- Θανάσης Αντωνίου
Ο Αμερικανός μαρξιστής και καθηγητής
κοινωνιολογίας Έρικ Όλιν Ράιτ ξεκινάει το παρόν πυκνό σε ιδέες και
πλούσιο σε προτάσεις δοκίμιό του με αφοπλιστική ειλικρίνεια: Ρήξη με τον
καπιταλισμό και την αστική τάξη δεν είναι βιώσιμη σε δημοκρατικές
συνθήκες, ενώ κάτω από μη δημοκρατικές συνθήκες είναι απίθανο η ρήξη να
οδηγήσει σε κάποια χειραφετική, δημοκρατική λύση, εναλλακτική του
καπιταλισμού.
Ο καπιταλισμός, μας λέει χωρίς περιστροφές ο
Ράιτ, δεν θα πέσει με μια νέα Βαστίλη ή με μια νέα έφοδο στα Χειμερινά
Ανάκτορα (ή τον… ουρανό, όπως ζητούσε η Κομμούνα του 1871). Ο
καπιταλισμός δεν πέφτει ούτε με το καλό ούτε με το άγριο. Και τότε, τι
να κάνουμε, που θα ’λεγε κι ο Λένιν;
Πέρα από την επανάσταση
Από τη στιγμή που η επανάσταση δεν είναι
επιλογή, ο Αμερικανός θεωρητικός προτείνει έναν «θετικό ταξικό
συμβιβασμό» ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, ο οποίος θα ισορροπεί
τη σχέση των δύο αντίθετων πόλων σε πολύ καλύτερη κατάσταση από τη
σημερινή, χωρίς όμως η πρώτη να εγκαταλείπει τις πρωτοβουλίες ενάντια
στο δεύτερο. Όσον αφορά το πρακτικό μέρος του συμβιβασμού, τη μορφή
δηλαδή που θα λάβει, ο συγγραφέας προτείνει κάτι συγκεκριμένο: την
ανάπτυξη, εντός καπιταλισμού, μορφών παράλληλης, συνεταιριστικής
οικονομίας της αγοράς.
Στα πολλά ταξίδια του σε όλο τον κόσμο
(πραγματοποίησε πάνω από 50 διαλέξεις σε 18 χώρες – πέρασε κι από την
Ελλάδα το 2011, καλεσμένος του Ινστιτούτου Πουλαντζά), ο Ράιτ διαπίστωσε
από τη μια πλευρά τη δίψα του κόσμου για υπέρβαση του καπιταλισμού κι
από την άλλη τον διάχυτο πεσιμισμό της κοινωνίας. Την πικρή αίσθηση,
δηλαδή, του πολιτικού αδιεξόδου όσον αφορά το πώς θα επιχειρηθεί η
υπέρβαση.
Έτσι, αναλαμβάνει να κομίσει ο ίδιος λίγη…
αισιοδοξία στην υπόθεση της ανατροπής του καπιταλισμού και να
αναθερμάνει το καταβεβλημένο από τις ήττες κοινωνικό σώμα με μια σειρά
σκέψεων, επιχειρημάτων και προτάσεων. Αν δεν είστε 100%
μαρξιστές-λενινιστές ή αντιεξουσιαστές, οι προτάσεις Ράιτ έχουν
ενδιαφέρον, είναι καλοδουλεμένες και πυροδοτούν μια πλούσια συζήτηση.
