «αντικείμενο» όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Bowles (9). Τρία μόλις χρόνια πριν τη δημοσίευση του αριστουργηματικού Waiting For Godot (1952), το εξαιρετικό μυθιστόρημα του Bowles αποτυπώνει με παρόμοια παρρησία και οξύνοια το κλίμα απόλυτης μοναξιάς, το ηθικό και υπαρξιακό τέλμα μίας ολόκληρης γενιάς που αναζητά νέα ερείσματα στα συντρίμμια του πολέμου. Παράλληλα, προβάλλοντας την κενότητα των «κακομαθημένων» παιδιών της αμερικανικής ιντελιγκέντσια, ο συγγραφέας κριτικάρει την Δυτική ταξιδιωτική κουλτούρα, παραπέμποντας σε κλασσικά ταξιδιωτικά κείμενα και συγγραφείς όπως ο E.M. Forster και ο Henry James. Στο αποκορύφωμα της ψυχολογικής έντασης, ο συγγραφέας, με ψυχαναλυτική δεινότητα, απελευθερώνει το ζευγάρι από τα βαρίδια της ανιαρής κουλτούρας τους και τους παραδίδει γυμνούς στην έρημο στο δίπολο του θανάτου και του έρωτα, με τον ουρανό μόνο καταφύγιο, να βρουν την αλήθεια τους. Το μοναδικό αυτό μυθιστόρημα που αξίζει να διαβαστεί ως κλασσικό, οπτικοποιήθηκε για την μεγάλη οθόνη από τον σπουδαίο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι στα 1990. Η εκπληκτική φωτογραφία του Βιτόριο Στοράρο και ο οσκαρικός Τζον Μάλκοβιτς στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Πορτ είναι τα βασικά προτερήματα μίας ιδιαίτερης και κλασσικής πλέον ταινίας. info: Paul Bowles.Τσάι στη Σαχάρα. Μετάφραση Νίκος Α. Μάντης. Αθήνα: Μεταίχμιο, 2019
https://www.oanagnostis.gr/sto-fos-kai-to-skotadi-tis-erimikis-psychis-tis-theodoras-d-patrona/?fbclid=IwAR1-d2KNRZhf1xplyIJ-6hqDF_f2oduJvG2Lym7XxuLMjt5Zg7p5MocTBFY