«“Βαραββάς”: Ο αντιχώρος του Γκέοργκ Τρακλ» της Λαμπριάνας Οικονόμου

Ο Αυστριακός ποιητής Γκέοργκ Τρακλ διαθέτει κάλλιστα «το πακέτο» για να εξάψει τη φαντασία του αναγνωστικού κοινού ως ιδιάζουσα περίπτωση του 20ού αιώνα: είτε λόγω της σύντομης, ταραχώδους ζωής του, είτε λόγω της ιδιότυπης αφηγηματικής του τεχνικής. Όμως, το ουσιαστικό (με αναγωγή στην ουσία) και ανυπέρβλητο στον Τρακλ είναι η καθαρότητα του λόγου του. Η σαφήνεια των συμβολισμών, η κυριολεξία και, εντέλει, η διαύγεια που έχει ο σκοτεινός του κόσμος.

Υπάρχουν κριτικές οι οποίες εστιάζουν στο κατά πόσο επηρέασε η χρήση κοκαΐνης τη γραφή του Τρακλ· ακόμη, υπάρχουν κριτικές (βλ. Russell Brown, Ulrike Rainer) που αναφέρονται στις εμμονές του ή στο χάος του κόσμου που περιγράφει στα έργα του, καθώς και στο χάος που επικρατεί στη

φόρμα και στη γλώσσα του δημιουργού. Στην πρώτη περίπτωση κριτικών, δεν θα είχε ενδιαφέρον να αποδώσουμε στο δημιουργικό ταλέντο ενός λαμπρού πνεύματος της παγκόσμιας λογοτεχνίας τον ρόλο «πειραματόζωου» ή «περιστατικού». Θέλω να πω ότι, οπωσδήποτε, το έργο δεν είναι δυνατόν να αποσχιστεί από τον δημιουργό· το να εστιάζουμε όμως στην απόκλιση από αυτό που κοινωνικά ορίζεται και οριοθετεί τη «φυσιολογική συμπεριφορά» του δημιουργού και όχι στο έργο καθεαυτό, είναι άσκοπο και άστοχο. Ως προς το δεύτερο ρεύμα κριτικών του έργου του, αφενός δεν θεωρώ εμμονή την επανάληψη ορισμένων μοτίβων, αφετέρου δεν βλέπω τίποτα χαώδες στα πεζόμορφα κείμενά του. Ο Τρακλ αφενός είναι συνεπής στα νοήματά του· αφετέρου οι εικόνες του αποκαλύπτονται με δομημένη αλληλουχία. Οι εικόνες στα αφηγήματα του Τρακλ λειτουργούν ως μικρές ενότητες σε συνέχειες, οι οποίες αναδεικνύουν ένα ή περισσότερα σύμβολα. Οι εικόνες αυτές έχουν ακρίβεια: λειτουργούν ως το σκηνικό όπου διαδραματίζεται η δράση ή η ακινησία του ονειρικού κόσμου που πλάθει ο Τρακλ.

Το πεζολογικό έργο του Τρακλ, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο Βαραββάς (μτφρ. Μιχάλης Παπαντωνόπουλος, Εκδόσεις Κοβάλτιο, 2018), είναι το έργο ενός οραματιστή δημιουργού που πρώτον, βρέθηκε να ζει ιστορικά στο ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου –αξίζει να αναφερθεί ότι το 1914 φεύγει στο μέτωπο ως τραυματιοφορέας σε μια υγειονομική μονάδα στο Γκρόντεκ, στην τωρινή Πολωνία (τότε Αυστροουγγαρία)–, που δεύτερον, η εξάρτησή του από τις ουσίες καθώς και η συναισθηματική του αστάθεια επιδεινώθηκαν, που τρίτον, κοινωνικά τον εξεδίωκε το φάντασμα της προτεσταντικής ηθικής (το σύνολο του έργου του ντυμένο με αδρές γραμμές θρησκευτικής λατρείας και εξαιτίας ενδεχομένως αυτής, υπαρξιακό αδιέξοδο με απαγορευμένο αιμομικτικό δεσμό) και που, τέταρτον, προσέβλεπε σε μια νέα τάξη πραγμάτων.

Η πρόζα του Τρακλ μπορεί να ταυτιστεί με το πώς περιγράφει ο ίδιος τον κόσμο του: «Και τώρα ακούω μαγεμένος τις μελωδίες από μέσα μου, και το βλέμμα μου, συνεπαρμένο, επινοεί δικές του εικόνες – καλύτερες, παρά οτιδήποτε πραγματικό! Ο δικός μου όμορφος κόσμος κατακλύζεται από απίστευτη αρμονία». Πράγματι, στα πεζά του επικρατεί ισορροπία· υπάρχει φυσικότητα στη ροή της περιγραφής και φυσικότητα στη ροή της γλώσσας· η ονειρική πραγματικότητα που περιγράφει είναι καθαρή και στέρεα.

Ο Τρακλ είναι πρωτοπόρος, άρτιος, αυτόφωτος –μέσα στα σκοτάδια του–, δημιουργικά αισιόδοξος και από μόνος του ένα κεφάλαιο στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Παρόλο που στα πεζόμορφα κείμενα του Τρακλ υπάρχει έντονο το στοιχείο της αλληγορίας και των συμβόλων, αυτό που τον καθοδηγεί είναι η αλήθεια, όχι η μυθοπλασία. Δηλαδή, το έργο του δεν κοινωνεί αυτό που είναι μέσω παραβολής και συμβολισμών. Αντιθέτως, ο Τρακλ δηλώνει αυτό που είναι αδιαμεσολάβητο. Είναι η αλήθεια του έργου που έρχεται σε ταύτιση με τον δημιουργό. Και αυτή η αλήθεια σε όλα τα σκοτάδια είναι που κάνει τόσο άμεσο το έργο του Τρακλ.

Τα σύμβολα στα πεζά του συνδέουν την παραφορά, τα χρώματα, τις μυστικιστικές εικόνες, κυριολεκτικά (και νηφάλια) μεταξύ τους. Για παράδειγμα, στα χρώματα ο ποιητής αποδίδει διαφορετικά νοήματα ανά περίπτωση· άλλοτε τα χρησιμοποιεί για καθαρά περιγραφικούς λόγους, για να δημιουργηθεί δηλαδή υποβλητικότητα στο τοπίο-σκηνικό που στήνει, άλλοτε τα χρώματα έχουν ένταση που κατακλύζει τον αναγνώστη με την αφηρημένη αλληγορική της ποιότητα. Ακόμη και η ησυχία, που ως σύμβολο αποδίδεται άλλοτε ως «βουβή» και άλλοτε ως «γαλήνη», αυτήν που επικρατεί στις εικόνες του, ενέχει αλληγορία η οποία υποκρύπτει καταστασιακή σιωπή με περιοδικότητα. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η ησυχία προσδίδει ηπιότητα κατά τη μετάβαση από απόσχιση σε απόσχιση (απόσχιση από τη ζωή, απόσχιση από την ίδια την ησυχία, απόσχιση από το Εγώ). Στη «Μεταμόρφωση του Κακού», παραδείγματος χάρη, γράφει χαρακτηριστικά «μαύρος βηματισμός στην άκρη του δάσους· στιγμή βουβής καταστροφής»· εδώ, βουβή είναι η αποκοπή του περιπατητή. Στο πεζό «Αποκάλυψη και αφανισμός», η «κραυγή πουλιού ξεψυχώντας σε γαλάζια ησυχία» δηλώνει αποχωρισμό από τη ζωή· έτσι αντιλαμβάνεται ο Τρακλ τον θάνατο – μια δροσερή εκπνοή. Εντέλει, η ησυχία είναι ο τρόπος του να κοινωνεί την παραίτηση. Ακόμη, η ησυχία, συγκεκριμένα η μη ικανότητα ομιλίας ή παραγωγής ήχων, είναι αυτό που διαχωρίζει τους ζωντανούς από τους νεκρούς στα έργα του. Ο κόσμος του Τρακλ είναι ήσυχος, είναι μισοσκόταδο ή διαρκές ξημέρωμα.

Η χρήση των συμβόλων χτίζει έναν κόσμο που τον βοηθά να περιγράψει λογοτεχνικά τη βιωμένη του εμπειρία. Αυτή η δυνατότητα των πάντων να μετουσιώνονται σε σύμβολα είναι η πρωταρχική γλωσσική του λειτουργία. Ο Χάιντεγκερ σε κριτική του για τον Αυστριακό ποιητή γράφει: «η γλώσσα της ποίησης του Τρακλ μιλάει καθ’ οδόν προς την απομόνωση, γι’ αυτό ακριβώς και μιλάει πάντοτε δι’ αυτού που μένει μετά την απομόνωση και συγχρόνως προς αυτό στο οποίο οδηγεί η απομόνωση». Η γλώσσα του Τρακλ δεν οδηγεί στην απομόνωση· οδηγεί στην ατομική αλήθεια και, μέσα από την αλήθεια, στον κόσμο που έχει χτίσει ο Τρακλ· σε έναν κόσμο που συνδέει τα χάσματα του ιστορικού εαυτού, της κοινωνικής και της ατομικής ταυτότητας του Τρακλ· στον κόσμο εκείνον όπου επικρατεί ησυχία, κυριολεξία και παραφορά. Από αυτό μπορεί να συμπεράνει κάποιος ότι η γλώσσα παίζει κεντρικό ρόλο στη ζωή του. Και η γλώσσα του, κατά βάση, είναι τόσο συμβολική όσο και κυριολεκτική.

Λέγοντας «κυριολεκτική», αναφέρομαι σε αυτό που καμιά φορά μπορεί να χάσει ο αναγνώστης στην πρόζα ή/και στην ποίηση (εξαιτίας της αφαιρετικότητας που, συχνά, επικρατεί στο λογοτεχνικό δημιούργημα): την κυριολεξία στο έργο. Ο Τρακλ χρησιμοποιεί την κυριολεξία, προκειμένου να κοινωνήσει αυτό που θέλει να πει. Στην κυριολεξία οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, η καθαρότητα και η αλήθεια του – άλλο που μπορεί να μετουσιώνεται σε αλληγορία ή σε συμβολισμούς. Όταν για παράδειγμα ο ποιητής αναφέρεται στο «πράσινο σκοτάδι», εννοεί κυριολεκτικά, το πράσινο σκιώδες τοπίο, ή όταν λέει «κατέβηκε ίσκιος, την άκρη του μονοπατιού», αναφέρεται στον ίσκιο της ανθρώπινης φιγούρας που κινείται στο σκοτάδι, όπου μέσα στη σκοτεινιά φαίνεται πιο σκούρος, πιο μαύρος μέσα στο μαύρο. Τα πεζά του Τρακλ είναι διάχυτα από τέτοιες κυριολεκτικές αναφορές. Ο Βιτγκενστάιν έλεγε πως δεν μπορεί να καταλάβει τη γλώσσα του Τρακλ, αλλά οπωσδήποτε πρόκειται για τη γλώσσα ενός ιδιοφυούς ανθρώπου. Με τη σειρά μου, δεν μπορώ να καταλάβω τι δεν καταλάβαινε ο Βιτγκενστάιν. Εάν ο αναγνώστης αντιληφθεί τη γλώσσα του Τρακλ ως ένα σύστημα που αξίζει να εξερευνήσει και να αλληλεπιδράσει με αυτό, είναι βέβαιο ότι ο Τρακλ θα μπορέσει να μιλήσει με καθαρότητα στη συνείδηση του αναγνώστη.

Οι εικόνες στα αφηγήματα του Τρακλ λειτουργούν ως μικρές ενότητες σε συνέχειες, οι οποίες αναδεικνύουν ένα ή περισσότερα σύμβολα.

Ως προς την εκτροπή του Τρακλ: η παραφορά είναι το στοιχείο που χαρακτηρίζει ολόκληρο το έργο του Αυστριακού ποιητή. Ακόμη και ο πλέον συντηρητικός αναγνώστης θα αντιληφθεί ότι, εκτός των άλλων, και η ερωτική ορμή του Τρακλ στάθηκε αφορμή –ή ενδεχομένως και αιτία– να δημιουργήσει ένα πνευματικό σύστημα, στο έλεος του οποίου βρίσκεται τόσο ο ίδιος όσο και το αντικείμενο του πόθου του. Μάλιστα, η καθαρότητα των συμβολισμών του κόσμου που χτίζει είναι η συμβολική αλήθεια του κόσμου, όπως μπορούσε να τον βιώνει ο ίδιος, όταν το συλλογικό ασυνείδητο επιδρούσε στο συνειδητό του και τον παρεμπόδιζε να απελευθερώσει το ερωτικό του πάθος.

Η εικόνα της αδελφής συμβολίζει τον αρχέτυπο πόθο του Τρακλ, που συνταράσσει τη συνείδησή του. Κάθε άνθρωπος φέρει ένα υπερβατικό Εγώ, το οποίο βρίσκεται στο περιθώριο. Το αφήγημα του Τρακλ παίζει ρόλο απόκοσμης αρχής (δεδομένου ότι ο δημιουργός βρίσκεται στο περιθώριο). Η απόκοσμη αυτή αρχή είναι το σημείο αναφοράς του Τρακλ και νοηματοδοτεί την ύπαρξή του.

Από τη στιγμή που χάνει την παιδική του αθωότητα ο Τρακλ, την οποία ως ανάμνηση παραθέτει συχνά στα πεζά του, ενδυναμώνεται η συνείδηση του εαυτού, συνεπώς και η ενοχή του, όπως επίσης και η ερωτική του παραφορά για την αδελφή του. Τον εαυτό του Τρακλ δεν μπορούμε παρά να τον θεωρήσουμε σύμφυτο με το ποιητικό, δημιουργικό του Εγώ. Και δεδομένου ότι ο Τρακλ ζει στο χάσμα μεταξύ του κοινωνικού κόσμου και της παράφορης επιθυμίας, εφευρίσκει έναν ποιητικό χώρο με γνώριμα τοπία και υποκείμενα (μητέρα και αδελφή), με αναμνήσεις, προσωπικές αγωνίες, ώστε να υπάρξει εντός του κόσμου αυτού. Ο ποιητικός αυτός χώρος λειτουργεί ως αντιχώρος, ο πνευματικός δηλαδή χώρος όπου μπορεί να προσφύγει ο Τρακλ για να κατακτήσει την ατομικότητά του. Ο αντιχώρος είναι ο τρόπος να ενδυναμώσει ο Τρακλ την αυτοσυνείδησή του και να αποστασιοποιηθεί μερικώς από τις κοινωνικές δομές της εποχής, χτίζοντας ποιητική ταυτότητα που διαμορφώνει και την ατομική του ταυτότητα. Ο δημιουργικός αντιχώρος καταλήγει να γίνεται για τον Τρακλ και κοινωνικός χώρος, διότι ζει μέσα σε αυτόν και διαμορφώνεται από αυτόν. Ο αντιχώρος είναι η πρόζα που δημιουργεί μέσα από την αισθητική και τις ψυχικές του παρορμήσεις, που στην ουσία δίνουν νέα μορφή στην αντίληψη περί πραγματικότητας και προασπίζονται τον αληθινό του εαυτό, εντάσσοντάς τον στο έργο του. Ο Τρακλ στην εφηβεία διάβασε και αργότερα άντλησε έμπνευση, εκτός των άλλων, από τον Βερλέν, τον Μποντλέρ και τον Ρεμπό. Το γεγονός όμως ότι χτίζει τον κόσμο του, το σύστημα της σκέψης του και ζει ισορροπημένα μέσα σε αυτά, μας αποτρέπει να θεωρήσουμε τον Τρακλ «καταραμένο» δημιουργό – χαρακτηρισμός που του έχουν αποδώσει σε κριτικές τους οι Stone και Millington. Ο Τρακλ είναι πρωτοπόρος, άρτιος, αυτόφωτος –μέσα στα σκοτάδια του–, δημιουργικά αισιόδοξος και από μόνος του ένα κεφάλαιο στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

https://diastixo.gr/arthra/11400-varavvas-antixwros-georg-trakl