Πιάνοντας το νήμα από την κλασική μαρξιστική
θεωρία περί επαναλαμβανόμενων κύκλων κρίσης στη διαδικασία συσσώρευσης
του κεφαλαίου, ο Ράιτ διαπιστώνει ότι, δυστυχώς, ο Μαρξ δεν
επιβεβαιώνεται: οι κύκλοι αυτοί δεν οδηγούν σε γενικευμένη, διαλυτική
για τον καπιταλισμό κρίση και ο λόγος δεν είναι άλλος από την
αποφασιστική παρέμβαση του κράτους, ρόλος ο οποίος, κατά τη γνώμη του
συγγραφέα, είχε υποτιμηθεί από τον Μαρξ. Στο ίδιο μήκος κύματος και
πάντα με… συμπάθεια προς τον Γερμανό φιλόσοφο, οικονομολόγο κι
επαναστάτη, ο συγγραφέας διαπιστώνει πως ούτε η περί προλεταριοποίησης
κλασική μαρξιστική θεωρία επιβεβαιώθηκε. «Αντιθέτως, αυτό που προέκυψε
ήταν μια πορεία αυξανόμενης περιπλοκότητας των ταξικών δομών» γράφει.
Ο Ράιτ καταγράφει με ακρίβεια το πολιτικό
αδιέξοδο που βιώνουν οι οπαδοί των χειραφετικών ιδεολογιών του 19ου και
του 20ού αιώνα όσον αφορά το γκρέμισμα του καπιταλισμού σήμερα. Την ίδια
στιγμή, όμως, επιχειρεί να δώσει με ειλικρινή διάθεση ξεπεράσματος του
αδιεξόδου και με δεδομένο ότι τάσσεται με την εργασία, λίγη πνοή στο
«χαμένο όνειρο». Ναι, ο καπιταλισμός δεν πέφτει και η δικτατορία του
προλεταριάτου δεν θα υπάρξει. Υπάρχουν όμως άλλες λύσεις, υποστηρίζει ο
Αμερικανός πανεπιστημιακός, κι αυτές αναλύονται εδώ. Οι «ρεαλιστικές
ουτοπίες».
Η κοινωνική οικονομία
Οι περισσότεροι αναγνώστες του Διάστιχου
ασφαλώς τις έχουν ακούσει ξανά, μιας και οι λύσεις αυτές, με τη μία ή
την άλλη μορφή, είναι στο επίκεντρο της δημοσιότητας αυτό το διάστημα
χωρίς να είναι όλες τους νεότευκτες. Παραθέτω ορισμένες από αυτές που
ανθολογεί ο συγγραφέας θεωρώντας τες ως αντιπροσωπευτικές του πλούτου
των επιλογών που έχουν σήμερα οι δυνάμεις της κοινωνικής χειραφέτησης.
Ο συνεταιρισμός της Montragon στη Χώρα των
Βάσκων είναι μια δοκιμασμένη και πετυχημένη συνταγή παράλληλης
οικονομίας, που ξεκίνησε το 1956. Το μοντέλο του «συμμετοχικού
προϋπολογισμού» του Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας στο πλαίσιο μιας
ενδυναμωμένης (κι όχι συμβολικής) συμμετοχικής διακυβέρνησης
(participatory government) αναδύθηκε πριν από 27 χρόνια, έχει μια κάποια
παρουσία (στην Ελλάδα σε ορισμένους δήμους), με τον συγγραφέα να τον
θεωρεί ως μορφή «συμμετοχικού σοσιαλισμού».
Το Εργαστήρι Κοινωνικής Οικονομίας (Chantier
de l’économie sociale) που δημιουργήθηκε στο Κεμπέκ του Καναδά το 1996
και δραστηριοποιείται στις υπηρεσίες φροντίδας παιδιών και την κατ’
οίκον παροχή μη-ιατρικών υπηρεσιών για ηλικιωμένους με μορφή αλληλέγγυου
συνεταιρισμού, που κοντράρει στα ίσια ανταγωνιστικές ιδιωτικές
επιχειρήσεις.
Η διεθνής καμπάνια για το «βασικό εγγυημένο
εισόδημα» αποτελεί επίσης ένα πρόσφατο αλλά πολύ δημοφιλές σχέδιο
δράσης. Υπάρχουν όμως και ήσσονος (προς το παρόν…) εμβέλειας
εγχειρήματα, όπως τα ειδικά εργατικά ταμεία μετοχών (share-levy), τα
προγράμματα ιδιοκτησίας μετοχών των εργαζομένων (employee stock
ownership), τα ταμεία κοινοτικής γης, κ.ά.
Ναι, ο καπιταλισμός δεν πέφτει και η δικτατορία του προλεταριάτου δεν θα υπάρξει. Υπάρχουν όμως άλλες λύσεις, υποστηρίζει ο Αμερικανός πανεπιστημιακός, κι αυτές αναλύονται εδώ.
Διασάφηση όρων και προοπτικές
Μεγάλο μέρος της επιχειρηματολογίας του Ράιτ
στοχεύει στην εμπέδωση από τον αναγνώστη των όρων «εξουσία»,
«ιδιοκτησία», «καπιταλισμός», «κρατισμός» και «σοσιαλισμός», γιατί
σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι λεπτές ισορροπίες ή για την ακρίβεια οι
«μικρές ρωγμές» αυτών των συγκεκριμένων όρων είναι οι αφορμές για τον
σχεδιασμό λύσεων που ξεπερνούν τη σύγκρουση κεφαλαίου κι εργασίας και
προοιωνίζονται καλύτερες ημέρες για όλους.
Ο Ράιτ περιγράφει μια γενική θεωρία κοινωνικού
μετασχηματισμού, στην οποία ενσωματώνει όλη την υπάρχουσα εμπειρία των
κοινωνικών αγώνων αλλά και το πλήθος των δικών του σκέψεων, έτσι όπως
αυτές συγκροτήθηκαν από την προσωπική εμπειρία του με ανθρώπους των
κοινωνικών κινημάτων και των εναλλακτικών εγχειρημάτων σε διάφορα μέρη
του κόσμου.
Σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας θεωρεί ότι
προϋπόθεση για την επίτευξη της πολυπόθητης υπέρβασης –υπό οποιαδήποτε
από τις παραπάνω μορφές/λύσεις– είναι η ενδυνάμωση της κοινωνικής
εξουσίας. Χωρίς αυτή την προϋπόθεση, προειδοποιεί, κάθε ταξικός
συμβιβασμός θα αποτύχει· σε βάρος της εργασίας.
Κι η επανάσταση; «Δεν απορρίπτω την επανάσταση
στη βάση κάποιας απόλυτης ηθικής αντίθεσης με την επαναστατική βία»,
εξομολογείται ο Αμερικανός, αλλά ταυτόχρονα δείχνει πεπεισμένος ότι «οι
ευρείας κλίμακας στρατηγικές για την οικοδόμηση ενός δημοκρατικού
σοσιαλισμού μέσα από τη ρήξη δεν μοιάζουν αξιόπιστες…». Οι λύσεις που
προτείνει είναι λιγότερο ελκυστικές αλλά, κατά την άποψή του, διαθέτουν
μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας.
Το
βιβλίο του Έρικ Όλιν Ράιτ είναι ένα καλογραμμένο (και μεταφρασμένο
εξαιρετικά) δοκίμιο, το οποίο «φωνάζει δυνατά» για να ξορκίσει τους
φόβους όλων μας ότι θα γεράσουμε με τον καπιταλισμό και σιγοψιθυρίζει
για να προσελκύσει φίλους σε έναν νέο, κοινό, δημοκρατικό, σοσιαλιστικό
στο πρόσημό του, αγώνα. Όπου η ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων
παραγωγής παραπέμπεται μεν στις ελληνικές καλένδες για χάρη ενός
λιγότερο γοητευτικού, ίσως, αλλά πιο πιθανού συμβιβασμού ανάμεσα στο
κεφάλαιο και την εργασία.Erik Olin Wright
μετάφραση: Λουδοβίκος Κωτσονόπουλος, Έλενα Παπαδοπούλου
Ασίνη
592 σελ.
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/11401-realistikes-outopies
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου